قازاقتىڭ تولەگەنى - قازاقتىڭ رۋحى
بيىل، 2020 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، ەلىمىزدىڭ ەركىندىگىن، ار-نامىسىن قورعاعان ەرجۇرەك پەرزەنتتەرىمىزدىڭ ءبىرى - تولەگەن توقتاروۆقا 100 جىل تولادى.
تولەگەن توقتاروۆ 1920 جىلى 19 جەلتوقسان كۇنى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ۇلان اۋدانى، قاراقۇدىق اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. تولەگەن جاستىق شاعىنان ادال، ءبىر ءسوزدى، وزىنە دە وزگەگە دە قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن بولىپ ءوستى. تولەگەننىڭ اتا-اناسى اشارشىلىق جىلدارىندا دۇنيەدەن وزدى. اسقار تاۋداي اكەسىنىڭ ءىنىسى تولەگەندى سول كەزدەگى ريددەر قالاسىنا الىپ كەلەدى. بۇل جەردە تولەگەن قازاق مەكتەبىندە جەتى سىنىپتىق مەكتەپتە ءبىلىم الادى. 1938 جىلى 17 جاسىندا ريددەر قالاسى ماڭىندا سول كەزدەگى ءىرى كاسىپورىن قورعاسىن زاۋىتىندا جۇمىسشى بولدى. العاشقى كۇندەردەن-اق ءوزىن قابىلەتتى، ىسكەر جان رەتىندە كورسەتەدى.
كەڭەس اسكەرى قاتارىنا 1941 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا شاقىرىلىپ، كوپ ۇزاماي تولەگەن توقتاروۆ ماسكەۋ ماڭىنداعى گەنەرال-مايور ي. ۆ. پانفيلوۆ باسقارعان 316-شى (8ء-شى گۆارديالىق) اتقىشتار ديۆيزياسىندا 275-پولكتىڭ اۆتوماتشىلار روتاسىنىڭ جاۋىنگەرى بولىپ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسادى. كوميسسيا مۇشەلەرى قازاق جىگىتىنەن «قاي بولىمگە بارعىڭ كەلەدى؟» – دەپ سۇراعاندا «قاي بولىمدە جاۋدى كوپ قۇرتۋعا بولادى، مەنى سوندا جىبەرىڭىزدەر» – دەپ، جاۋاپ قايتارعان ەكەن. مىنە وسى جەلتوقسان ايىنان باستاپ ونىڭ مايدانداعى ءومىرى باستالادى.
ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ كيەسىندەي، باتىرلىق پەن باتىلدىقتىڭ يەسىندەي قازاق جىگىتى كەلگەن كۇننەن باستاپ، ءوزىنىڭ مايدانداستارىنىڭ ىشىندە زور ىقىلاسقا بولەنىپ، الدىڭعى قاتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى بولادى. ءومىر بويى ەشكىمگە باس يمەي، تەك ءوز ار-نامىسىنىڭ عانا ق ۇلى بولعانى، حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەنى، ومىردەگى ءوزى ارقالاعان اۋىر جۇگىن، قوعام الدىنداعى ءوز پارىزىن تەرەڭ تۇسىنگەنى – وسىنىڭ ءبارى توكەڭ شىعارعان قاناتتى سوزدەردىڭ قاينار بۇلاعى. «اجالدىڭ كوزىنە تۋرا قارا، كىرپىك قاقپا، سوندا سەنەن اجال قورقادى، سەن جەڭەسىڭ». بۇل تولەگەن اتامىزدىڭ ءسوزى. قازاق جاۋىنگەرى قارۋلاس جولداستارىن ۇنەمى جىگەرلەندىرىپ، باتىل قيمىلداۋعا شاقىرىپ وتىردى.
