نۇرعيسا
وردا بۇزار وتىزداعى كەزىم ەدى. تالدىقورعان وبلىستىق گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەمىن. رەداكسيا كەڭسەسى بۇرىن تۇرعىن ۇيگە ارنالىپ سالىنعان، بىزدەن كەيىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ مۇراجايىنا مەكەن بولعان، اعاشتان قيىپ سالىنعان ءبىر قابات شاعىن ۇيگە ورنالاسقان ەدى. سونىڭ قۋىقتاي ءبىر بولمەسىندە تورت-بەس جىگىت وتىراتىنبىز. سول جاقتاعى تورگە قاراي ءبىر قىرىن قيعاش قويىلعان قورجىن باس ستول مەنىڭ يەلىگىمدە ەدى، الدە سوعان قاراپ پايىمداعانى ما، بولماسا، الدەكىم الدىن-الا ءجون سىلتەپ جىبەردى مە، ايتەۋىر، سىرتتان داۋىستاي سويلەپ كىرگەن نۇرعيسا تىلەندييەۆ اعام ەكپىندەي باسىپ جانىما تاياپ كەلدى دە:
— ءاي، ساكەن، امانبىسىڭ؟ قانە، تۇر، كەتتىك! باستىقتارىڭنىڭ بارىنە ايتىلعان، بىلەدى، — دەپ الدى دا، سودان كەيىن عانا "ءۇي سىرتىندا ادام بارى" ەسىنە تۇسكەندەي، بولمەدەگى باسقا جىگىتتەرگە قاراپ: — ءبارىڭ دە امانسىڭدار ما؟ — دەپ بارىپ، قول بەرىپ امانداسۋدىڭ مەزىرەتىن جاساعان.
بىرەۋلەر ورنىنان كوتەرىلە بەرە، ەندى ءبىرى ەڭكەيىپ، ءبىرى شالقايعان قالپى اۋىزدارى اڭقايىپ قالعان وبلىستىق گازەتتىڭ "مەن بولدىم-اق" دەپ جۇرگەن ىعاي مەن سىعاي جۋرناليستەرىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى بۇل جولى جاق اشىپ ءلام دەي قويمادى.
ءبىز جۇرە سويلەسىپ، سىرتقا بەتتەدىك.
بۇل 1968 جىلدىڭ جازى بولاتىن.
"تالدىقورعانعا نۇرعيسا كەلىپتى، الدابەرگەنوۆ جايىندا /سونداي ءبىر اتاقتى كولحوز باستىعى بولعان/ وپەرا جازادى ەكەن" دەگەندى ەمىس-ەمىس ەستىگەنبىز، ءبىراق وزىمىزگە قاتىسى بولماعاسىن، اسا ءبىر ەلەڭدەسىپ، وزەۋرەي قويعان جوق ەدىك. "كەلسە، كەلگەن شىعار، جازسا، جازار" دەگەنبىز دە قويعانبىز.
ەندى، مىنە، سول ايگىلى كومپوزيتور، تەكتىلىگىمەن دە، تەنتەكتىگىمەن دە اتى شىعانداپ الىە كەتكەن اعامىز ءبىزدىڭ رەداكسياعا، وندا دا، وزگە ەمەس، مەنى، ساكەن يماناسوۆتىڭ ءوزىن ىزدەپ كەلىپ تۇرسا، كەلگەندە دە، جاي كەلمەي، ناق ءبىر قىرىق جىل قاتار كەلە جاتقان تانىسىنداي كورىپ، ءاي-شايعا قاراتپاي، سوڭىنان ەرتىپ الا جونەلسە، وعان تاڭىرقاماي قايتەرسىڭ... جىگىتتەردىڭ بىردەن ەس جيا الماي قالعاندارى دا سودان بولسا كەرەك.
نۇرەكەڭنىڭ قاسىندا تاعى دا بىرەۋلەر بار سياقتى ەدى، ەسىل-دەرتىم وزىندە عانا بولىپ ءجۇرىل، انىق تۇستەي الماپپىن، بۇگىندەرى ەسىمدە جوق، مۇلدەم ۇمىتىپ قالىپپىن.
ەسىك الدىندا كونەتوز كوك "گاز-69" اۆتوكولىگى كۇتىپ تۇر ەكەن. سوعان سىعىلىسا وتىرىپ الىپ، ماعان ءالى بەيمالىم ءبىر جاققا قاراي ءدوڭ اسىپ، دومالاي جونەلدىك.
"قايدا بارا جاتىرمىز، مەن نۇراعاڭا نە ءۇشىن قاجەت بولا قالدى ەكەم، جۇمىستاعىلار نە دەپ جاتىر؟" — دەگەن وي جىلت ەتىپ بوي كوتەرگەنىمەن: "ءا، مەيلى، كىم كورىنگەن ەمەس، نۇرگيسا تىلەندييەۆتىڭ وزىنە ەرىپ كەلەم عويدان" سوڭ قايتا بۇعا قالعان. ەندى ىقىلاس-ويدىڭ ءبارى وسى ءبىر بەيمالىم ساعار مەن قاسىمدا وتىرعان مەن ءۇشىن ازىرگە جۇمباق ادامعا قاراي ويىستى. بۇ كىسىنىڭ اتىن ەستىگەنىم بولماسا، ءوزىن كورىپ تۇرعانىم وسى. وسىدان از بۇرىن ءبىزدىڭ الاكول وڭىرىندە شىعارماشىلىق ساپارمەن بولىپ قايتقانىن ءبىلۋشى ەم. ول ءبىر ساپارى جايلى سول كەزگى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مارقۇم عالىمبەك ومارحانوۆ اعام جىرداي ەتىپ اڭگىمەلەپ بەرگەن. عالەكەڭ ءوزى دە اقىن بولىپ جارالعان ادام ەدى، سودان با، نۇرەكەڭنىڭ قىلىعىن ءبىر جاعى قىزىقتاي قىزدىرا ايتىپ، ەندى ءبىر مىنەزىن ىشىنە سىيعىزا الماي ءبىر كۇلىپ، ءبىر كۇيىنىپ، اتاقتى سازگەردىڭ اۋىلدى جەردىڭ ۇيرەنشىكتى قالىبىنا ۇيلەسە قويمايتىن ارسى-گۇرسى ءارقيلى ارەكەتىن دە مايىن تامىزا وتىرىپ كوپ ءسوز ەتكەن. ەندى بولسا، مىنە، سول اڭىز اداممەن يىقتىرەسە قاتار كەلە جاتىرمىن.
— نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتى بىلەسىڭ عوي، ساكەن، — دەپ سوزگە تارتتى كومپوزيتور جولشىباي، — سول كىسى جايىندا كەلىستىرىپ ءبىر وپەرا جازباقپىن، سونىڭ ليبرەتتوسىن جازۋ ساعان جۇكتەلىپ وتىر، — دەپ ءبىر قويدى، ماشينانىڭ الدىڭعى ورىندىعىنان ەڭسەرىلە بۇرىلىپ ماعان قاراعان نۇرەكەڭ. — ءقازىر مۇقىرىعا بارامىز. وندا ەكى كيىز ءۇي تىگۋلى تۇر. وبكوم حاتشىسى ءسادۋاقاسوۆ ءوزى تىكتىردى. بيمەندەنى بىلەتىن شىعارسىڭ؟ ءقازىر اقسۋدىڭ پيونەرلەر ۇيىنەن پيانينو جەتكىزەدى. سوسىن جۇمىسقا كىرىسەمىز، قۇداي بۇيىرتسا.
مۇقىرىنى بەتكە الىپ تارتىپ كەلەمىز.
مەن ءالى ەس جيىپ ۇلگەرە الار ەمەسپىن.
ءاي-شاي جوق الدىنا سالىپ ايداي جونەلگەن اعاما تاڭىرقاپ قاراي دا بەرەمىن. اتاعى جەر جاراتىن ايگىلى ادامنىڭ مەنى وزىنە تەڭ كورىپ سويلەسكەنىنە، سويلەسكەنى عانا ەمەس، كەي تۇستا اقىلداسىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرا سىرلاسقانىنا تاڭىرقاپ قويام.
مۇقىرى سەلوسى تالدىقورعاننان ونشا قاشىق ەمەس ەدى، انە-مىنە دەگەنشە اڭىراتىپ وتىرىپ جەتىپ تە كەلدىك. اۋىل سىرتىن الا تىگىلگەن ەكى كيىز ءۇيدىڭ بىرىنە باس سۇعا بەرە، مەن تاعى دا اۋزىمدى اشىپ اڭىرىپ تۇرىپ قالىپپىن.
— ال ساكەن، تورلەت، مىناۋ داريعا دەگەن جەڭگەڭ بولادى، — دەگەن نۇرەكەڭ ءسوزى ۇيقىدان وياتىپ جىبەرگەندەي بولدى. مەن بالا كەزىمدە "مىڭ ءبىر ءتۇندى" كوپ وقىپ ەدىم. اۋىلداعى ۇلكەن كىسىلەر كۇن باتا مەنى شاقىرتىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سول كىتاپتى وقىتاتىن دا وتىراتىن. سوندا "قاراڭعى ءتۇندى لەزدە جارىق قىپ جىبەرەتىن" اي دەسە — اۋزى، كۇن دەسە — كوزى بار، نۇردان با، ھۇردان با جارالعانى بەلگىسىز حور قىزدارى كەزىگە بەرۋشى ەدى. الگىندە كيىز ۇيگە كىرە بەرە اڭىرىپ قالعانىم — اددىمدا سول ەرتەگىدەن وقىپ ەلەستەتىپ جۇرگەن اي مەن كۇندەي اپپاق ارۋ تۇر ەدى. قاس-قاعىم ءسات ەسەڭگىرەپ قالۋىم دا سودان بولسا كەرەك، اعام دا سۇڭعىلا كىسى ەمەس پە، سونى تەز اڭعارىپ، ەندى مەنىڭ ەسىمدى جيدىرماققا جاساعان ايلاسى ەكەن...
ماعان ونىڭ شالت قيمىلى، مىنەزى، ىس-ارەكەتىنىڭ ءبارى تاڭ.
ۇيگە كىرە:
— ال قىسىلماي شەشىنىپ تاستا. بابالارىمىز كيىز ۇيدە جالاڭاش وتىرۋدى ۇناتقان عوي، — دەپ الدى دا، اعامىز تىزەسىنەن كەلەتىن قارا لىپاسىنان باسقا كيىمىنىڭ ءبارىن سىپىردى دا تاستادى. مەن يكەمىنە كونبەي، كويلەك-دامبالشاڭ كۇيدە وتىرىپ قالا بەردىم.
