InfoHub Logo

الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى
"كىشىشىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن " كمم-سىنىڭ
10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى: جۋنيسحانوۆا جانسايا تالعات قىزى
جەتەكشىسى: تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى انادۋللايەۆا لۋيزا مۋراتوۆنا

 

پانفيلوۆ اۋدانى «كىشىشىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كوممۋنالدىق  مەملەكەتتىك  مەكەمەسىنىڭ 10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى جۋنيسحانوۆا جانسايا تالعات قىزىنىڭ «قازاق ءتىلى -ۇلتىمىزدىڭ جانى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىسىنا

سىن پىكىر

اتالعان عىلىمي جۇمىستا قازاق ءتىلىنىڭ - اتا-بابامىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس مۇراسى، ەلدىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى ءوسىپ–ءونىپ، وتباسىنداعى ءۇي تىرشىلىگىنەن باستاپ، قوعام، حالىق، ەل- جۇرتتىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ ارناۋلى قۇرالى – عىلىمنىڭ اتاۋى ساناسى ەكەندىگى، قازىرگى كەزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى ايتىلعان. قازاق تىلىنىڭ-الەم تىلدەرىنىڭ ىشىندە الاتىن ورنى، ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى كوزى، ەلىمىزدەگى بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ  تىرەگى ەكەندىگىن كورسەتە بىلگەن. قازاق ءتىلىنىڭ - ەڭسەسى بيىك، قاناتىن كەڭگە جايعان، قۇلاشىن كوككە سەرمەگەن، ءمولدىر بۇلاقتاي تازا، تاريحى تەرەڭدە جاتقان، بولاشاعى جارقىن دا باياندى ءتىل ەكەنىندىگى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بەرە  بىلگەن. XX عاسىردىڭ باسىندا  عۇلاما-عالىم  احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ۇلتتىڭ جوعالۋىنا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل، ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى»  دەپ ايتقانداي ءتىلدىڭ الاتىن ورنىنىڭ وتە جوعارى ورىندا تۋراتىندىعى جايلى ماعلۋمات بەرگەن.

«كىشىشىعان ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» كمم-سىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ل.م. انادۋللايەۆا

 

قازاق ءتىلى - ۇلتىمىزدىڭ جانى

 

«انا ءتىلى – حالىقتىڭ وتكەن ۇرپاعىن، قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاعىن تاريحي ءبىر تۇتاستىق، مىزعىماس بىرلىك، اجىراماس تۋىستىق، جاعدايدا ماڭگىلىك بىرىكتىرەتىن سەنىمدى قۇرال. انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا ءبىز حالقىمىزدى، وتانىمىزدى تانىپ بىلەمىز، حالىق رۋحىنىڭ سارقىلماس باستاۋىدا سوندا جاتىر. ەل-جۇرتىمىزدى، تۋعان جەرىمىزدى ونىڭ وزەن-كولدەرىن،ونىڭ بورانى مەن ناجاعايىن انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا قابىلداپ، سولارعا دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتىمىزدى انا ءتىلىمىز ارقىلى جەتكىزەمىز»- دەپ پەداگوگ ك.د.ۋشينسكيي ايتقانداي ءتىلىمىز ەلىمىزدىڭ تىرەگى مەن جۇرەگى. قازاق حالقى ۇلت بولىپ قالىپتاسقالى بەرى، قازاق ءتىلى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ يەسى – كەشەگى قازاق، بۇگىنگى قازاق جانە بولاشاقتاعى قازاق. ءتىلدىڭ عۇمىرى ۋاقىت ءتارىزدى ماڭگىلىك. ءتىل -  حالىقتىڭ ماڭگىلىك حالىق بولىپ قالۋىنىڭ ايعاعى. ءتىل – وتكەننىڭ ۇرپاققا قالدىرعان اماناتى، بۇگىنگى كۇننىڭ ابىرويى، ەرتەڭگى كۇننىڭ كەپىلى. اتا زاڭدا  «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ انىق تا ايقىن جازىلعان.