باتىل دا بەكەم قيمىلدايتىن تولەگەن جاۋىنگەرلەردى سان رەت جاۋعا باستاپ شىقتى. 1942 جىلى 5 اقپاندا نوۆگورود وبلىسىنداگى ناگاتكينو اۋىلىنا ءبىرىنشى بولىپ كىرىپ، بىردەن جاۋدىڭ 7 اسكەرىنىڭ كوزىن جويىپ، ەكەۋىن تۇتقىنعا الدى. 1942 جىلى 10 اقپاندا بورودينو سەلوسى ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن ۇرىستا نەمىس ءبولىمىنىڭ شتابىنا باسىپ كىرىپ، 5 نەمىس وفيسەرىنىڭ كوزىن جويادى. تولەگەننىڭ مايدانداعى ەرلىگىن ءوز كوزىمەن كورگەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى بەلگىلى جازۋشى مالىك عابدۋللين تولەگەن جايىندا ەستەلىگىندە: «1942 جىلدىڭ 10 اقپانى كۇنى ءتۇس كەزىندە نەمىستەر باتىل كۇشپەن قايتا شابۋىل جاسادى. بۇل جولى نەمىستەردىڭ شابۋىلىنا بۇكىل باتالون اۆتوماتشىلارى اتتاندى. ناعىز كۇشتى سوعىس باستالدى. شايقاس كەزىندە وق ءدارىسى تاۋسىلعان تولەگەن ىشىنەن اۋىر جارالاندى. تولەگەن ورنىنان اتىپ تۇردى دا، سالبىراپ شىققان جارالى ىشەگىن قارنىنا قىسىپ، اۆتوماتىن قولىنا الا جۇگىرگەن بەتىمەن نەمىس وفيسەرىنىڭ قاق باسىنان پەرىپ جىبەردى. وفيسەردى جايراتىپ سالىپ، قايتا ورالا بەرگەندە جاۋدىڭ قايتا اتىلعان پۋلەمەت وعى ونىڭ كەۋدەسىنە ءتيدى. ەسىل ەر تولەگەن وسىنداي ەرلىك ولىممەن قازا بولدى. تولەگەننىڭ سۇيەگى بورودينونىڭ كۇن شىعىس شەتىندەگى توبەگە جەرلەندى» – دەپ، ونىڭ جانقيارلىعى مەن قازاسىن وسىلاي باياندايدى. داڭقتى ەرلىككە تولى بورودينو ءۇشىن بولعان ۇرىستا تولەگەن توقتاروۆ 1942 جىلى 10 اقپاندا نەبارى 21 جاسىندا قاھارماندىق ەرلىك كورسەتىپ، قازا تاپتى.
قاھارماندىعى مەن باتىلدىعى ءۇشىن تولەگەن توقتاروۆقا قازا بولعاننان كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ شەشىمىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. ول تۋرالى كومپوزيتور ر. ەلەبايەۆ 1942 جىلى «جاس قازاق» ءانىن، اقىن ن. بايمۇراتوۆ 1945 جىلى «ەر تولەگەن» داستانىن جازدى. ريددەر پوليمەتالل كومبيناتىنىڭ اۋماعىندا باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، تولەگەن وقىعان №10 مەكتەپكە ونىڭ ەسىمى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ ءبىرقاتار قالالارى مەن رەسەيدىڭ ستارايا رۋسسا قالاسىنداعى كوشەگە تولەگەن توقتاروۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. 2010 جىلى باسپادان «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى – تولەگەن توقتاروۆ» اتتى كىتاپ جارىق كوردى. وندا تولەگەننىڭ شىققان تەگى، ەرلىكتەرى باياندالادى.
باتىرلارعا ارنالىپتى جىر داستان،
قارلى سۋدا مۇحيتتار مەن تاۋ اسقان.
ۇمىتىلماس بابالاردىڭ ەرلىگى،
ەلى مەنەن جەرى ءۇشىن شايقاسقان.
اۋىر جىلدار ارتتا قالعان تىم الىس،
ەل ەسىنەن وشپەيدى، قالماس قامىس.
باقىتتى ءومىر بولاشاققا سىيلاعان،
بابالارعا ۇرپاقتاردان مىڭ العىس.
قورىتا ايتقاندا، تولەگەندەي الىبىمىزدى ارداقتاي بىلەيىك، ۇلتىمىزعا ۇران بولعان ۇلى تۇلعامىزدى ۇلىقتاي بىلەيىك. تەك قانا قارا ءدۇرسىن سوزبەن ەمەس، باتىردىڭ اتىن دارىپتەيتىن يگى ىستەرمەن، تياناقتى تىرلىكتەرمەن دالەلدەۋگە تىرىسايىق. قاي حالىق بولسا دا، باتىرىن ماقتان تۇتقان، قاستەرلەپ، توبەسىنە كوتەرگەن. وسى ورايدا، تولەگەن توقتاروۆتىڭ ەرلىگى ماڭگىلىك ەستە ساقتالىپ، ىنتىماعىمىزدى نىعايتىپ، ۇرپاقتارىمىزدى العا جەتەلەرى ءسوزسىز.
بولات سايلان، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د.
جالعاس توقتاروۆ، 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
— الدىمەن كىشى قىزىم كەتتى. ون ءۇش جىل بۇرىن. ال بىلتىر ۇلكەن قىزىمدى جەرلەدىم. ەكى-اق بالا كوتەرگەنمىن. ەكەۋى دە جوق ەندى. ءوزىم عانا قالدىم.
-
سماگۋلوۆا ايگەرىم فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىقۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى ديپلوماتيالىق اۋدارما كافەدراسىنىڭ دوسەنتى، الماتى ق.