كۇن ەڭكەيە سىرتقا شىقتىق. نۇراعاڭ سول تىزەدەن كەلەتىن قارا لىپاسىمەن ءجۇر. "كيىنبەيسىز بە؟" — دەپ سۇرايمىن. "ە، مەنى كىم ءبىلىپ، كىم سىناپ جاتىر دەيسىڭ"، — دەپ كۇلەدى. قاسىمىزدان ۆەلوسيپەد مىنگەن ءبىر توپ قارادومالاق بالا ءوتتى. اعىزىپ بارا جاتقان بويى كىر-قوجالاق قولدارىن شەكەلەرىنە اپارىپ: "پريۆەت، نۇرعيسا!" — دەيدى جامىراسا داۋىستاپ. "ءبارى مەنىڭ دوستارىم، جۇگەرمەكتەر!" — دەيدى ءماز بولىپ نۇراعاڭ.
جاڭا عانا: "مەنى كىم ءبىلىپ جاتىر"، — دەپ ەدى، ەندى اۋىلدىڭ بارلىق تەنتەك بالالارىن وزىنە دوس تۇتىپ تۇرعانى مىناۋ.
مەن كۇلدىم دە قويدىم.
اناداي جەردەن سالت اتپەن ءبىر ادام ءوتىپ بارا جاتىپ، نۇرەكەڭە باس يزەي، امانداسۋ يشاراتىن جاساعانداي بولدى. "ءاي، مىناۋ الگى... كىم ەدى، كولحوز باستىعى بالەنشەيەۆ ەمەس پە؟" — دەدى سازگەر.
مەن تانىمايتىنىمدى ايتتىم.
نۇرەكەڭ داۋىستاپ توقتاتىپ، الگىنى ءوز قاسىنا شاقىرىپ الدى دا:
— وسى سەن باسقارماسىڭ عوي، سولاي ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، — دەدى ات ۇستىندەگى ادام.
— ماعان مىنا جاعى الماتى، مىنا جاعى تالدىقورعاننان كىسى ۇزىلمەي كەلىپ جاتادى. سولارعا سەن جىبەرگەن قىمىز جەتپەي قالىپ ءجۇر.
— قانشا ليتردەن جىبەرتەيىن كۇنىنە، نۇراعا؟ — دەپ سۇرادى باسقارما ءتوراعاسى.
— ءاي، سەن قىزىق ادام ەكەنسىڭ. و زامان دا بۇ زامان قازاق قىمىزدى ليترلەپ ولشەۋشى مە ەدى، اكەلە بەرمەيسىڭ بە، سابالاپ پا، مەستەپ پە، — دەدى مەنىڭ اعام.
— جاقسى، جاقسى، — دەپ باسقارما اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز ۇيگە ورالعاندا قوماقتى پلاستماسسا كانيستراسىن كوتەرگەن ءبىر كىسى ەسىكتەن ەڭكەيە كىرىپ:
— باستىق سىزدەرگە قىمىز جىبەرىپ ەدى، — دەدى.
— ءا، مىنە، سىننان قورىتىندى شىعارۋ دەپ وسىنى ايتادى، الگى ءبىز ايتقان سابانىڭ الدى كەلە باستادى، — دەپ ءماز بولا كۇلدى نۇرەكەڭ.
— ءبۇ قىمىزدى قايتەمىز، الدىرا بەرىپ؟ بەكەر اشىپ كەتەدى عوي، — دەدى سۇلۋ جەڭەشەم.
— اشىسا، اشي بەرسىن، "جوعىنان بارى جاقسى" دەپ اندەتپەۋشى مە ەدى! ءبارىنىڭ دە مول بولعانىنا نە جەتسىن! — دەپ قويدى اعامىز.
— سەن ەكەۋمىز ەڭ الدىمەن ءبىر ءان جازايىق، — دەدى نۇرەكەڭ.
— اۋەنى دايىن. مەنىڭ جوعالتىپ العان ءبىر قارىنداسىم بولىپ ەدى، سونى ساعىنۋدان تۋعان ءان. "رىباسى" مىناۋ، وسىنىڭ ءماتىنىن جازۋعا تەز كىرىس.
"ساعىندىم، ساعىندىم، ساعىندىم سەنى-اي!" — دەپ كەلەتىن اۋەندى بىرەر كۇن ىڭىلداپ، تۇك شىعارا المادىم. نە بابىم جەتپەدى، نە بايىز تاۋىپ وتىرۋعا مۇرشا بولمادى، ايتەۋىر، وڭايلىقپەن ءان ءسوزى ويعا ورالىپ، قاعازعا تۇسە قويمادى.
تاڭەرتەڭ مەنى قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ (كەيدە جەڭگەمىز داريعانى دا قوسىپ الادى)، اعام الدەبىر بەيمالىم اۋىلعا قاراي تارتادى دا كەتەدى. "ءاي، مىناۋ كىمنىڭ ءۇيى؟" — دەپ سۇرايدى الگى اۋىلدىڭ كىرە بەرىسىندەگى ەڭ ءتاۋىر دەگەن ۇيلەردىڭ ءبىرىن نۇسقاپ. "پارتورگتىڭ ءۇيى،" — دەيدى وتىپ-كەتىپ جاتقان تۇرعىنداردىڭ ءبىرى. "ءا، بوپتى، تۇسەمىز. پارتورگ تا ءوز اعام عوي،" — دەيدى نۇرەكەڭ. "تانيتىن با ەدىڭىز؟" — دەيمىن مەن، "جو-عا"، — دەيدى نۇرەكەڭ. "ءوز اعام عوي" دەيسىز، بالكىم، سىزدەن جاسى كىشى شىعار، كىم ءبىلىپتى" — دەپ كۇدىك ايتقان بولام مەن. "ە، كىشى بولسا، كىشى شىعار، تۇك ەتپەيدى، ءجۇر، كەتتىك"، — دەيدى ول.