XX عاسىردىڭ باسىندا  عۇلاما-عالىم  احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ۇلتتىڭ جوعالۋىنا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل، ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى»  دەپ ەدى. تۋعان ءتىلىمىز – حالقىمىزدىڭ كەشەگى ءجۇرىپ وتكەن جولىن، بۇگىنگى جالعاسقان عۇمىرىنىڭ ەرتەڭگە اپارار مۇددەسىن بەينەلەيتىن ەڭ باستى قازىنامىز، ايتسە دە بىزدەر ونى قۇرمەتتەپ، قولداپ، ايالاۋ كەرەكتىگى جونىندە كوپ وي تولعاعان ەمەسپىز.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك جولىنىڭ جيىرما بەسىنشى جىلىنا قادام باسقان تاريحي شاقتا، باسقا ەلدەرمەن يىعىن تەڭ تىرەسەر كەزەڭدە مەنى ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى جايى تولعاندىرادى. اسىرەسە، جاستار، وكىنىشكە وراي، انا تىلىنە مەنسىنبەي قاراۋعا اۋەس. بۇگىن ءبىزدىڭ ورتادا نەگە انا ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوبەيدى ؟ كوشەدە جۇرگەن ەكى قازاقتىڭ ءبىرى ورىس تىلىندە سويلەيدى، دۇكەندە دە، قوعامدىق ورىنداردا جۇرسەك تە كورەتىنىمىز - سول. جاسى دا، كارىسى دە ءتىلىن بۇراپ ورىس تىلىندە سويلەپ جاتقانى. ءوز انا تىلىندە ويىن جەتكىزۋگە نە سەبەپتەن ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىنى مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز. وسىلاي تىزە بەرسەڭ قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جايى، اقىن تىلىمەن ايتقاندا، « مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن»  قازاق ۇلتىنىڭ ءدال ءوزى سياقتى.

بەلگىلى عۇلاما ماحمۇد قاشقاري «تاربيە باسى – ءتىل» دەپ كورسەتەدى. جالپى، قاي تاربيەنىڭ دە باستاۋى وتباسىنان باستالاتىنى راس، پاتريوتتىق سەزىم دە وتباسىنان قالىپتاسادى. ءتىل تۋرالى ايتىلعانداردىڭ ءبارى جەلگە ۇشىپ، قوقىسقا اينالماسىن دەسە، ءار قازاق ءوز شاڭىراعىندا اعارتۋ ىسىمەن اينالىسسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا عانا ءار ادامنىڭ ساناسىندا ۇلتتىق نامىس، پاتريوتتىق جىگەر ويانار ەدى. ءسويتىپ، ول دا انا ءتىلىن قادىرلەۋگە، سىيلاۋعا، ۇمىتپاۋعا، پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ويانۋىنا ات سالىسار ەدى. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە. ءتىلسىز ۇلت بولمايدى. ءوز ءتىلىمىزدى ساقتاۋ، ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋ وتانشىلدىق رۋحتى وياتۋعا قىزمەت ەتەدى. ءارى ول-  اتا-بابا الدىنداعى ۇلى پارىزىمىز دا» دەپ  ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ايتقانداي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتىپ، ونىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋگە، دامىتۋعا ات سالىسۋ، سونىمەن قاتار ءبىلىم وردالارىنان باستاۋ الۋى ءتيىس. ادام بالاسى تەك قانا ءبىلىم ارقىلى دۇنيەنىڭ قۇپيا سىرىن اشادى. بىلىمنەن تاعىلىم الىپ، بولاشاعىن بولجاپ، كەلەشەگىنە باعىت بەلگىلەيدى. ءبىلىم الدىمەن ءتىل ارقىلى يگەرىلەدى. «ءتىل بەسىكتە بەكيدى، ۇيدە قالىپتاسادى ، بويعا ۇيالايدى، شاڭىراقتا شىڭدالادى، مەكتەپتە داميدى، سويلەگەندە جەتىلەدى، جازعاندا قالىپتاسادى» دەگەن اسىلى وسمانوۆانىڭ سوزىمەن تولىق كەلىسەمىن.

انا ءتىلى -  ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن مايلاۋ. ەڭ جاقسى ادام – انا ءتىلىن قۇرمەتتەگەن ادام. بۇل سەنىڭ باسقا ءتىلدى مەڭگەرۋىڭە بوگەت بولمايدى، قايتا سەنى ادامگەرشىلىككە، شىن پاتريوت بولۋعا جەتەلەيدى. انا ءتىلدىڭ تەرەڭ  يىرىمدەرىنە بويلاي ءبىلۋ -  سانالى ادام بولعىسى كەلەتىن جاس ادامنىڭ ءبىرىنشى پارىزى. ول – تۋعان جەرىڭدى، ەلىڭدى، سۇيىكتى وتانىڭدى سۇيە ءبىلۋ دەگەن ءسوز.

         ءقازىر ەلباسىمىز ءۇش ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەپ وتىر. سوندىقتان مەن ءوز زامانداستارمىدى «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەپ اقىن ءقادىر مىرزالييەۆ ايتقانداي، باسقا ءتىلدى بىلە وتىرىپ، ەڭ الدىمەن ءوز انا ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىن جانە بارىنە:

           مەيلى، سەن كوپ ءتىلدى ءبىل «قوي» دەمەس ەم!

           پۋشكين، بايرون، شەكسپير، گەينەگە سەن.

           ءبىراق سەنى قازاق دەپ ايتا المايمىن

          تۋعان انا تىلىڭدە  سويلەمەسەڭ، - دەگىم كەلەدى.

قازاقتىڭ سالقىن ساحارىسىندا « مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى  جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ەلى مەن جەرى ءۇشىن ەتىگىمەن قان كەشىپ ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، ءسالت-داستۇرى مەن ءتىلىن سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزدەردە جانۇشىرا، قىزعىشتاي قورىعان، باستارى قۇلدىقتىڭ نوقتاسىنا سىيماي كەتكەن ارىستارىمىز از ەمەس. رەسەي يمپەرياسىنا ودان بولعان زامانداردا قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان انا ءتىلىنىڭ ساف التىنداي باي قۇندىلىقتارى سارقىلا باستادى. ول كەزدەردە ۇلت تۋرالى، ءداستۇر تۋرالى، ءتىل تۋرالى وي تولعاۋ «ەسكىلىكتىڭ، ۇلتشىلدىقتىڭ» بەلگىسىندەي، وزىنە –ءوزى قول جۇمساۋمەن بىردەي ەدى. ءبىراق، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇلتىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعىنان ايىرىلىپ بارا جاتقانىن بىلە، كورە تۇرىپ ۇندەمەي قالۋىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا ار ساناعان، ونى ايتىپ قالۋ ءوزىنىڭ باستى پارىزى ەكەندىگىن سەزىنە وتىرىپ، بار داۋىسىمەن جار سالىپ، شىندىقتى جەتكىزگەن باتىر، ەرجۇرەك ارىستارىمىز دا بولدى. ولاردى مەن الاش ارىستارىنىڭ رۋحاني مۇراگەرلەرى دەپ بىلەمىن. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى باۋىرجان اتامىز بولاتىن. 1944 جىلى باۋىرجان باتىردىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءابدىحالىقوۆقا جازىپ، جولداعان مىنا حاتىن وقىپ وتىرىپ، باتىر بابا الدىنداعى ءوزىمنىڭ پارىزىمدى وتەي الماي جۇرگەندىگىمنەن، تەك ماعان عانا ەمەس بارشا قازاقتىڭ جاستارىنا «بولاشاق ۇرپاعىما امانات» دەپ تاستاپ كەتكەن بابا اماناتىنا قيانات جاساعانىم ءۇشىن قينالدىم. قازاق ءتىلىنىڭ ءدال قازىرگى الاڭداتارلىق كۇيىن باۋىرجان اتامىز بۇرىن ايتسا دا، اباي اتامىز ايتپاقشى «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالىپ تۇر. باتىر اتامىز بۇل جانايقايىن كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرلەپ، ءستاليننىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدە، بۇقپاي، جاسقانباي-اق ايتىپ، جازىپ كەتىپتى. ەگەر باۋىرجان اتامىز ءدال ءقازىر ءتىرىلىپ كەلىپ، بۇگىنگى جاعدايىمىزدى كورسە نە ىستەر ەدى دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ. ەگەمەندى ەل بولىپ، ءوزىنىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسى بار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ ءوز جەرىندە وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعانىن كورسە ماڭدايىمىزدان سيپاي قويماسى ايدان انىق.

ەجەلدەن، اتام زاماننان ءتىل – ەلدىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى ءوسىپ –ءونىپ، وتباسىنداعى ءۇي تىرشىلىگىنەن باستاپ، قوعام، حالىق، ەل-جۇرتتىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ ارناۋلى قۇرالى – عىلىمنىڭ اتاۋى ساناسى ەكەندىگى داۋسىز. سۇلتانماحمۇت ايتقانداي :

                  «سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى انام ءتىلىن،

                  بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.

                  شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنەن،

                  قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم.

                  سول تىلمەن شەشەم مەنى الديلەگەن،

                  ەركەلەتكەن، قۇلىنىم،جانىم دەگەن.

                  سول تىلمەنەن ءبىرىنشى بىلگىزىلگەن،

                  «اپا» دەگەن سۇيگەندىك ءسوز ءھام مەنەن».