"پارتورگ قايدا؟" — دەيدى اۋلادا كەزىككەن ايەلدەن. — "جۇمىستا". "سەن كىم بولاسىڭ؟" — "سو كىسىنىڭ جاماعاتى بولامىز. ءسىز نۇرعيسا اعا ەمەسسىز بە؟" — دەپ سۇرايدى الگى ايەل. — "ءدال تاپتىڭ، ءوز كەلىنىم بولىپ شىقتىڭ عوي، ال بارىڭدى داستارقانعا قويا بەر، شاقىرت الگى پارتورگتى!" — دەپ بۇيىرادى اعام.
سول كۇنى الگى ۇيدە ايرىقشا ءبىر اسەرلى دۋمان وتەدى. ۇيگە كەش تۇسپەي قايتۋ جوق. قايداعى ولەڭ، قايداعى ءان! اعام بىرەر رەت پىسىقتاپ سۇراعان بولدى دا، "ءاي، وسىدان تۇك شىقپاس!" — دەپ ءتۇڭىلدى مە، كەلە-كەلە "ءماتىن قايدا؟" دەمەيتىن بولدى. مەن دە سالاقسي بەرگەمىن.
نۇراعاڭ وز-وزىنەن سويلەپ كەتكەندە، شىنى قايسى، وتىرىگى قايسى ەكەنىن بىلمەي، داعدارىپ قالا بەرەتىن بولدىم.
— مەن دەگەن، ساكەن-اۋ، بوكسشى دا بولدىم عوي، — دەپ وقىس ءبىر اڭگىمەنى باستايدى. — جۇدىرىعىم مىعىم، ەگەر دە بار عوي، توقتاماي جاتتىعا بەرگەنىمدە، ءسوز جوق، چەمپيون بولىپ شىعار ەم.
مەن سەنىڭكىرەمەي، ءسال جىميدىم عوي دەيمىن:
— ءاي، سەن كۇلمە! — دەيدى نۇرەكەڭ. — كۇلەتىن تۇگى جوق. احمەت جۇبانوۆ ماسەلەنى بۇيىردەن قويدى عوي: "قاراعىم، نە ءبىرجولا دومبىرامەن بول، نە بوكس وينا، — دەدى. — ەكى كەمە قۇيرىعىن ۇستاۋعا بولمايتىنى ءوز الدىنا، مۋزىكاعا جارالعان قولدى توبەلەسپەن بۇلدىرۋگە بولمايدى!"
— الماتى كونسەرۆاتورياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى، — دەپ تاعى ءبىر مەن كۇتپەگەن وقىس ۇزاق اڭگىمەنى باستاپ كەتە بەرەدى اعام. — احمەت كوكەم، جۇبانوۆتى ايتامىن، مەنى ءبىر كۇنى جەتەلەپ وتىرىپ، سول كەزگى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ الدىنان ءبىر-اق شىعاردى. "مەن ايتىپ جۇرگەن نۇرعيسا دەگەن بالا وسى ەدى، — دەدى مەنى ۇلكەن كىسىمەن تانىستىرىپ، — ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنا جىبەرتپەسە، بولماي تۇر. اسا ۇزدىك مۋزىكانت".
سونىمەن، نە كەرەك، ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى ستيپەندياسى تاعايىندالىپ، ماسكەۋ قايداسىڭ دەپ تارتىپ ءبىر كەتەيىن.
رۋلاس ءىنىم ىدىرىس نوعايبايەۆ تا سوندا، ۆگيك-تە (بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينو ينستيتۋتى) وقيتىن. ول دا ستيپەنديات. ءبىراق الگى ۇكىمەت اقشاسى ءبىز ويلاعانداي تەز كەلە قويماي، كوپ-كوپ اي بويىنا قاتىقسىز قارا سۋ مەن قاتقان قارا نانعا قاراپ قالا بەرگەمىز. حات تا جازامىن، وتكەننەن دە، كەتكەننەن دە سالەم ايتامىن، ءبىراق، امال قانشا، اقشا جوق. "قوي، ورىس جەرىندە اشتان ءولىپ قالماي تۇرعاندا ەلىمدى تابايىن" دەي بەرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، قۇدايىم ءيىپ، كوپتەن كۇتكەن اقشا دا جەتتى-اۋ! پوشتاعا ىدىرىس ەكەۋمىز باردىق. پالەن ايدىڭ اقشاسى (ول كەزگى اقشا ءپىلدىڭ قۇلاعىنداي جالپاق بولۋشى ەدى) تۇپ-تۋرا ءبىر قاپ بولدى. ءبولىپ ارقالاپ جاتاققا قايتتىق.
— اعا، — دەدى ىدىرىس، — بۇل اقشانى بەكەر ىسىراپ قىلماي، اۆتوماشينا ساتىپ الايىق. سول ماشينامەن ۆوكزالدان كىسى تاسىساق تا ولمەس كۇنىمىزدى كورىپ، وقۋىمىزدى اياقتاپ شىعارمىز.
ۇرىستا تۇرىس بولا ما. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ "پوبەدا" ماشيناسىن ساتىپ الدىق. ونى ىدىرىس ايدايدى. وقتا-تەكتە مەنى دە قاسىنا الىپ، جۇرگىزۋدى ۇيرەتىپ قويادى. سودان عوي، ءقازىر كەز-كەلگەن ماشيناڭىزدى شىركوبەلەك اينالدىرىپ، ايداپ كەتە بەرەتىنىم.
نۇرەكەڭ وسىلاي دەپ ءبىر توقتايدى. مەن، ايتەۋىر، اۋزىمدى اشىپ تىڭداي بەرەم. تەگىن تىڭداۋشى تابىلعانىنا ول كىسى دە رازى بولۋ كەرەك، "جالىققان جوقسىڭ با" دەپ سۇرامايدى دا. اڭگىمەسىن كەز-كەلگەن جەردەن ءۇزىپ، باس-اياعى جوق باسقا ءبىر حيكايانى باستاپ الا جونەلگەنىن ءوزى دە اڭداماي قالادى.
— ءجۇر، قانابەكتەرگە سالەم بەرىپ شىعايىق، — دەدى اياق استىنان نۇرەكەڭ:
ۇعا قويماي، وعان اڭىرايا قاراسام كەرەك، نۇرەكەڭ:
— قانابەك بايسەيىتوۆتى ايتام، اناۋ اينالىمدا ءۇي تىككىزىپ، دەمالىپ جاتىر. كوپ وتىرمايمىز. كەتتىك، — دەدى.
مەن ايتەۋىر سوڭىنان ەرگەنگە ءمازبىن. اتاعىنا تىم ەرتە قانىق بولعانىممەن، قانەكەندى جاقىننان كورۋ بۇيىرماي ءجۇر ەدى. ونىڭ دا ءساتى تۇسەيىن دەپ تۇرعانىنا ءوزىم ىشتەي قۋانۋلىمىن. "اپىر-اي، وسىنى اكەم كورمەي كەتتى-اۋ!" — دەپ وكىنەم ىشتەي.
ويتكەنى وسىدان كوپ-كوپ جىلدار بۇرىن سوعىستان كەيىنگى داۋىردە مەنىڭ اكەم قۇسايىن يماناس ۇلى اياق استى ءىستى بولىپ، باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلەر تۇستا، پانالاپ كۇلاش بايسەيىتوۆانى ىزدەپتى. وسىنىڭ الدىندا تالدىقورعان قالاسى ماڭىندا وبلىستىق اۋىلشارۋاشىلىق جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلادى دا، ءاربىر كولحوز، سوۆحوز ءوز الدىنا ءۇي تىگىپ، جاقسىسى بولسا، جارقىراتىپ كورسەتىپ جاتادى. اكەم كولحوزدا ءتوراعانىڭ ورىنباسارى ەكەن دە، باستىقتىڭ ورنىنا بار شارۋاعا ءوزى يە بولىپ، ەل-جۇرتىن باسقارىپ بارسا كەرەك. "تىككەن ءۇيىمىز تاماشا ەدى، — دەيتىن اكەم سول وقيعا ءسوز بولا قالسا، — بارىنشا جيھاز-جاساۋىمەن ساندەپ تىگىلگەن التى قانات اقبوز ءۇي ءانشى كوزىنە بىردەن تۇسسە كەرەك، جاپىرلاعان كوپ ۇيلەردىڭ ىشىنەن، "وسىندا تۇسەمىن" دەپ، ءوزى تاڭداپتى.
اكەم اتاعى جەر جارعان ءانشى قارىنداسىنا (اكەم 1909 جىلعى بولاتىن) ايرىقشا پەيىل اڭعارتىپ، جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولسا كەرەك. سىي-قۇرمەتكە مەيلىنشە رازىلىق تانىتقان ءانشى الماتىعا اتتاناردا: "ۇيگە كەلىپ، حابارلاسىپ تۇر!" — دەپ اكەمە ادرەسىن قالدىرادى. سونى مالدانعان اكەم الدەكىمدەردىڭ كەپىلدىگىمەن نكۆد تىرناعىنان ۋاقىتشا بوساپ، استاناداعى كۇلاشتى ىزدەپ تابادى عوي باياعى. ءانشى ول كەزدە سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولسا كەرەك.
— سول ۇيدە ەكى-ۇش اي جاتتىم، — دەيتىن جارىقتىق، — وزدەرى بىرەسە گاسترول، بىرەسە باسقا شارۋالارى بار ما، ايتەۋىر، ايلاپ ۇيگە جولاماي كەتىپ ءجۇردى. "شارۋاڭىزدى ءتيىستى ادامدارعا تاپسىردىق، ءساتىن سالسا، وڭعا باسىپ قالار، الانداماي، جاتا بەرىڭىز!" — دەيدى كۇلاش. جاتپاي، قايدا بارام. ونىڭ ۇستىنە سوڭىمنان قۋعىنشى كەلىپ قالا ما دەپ تە زارە جوق. ءاي، ابدەن كۇدەر ءۇزدىرىپ بارىپ، ءۇش اي دەگەندە، اۋپىرىممەن ءجۇرىپ، ارەڭ قۇتىلدىم-اۋ پالەدەن!
مەنىڭ اكەم وسىلايشا كۇلاش، قانابەكتەر جايلى اۋىل ادامدارىنىڭ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتا وتىرىپ تالاي-تالاي حيكايا شەرتەتىن. ونى ءبىز دە جالىقپاي تىڭداۋشى ەدىك.
قۇلاعىما ەسىمى جاسىمنان ءسىڭىستى بولعان سول اداممەن ەندى جۇزبە-جۇز كەزدەسكەلى وتىرمىن. ودان ارتىق نە تىلەمەكپىن قۇدايدان!
قانەكەڭ مەن نۇرەكەڭ جاس الشاقتىعىنا قاراماي قاجاسىپ، قاتتى قالجىڭداسادى ەكەن. زيالى ورتادان جىراقتاۋ وسكەن مەن ءۇشىن ءبارى قىزىق، ءبارى تاڭ.
— ءاي، شال، قيتىعىما تيە بەرمە كوپ، — دەپ نۇراعاڭ اشۋعا باسادى. — ويتە بەرسەڭ، انا قىزدارىڭدى اكەلىپ تاستايمىن.
— ە، ەلۋگە تاياعان ەركەكتىڭ قولىنان باسقا تۇك كەلمەگەسىن، قاتىن تاستايتىن ادەتى عوي، سەن دە ۇزاپ قايدا بارام دەيسىڭ، — دەيدى قانەكەڭ كۇلىپ.
— قولىنان تۇك كەلمەگەنى قالاي؟ نەگە كەلمەيدى قولىمنان؟ بۇل قاي ءسوزىڭ؟
— ە، بىلەمىز عوي ءبارىن. ءوزىمىز كۇنى كەشە كەلىپ كەتكەن جەر عوي، — دەيدى سول كەڭكىلدەپ كۇلگەن قالپى قانەكەڭ.
نۇراعاڭ ءۋاجى تاۋسىلعانداي بولىپ، ەندى ءسوز تالاستىرا بەرۋدى توقتاتادى.
يتجىعىس قاجاسۋدان ەكەۋى دە ابدەن جالىعىپ، سايابىر تارتقان ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، قانەكەڭە قاراي كومەيىم جىبىرلاپ، تەلمەڭدەي ءتۇسىپ ەدىم، سونى بايقاپ قالىپ، و كىسى دە ماعان مويىن بۇرا قاراعان.
— اعا، ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەدىم، — دەدىم كۇمىلجىپ. ول ايتا بەر دەگەندەي يەك كوتەردى.
— وسىدان پالەن جىل بۇرىن مەنىڭ اكەم قۇسايىن يماناسوۆ دەگەن كىسىگە كۇلاش تاتەمىز ەكەۋىڭىزدىڭ شاپاعاتتارىڭىز تيگەن ەكەن. "ءاي، ءبىر الدارىنان دا وتە المادىم-اۋ"، — دەپ جۇرەتىن ەدى، اقىرى، سىزدەرمەن قايتا جولىعىسا الماعان كۇيى ومىردەن ءوتىپ كەتتى.
قانەكەڭ جاي-جاپساردىڭ ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي تاپتىشتەپ تۇگەل سۇراپ، ۇزاق ويلانىپ بارىپ ەسىنە ءتۇسىردى.
— اپىر-اي، ءا! سونداي ءبىر وقيعانىڭ بولعانى راس ەدى. "باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق"، مەن ۇمىتىپ تا كەتكەن ەكەم. كۇلاش مارقۇم بولماسا، مەن سوعان اسا ءبىر ىجداعات-ىقىلاسپەن ءمان دە بەرمەگەن شىعارمىن-اۋ، ءسىرا، — دەپ ءبىر توقتادى و كىسى.
مەن اكەمدى ۇمىتىپ كەتكەنىنە رەنجي قويمادىم.
قانەكەڭنىڭ بەت-الپەت، بولەك ءپىشىمدى رەڭىنە قاراپ تەلمىرىپ قالىپپىن.
— قوي، ساكەن، بۇ شالدى مىجىتا بەرمەي، ەسىمىز باردا ەلىمىزدى تابايىق. جۇمىس كوپ، ءجۇر، كەتتىك، — دەپ بۇيىردى نۇراعاڭ.
مەن تاعى دا سولبىرايىپ سوڭىنا ەردىم.
— ءجۇر، ەندى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ ۇيىنە بارايىق، — دەيدى اعام. — جەڭگەم عوي، سالەم بەرىپ شىعايىق.
جازعان قۇلدا جازىق جوق قوي، "جارايدى" دەيمىن دە، ەرە بەرەمىن.
نۇرمولدانىڭ جەسىرى ءبىرازعا كەلىپ قالعان (وتىزداعى ءبىز ءۇشىن) ورنىقتى بايبىشە كورىندى.
نۇرەكەڭ و كىسىمەن دە بىردەن ازىلدەسىپ الا جونەلدى. جەڭگەسىنىڭ و جەر، بۇ جەرىنە قول جۇگىرتىپ، ءتىپتى ساۋساعى باتىپ تا كەتتى عوي دەيمىن، ايەل شىر ەتىپ:
— ءتۇۋ، جۇگەرمەك، نە بولدى؟ قوي ەندى، — دەپ اشۋلانعان بولدى. — ايەلسىرەپ باراسىڭ با، قاعىڭعىر. وتىر عوي قاسىڭدا اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي بولىپ جاس كەلىنشەگىڭ.
— "جاس-ماستى" قايتەسىڭ. ءار كەزەڭنىڭ ءوز قىزىعى بولادى، ءسوزدى قوي، — دەپ نۇرەكەڭ قويمايدى تاقىمداپ.
بىلاي شىعا مەن:
— اعا، نۇرمولدا ارۋاقتى ادام ەدى عوي، الگىندەي قاتتى ويناعانىڭىز ىڭعايسىز سياقتى كورىنەدى ماعان، — دەدىم.
— تۇك ەتپەيدى. جەڭگەم عوي. ونىڭ ۇستىنە، سەن بىلمەيسىڭ، بۇ قاتىنعا دەگەن وكپەم دە بار. ادەيى ىستەگەنىم عوي، كوڭىلىڭە الىپ قايتەسىڭ، — دەدى نۇرەكەڭ اسا ءبىر ساليقالى سابىرمەن.
كيىز ۇيدەگى كۇيساندىق كوپكە دەيىن وينالماي، جالعىزسىراپ تۇرا بەردى. وپەرا دا، ليبرەتتوسى دا جۋىق ماڭدا جازىلا قويمادى.
تاعى دا ءبىر كۇنى الدەقايدان تۇندەلەتىپ قايتىپ كەلە جاتىر ەدىك. تۇندەلەتكەن دەگەندە دە، ءتىپتى تاڭعا تاياپ قالعان كەز بولسا كەرەك. تالدىقورعاندى قاق جارىپ ءوتىپ كەلە جاتىپ، اعام ماشينانى كەنەت ءبىزدىڭ ۇيگە بۇرعىزدى دا:
— ال ەندى سەندەردىكىنە كىرىپ، ءبىر-بىر كەسە ءشاي نە بولماسا ءجۇز گرامنان ىشەيىك تە، سەن قالا بەر، كەلىنگە كەرەك بولىپ قالارسىڭ، ءبىز جەڭگەڭ ەكەۋمىز دە وڭاشا ءبىر ءساتتى ىزدەپ كەلەمىز، — دەگەنى.
اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم. ۇيدە نە بار، نە جوعىن جاقسى بىلەم. اعا-جەڭگەم الدىندا جەرگە قاراپ قالارىمدى سەزىپ:
— بالالار ۇيىقتاپ جاتىر عوي، اعا، ءساتىن سالسا، كۇندىز ءبىر بارارمىز ءبىزدىڭ ۇيگە، — دەپ ەدىم.
— ءاۋ، ۇيىقتاپ جاتسا — ءوز بالاڭ ەمەس پە، ويانار. تۇك ەتپەس. باستا، — دەگەنى اعامنىڭ.
مەنىڭ تارتىنشاقتاي بەرگەنىمدى ايەلدىك ءبىر سەرگەك كوڭىلمەن سەزە قويعان داريعا دا:
— ءتۇۋ، نۇرعيسا-اي، ەرتەڭ دە كۇن بار عوي، كەلەرمىز تاعى. جۇرە بەرەيىكشى، توقتاماي، — دەدى.
مەن ءۇي قاسىنان ءتۇسىپ، قالىپ قويدىم. اعام ەرتەسىنە دە، ودان كەيىن دە كەلمەدى. مەن جۇمىسىما شىعىپ كەتتىم.
كوپ ۇزاماي "نۇرەكەڭدەر دە الماتىعا قايتىپتى" دەپ ەستىدىم.
التى-جەتى جىلدان سوڭ نۇرەكەڭمەن الماتىدا، وسى كۇنى ەسىمى ەلگە بەلگىلى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ايەلى قايتىس بولعان قارالى جيىننان كەيىن كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالدىم.
قاسىمدا مارات دەگەن (مارقۇم) جولداسىم بار ەدى.
الماتىدان ءۇي الماق بولىپ، ءبىراق پاسپورت ستولىنا تىركەلە الماي جۇرگەن. "نۇرەكەڭە ايتىپ كورسەڭ قايتەدى؟" — دەپ تىلەك ەتتى سول. "ءاي، قوي، قايداعىنى شىعارماي، ول كىسى مەنى ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار، ءتىپتى!" — دەپ ات-تونىمدى الا قاشتىم.
مارات تا قادالعان جەرىنەن قان الارداي تاقىمداپ قويمادى.
نە دە بولسا كورەيىن دەپ، نۇرەكەڭە جاقىنداپ باردىم. سالەم بەرىپ ەدىم، جوق، قاۋىپتەنۋىم بەكەر ەكەن، سالعان جەردەن تانىدى. "ءاي، سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ نەگە امانداسپايسىڭ؟ مەن سەنى مانا بايقاعام، قايتەر ەكەن دەپ ەدىم"، — دەدى.
ماراتپەن تانىستىردىم. ول بايسەركەدەگى ساۋدا بازاسىندا ىستەيتىن. "پروپيسكا كەرەك بولىپ تۇر، اعا، وسى جىگىتكە" — دەدىم قولقا سالىپ.
كونەلەۋ ماشيناسى بار ەكەن. ءبىزدى سالىپ الدى دا جونەلدى. سول كەزگى لەنين اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىنە الىپ كەلىپ، باستىعىن سۇراپ ەدى، دەمالىستا ەكەن. "قاپ-اي، — دەپ وكىندى نۇرەكەڭ، — ورنىندا ورىنباسارى ما، ونى تانىماۋشى ەدىم، ءا، مەيلى كىرە كەتەيىك!" — دەپ، ءبىزدى سوڭىنا ەرتكەن بويى ورىنباسار باستىققا كىردى.
ول دا ءبىر بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن، ورنىنان اتىپ تۇرىپ: "و، نۇراعا، ءسىز دە كەلەدى ەكەنسىز-اۋ!" — دەپ قۇراق ۇشىپ جاتتى.
"ءيا، ءسات!" — دەپ ءبىز وتىرمىز.
— مىناۋ مەنىڭ تۋعان ءىنىم ەدى، — دەدى نۇرەكەڭ الگى باستىققا ماراتتى نۇسقاپ، — وسىعان شۇعىل پروپيسكا جاساتۋ كەرەك. بۇگىن-ەرتەڭ ءۇي الماق ەكەن، ايتپەسە، باسپاناسىز قالايىن دەپ تۇر. ساعان مەنى ادەيى ەرتىپ كەلدى.
— جارايدى، اعا، — — دەپ جاتىر ميليسيا شەنەۋنىگى.
— قۇجاتتارىڭىز تۇگەل مە؟ — دەپ سۇرادى ماراتتان. مارات بىردەڭە دەپ كۇمىلجي مىڭگىرلەي بەرىپ ەدى، نۇرەكەڭ كيىپ كەتىپ:
— كىم، ءاي، اتىڭ كىم ەدى سەنىڭ (جاڭا عانا تۋعان ءىنىم ەدى دەگەنىن ۇمىتىپ كەتتى بىلەم)، — دەپ ماراتقا قاراپ الدى دا، — تاپ ەرتەڭ مىنا باستىققا قاعازدارىڭدى اكەلىپ تاپسىر. ال كەتتىك، ءالى جۇمىس كوپ، — دەپ بولمەدەگىلەرمەن قوشتاسىپ، ءبىزدى ەرتتى دە، سىرتقا بەتتەدى.
مارات نۇرەكەڭنىڭ بۇل قامقورلىعىن ولە-ولگەنشە اۋزىنان تاستاماي ايتىپ ءجۇردى.
وكىنىشكە وراي، مەن ءوز جۇعىمسىزدىعىمنان بۇدان كەيىن نۇرەكەڭمەن كوپ ارالاسا قويمادىم. ءوزىم كۋاسى بولعان جوعارىداعى قىلىقتارىن ايتىپ، جۇرتتى تامساندىرا كۇلدىرىپ قويۋشى ەدىم تەك. كورگەن جەردە اسىعا سالەم بەرىپ، اسىعىپ قانا قوشتاسىپ وتە شىعىپ ءجۇرىپپىز عوي، نە كەرەك!
وسىدان كوپ جىل بۇرىن "جازۋشى" باسپاسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ ءبىر شوعىر "مىقتىلارى" بولىپ ءۇزىلىس كەزىندەگى گۋ-گۋ قىسىر اڭگىمەنىڭ تىزگىنىن جىبەرىپ-تارتىپ وتىرعانبىز. سوندا "وسى كۇنگى ادەبيەت پەن ونەردەگى كوزى ءتىرى ۇلى تۇلعا كىم؟" دەگەن توڭىرەكتە دە پىكىر تالاستىرا بەردىك. "سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى"، "ۇلى" دەگەن ۇعىمدى دا ارقالاپ ءجۇرۋ اسا جەڭىل بولا قويماس، — دەي كەلىپ، ۇمىتپاسام، اقىن يرانبەك ورازبايەۆ-اۋ (قازىرگى يران-عايىپ) دەيمىن، ءيا، سول بولۋى كەرەك: — "بۇل كۇندە "ۇلى" دەگەن اتقا لايىق جالعىز ادام — نۇرگيسا تىلەندييەۆ قانا!" — دەپ قاشاندا كۇمىلجىمەي كەسىپ ايتار قيقارلاۋ ادەتىمەن ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن ورتامىزعا تاستاي سالعان.
بىرەۋلەر ءۇنسىز قوشتاپ، ەكىنشىلەر گۇجىلدەسە قارسى داۋ ايتىپ جاتتى. ءوز باسىم، "بولسا، بولار-اۋ!" — دەپ باس يزەگەنىم ءالى كۇنگە ەسىمدە. ويتكەنى نۇرعيسا ءوز كەزەڭ، ءوز ءداۋىرىنىڭ الدىنا قارا سالمايتىن ۇلى ءدۇلدۇل ونەرپازى بولاتىن.
"ەستىگەنىمدى ايتايىن با، كورگەنىمدى ايتايىن با؟" دەپ باستالاتىن ءبىر اڭگىمە-حيكاياتتار بولۋشى ەدى. "ەستىگەنىڭنىڭ وتىرىك تە بولۋى مۇمكىن، نە دە بولسا كوزبەن كورگەنىندى ايت"، — دەپ جاتاتىن سوندا. مەن دە بۇل جولى تەك كورگەنىمدى ايتتىم. ارتىق-كەم ەشتەڭە قوسپادىم. بىرەۋلەر ءۇشىن ۋاق-تۇيەك تە بولىپ كورىنەر، وسى اڭگىمەلەردىڭ وزىنەن دە نۇرەكەڭنىڭ ەشكىمگە ۇقساماس مىنەزى، بولەك جارالعان ءبىتىم-بولمىسى بوي كورسەتىپ قالعان بولار دەپ ويلادىم.
You Might Also Like
-
اتاعى مەن شاتاعى جارىسا شىققان اقىن توقاش بەردياروۆتاي-اق بولار. ولەڭىن وقىماي جاتىپ، ءبىز ونىڭ سىرتىنان "ويتەدى ەكەن، بۇيتەدى ەكەن" دەگەن لاقاپ تاراپ، داقپىرتتان داڭعازاعا اينالىپ كەتكەنى...
-
تالدىقورعان وبلىسى ءوز الدىنا قايتادان شاڭىراق كوتەرگەن 1968 جىلدىڭ باسىندا مەن اۋىلدا، قازىرگى "جەتىسۋ" گازەتىنىڭ الاكول، اقسۋ، سارقانت اۋداندارى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگ...