ءبىز قازاق دەگەن ۇلى حالىقپىز، ءتىلىمىز دە، ءدىنىمىز دە تەك قانا وزىمىزگە ءتان. ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن شايقالتپاي، بوساعاسىن بەرىك ۇستاپ تۇرعان وسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىز بەن  ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىز. مەنىڭ ويىمشا، ءاربىر پاتريوت جان ەلى، جەرى، ءتىلى، ۇلتى ءۇشىن تەر توكسە، ادال بولىپ، قۇرمەتتەسە، ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز باياندى بولماق. ءار حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ قۇرمەت تۇتار ءوز انا ءتىلى بار. ءاربىر ادام ءوز تىلىندە، اناسىنىڭ اق سۇتىمەن دارىعان تۋعان تىلىندە سويلەۋى ءتيىس. قازىرگى تاڭنىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى، كوڭىل تولعاندىراتىنى بولىپ وتىر. بۇل وسى حXI عاسىر جاستارىنىڭ دەرتى مە، الدە ادەتى مە تۇسىنبەدىم. ءوزى قازاق بولا تۇرا قازاق تىلىندە سويلەۋگە نامىستانادى، وعان قوسا ءتىلىمىزدى شۇبارلايدى. ال بۇل قازاقتىققا جات نارسە. سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە اتا-بابالارىمىز وسى ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوز جاندارىن قۇربان ەتكەن. سوندا ءبىز سونى باعالاي الماعاندىعىمىز با؟ «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق» دەگەن ماقال بەكەر ايتىلماعان. ءقازىر ءبارىمىز بەيبىت، تىنىش زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىراق قولدا بار اسىلىمىز ءتىلىمىزدى باعالاي الماي جاتىرمىز. «ءوز الدىنا ەل بولۋعا ءوزىنىڭ ءتىلى، ادەبيەتى بار ەل عانا جاراي الاتىندىعىن ءبىز ۇمىتپاۋعا ءتيىستىمىز» دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز ايتقانداي، ايرانداي ۇيىعان بەرەكە بىرلىگىمىزدى ساقتاپ، تاۋەلسىز وتانىمىزدىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتۋ ءۇشىن، ءتىلىمىزدى قادىرلەپ، قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. دوڭگەلەنگەن دۇنيەدە قانشاما ەل بار ءوز انا تىلىندە ەركىن سويلەۋدى اڭساپ جۇرگەن، مۇنىڭ قاسىندا بىزدىكى بەكەرشىلىك.

قازاق ءتىلىنىڭ كوركەمدىگى سونشالىق - ءتىپتى اناۋ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا مەكەندەيتىن شەتەل ازاماتتارى قازاق ءتىلىن بىلۋگە ىنتىق. وزگە ەلدەن كەلىپ قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتسا كوڭىلىڭ ءبىر مارقايىپ قالادى ەكەن. ءتىلىمىزدىڭ وسىنداي دارەجەگە جەتكەنى مەن ءۇشىن ءبىر باقىت. دەگەنمەن دە، كوڭىلىمىزدە سايراپ تۇرعان ءبىر وي ەشقاشان مازا بەرمەيدى. ول - قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى. كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى، پاتريوت جاستارىمىز بەن ەل جاناشىرلارى ءبىر بولىپ، وسى ماسەلەنى شەشۋىمىز كەرەك. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەندەي ءبىز بولىپ، ءسىز بولىپ، ەل بولىپ ءتىلىمىز ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتسەك، ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن بەرىك ەتەمىز.

مەن ءوز ەلىمنىڭ پاتريوتىمىن. سول سەبەپتەن ەلىمنىڭ گۇلدەنىپ، دامۋىنا، ءتىلىمنىڭ مارتەبەسىنىڭ ساقتالۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى. ەلىمىزدە «مەن، مەن» دەگەن پاترويت جاستارىمىز باردا، قازاق ءتىلى – ماڭگىلىك عاجاپ ءتىل بولىپ قالا بەرمەك. مەن ونى نىق سەنىممەن ايتا الامىن.

قازاق ءتىلى -  عاجاپ ءتىل. ونىڭ بولاشاعى دا عاجاپ. وسىنداي تاماشا ءتىلدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ۇلت كوشباسشىسى – نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ءبىر ءسات نازارىنان تىس قالعان ەمەس. تاۋەلسىزدىك العان ازات كۇندەردىڭ العاشقى تىنىسىنان باستاپ-اق قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەن مەرەيىن كوتەرۋ، ونىڭ پايدالانىلۋ جانە قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ تۇرعىسىندا ەلباسىمىز ۇنەمى قامقورلىق پەن باسشىلىق جاساپ كەلەدى. وسى جىلدار ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە ەلباسىنىڭ جەتەكشىلىك قىزمەتى، ادال نيەتى كوشباسشى بولدى.

ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولۋى، «ءتىل تۋرالى» زاڭداردىڭ قابىلدانۋى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى جانە ءتىل كوميتەتتەرىنىڭ قۇرىلۋى، ءتىلدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ قابىلدانىپ، كەزەڭ- كەزەڭىمەن ىسكە اسىرىلۋى- ءبارى-بارى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىپ وتىرعان تاريحي جاعداياتتار. ءداستۇرلى پرەزيدەنت جولداۋلارىنىڭ بىردە-بىرىندە ءتىل ماسەلەسى ءسوز بولماي قالعان ەمەس.

«قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەپ ۇران تاستاپ، بۇل ىسكە ەرەكشە ءمان بەرىپ، باستاما كوتەرگەن ەلباسىمىز «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە»، - دەگەن ۇستانىمىن ۇدايى ايتىپ كەلەدى.

شىنىندا دا، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى مەملەكەت ءوز تاراپىنان جاسالۋعا ءتيىستى نارسەنىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. جىل سايىن دەرلىك ءتىل دامىتۋعا ميللياردتاپ تەڭگە ءبولىنىپ جاتىر. بۇل – قىرۋار قارجى. ورنىمەن پايدالانا السا، وسى قارجىمەن تالاي ءىستى تىندىرۋعا بولادى.

قازاقتىڭ قازاقتىعىنىڭ باستى بەلگىسى – قازاقشا سويلەۋى. تەك وسىلاردى جاساعان ادام ءوز انا ءتىلىن وركەندەتۋگە از دا بولسا ۇلەسىن قوسا الادى. ءوز بالاسىنا قازاقشا سويلەمەگەن قازاقتىڭ «قازاق ءتىلى» دەپ سارناۋىنىڭ ەشبىر رەتى جوق. وركەنيەت ونەگەسى- ءوز تىلىڭمەن ءومىر ءسۇرۋ.

«مەن دە اۋىلدان شىققانمىن، ونجىلدىق مەكتەپتى قازاقشا بىتىرگەنمىن»،- دەگەن ەلباسى سوزدەرىن ەستىگەندە،باسقالارعا نە دەرىڭدى بىلمەيسىڭ دە؟! انا ءتىلىن بىلمەۋ قازاق ازاماتتارىنا ۇيات سانالۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك تىلگە، ءوزىنىڭ انا تىلىنە قۇرمەتپەن قاراماۋ وكىنىشتى، ارينە. انا ءتىلدى ءبىلۋ – پارىز. پەرزەنتتىك  - پارىز. ادامدىق قارىز. وسىنى ەسكەرسەك ەكەن.

ءيا، ءتىل ماسەلەسى – اسا كۇردەلى، اسا جاۋاپتى ماسەلە. قازاق ەلى باردا، قازاق ءتىلى دە بولادى. وسەدى. وركەندەيدى. «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە»، -دەگەن ەلباسىنىڭ ۇلىقتى ءسوزىن ءاربىر ەلدى مەكەنگە كىرەر جەردە كورنەكتى ەتىپ جازىپ، ءىلىپ قويسا، شىركىن!

ءتىل پايدالانىلىپ جۇرگەن كەزدە وشپەك ەمەس، قوعامدىق قاتىناستاردى تولىمدى تۇردە جانە بەلسەنە پايدالاناتىن ءتىل بولىپ تۇرعان كەزدە ۇلت ءومىر سۇرە بەرمەك. ەلىمىز بەن ءتىلىمىز ماڭگىلىك جاساي بەرسىن. ۇلت بولاشاعى جاستاردىڭ قولىندا، ال ءتىل – ۇلتتىڭ جانى. سول سەبەپتى ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن، ءتىلىمىزدى تۇزەتەيىك، شۇبارلانۋىنا جول بەرمەيىك. وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە. ءقازىر قاي باسىلىم بەتىنە قاراساڭىز دا، ءتىل ماسەلەسى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قاشان ءبىر تۇعىرىنا مىنگەنشە، بۇل تاقىرىپتى ءتىل جاناشىرلارى جالعاستى جازا دا، ايتا دا بەرەرى داۋسىز. ەلىمىزدە «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىلىپ»، ءوز تىلىندە ەركىن سويلەي المايتىن قانداستارىمىز قانشاما؟ ءبىز بۇل توپتى مۇحتار شاحانوۆتىڭ تىلىمەن ايتساق، «شالا قازاقتار، جاڭا قازاقتار» دەپ «اسپەتتەپ» ءجۇرمىز. وسى توپتاعى ادامداردىڭ كوبىسى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن حالىق كوپ توپتالاتىن ورىندارىندا وتىرعانى دا راس. «سوقىر تاۋىققا ءبارى بيداي» دەمەكشى، ءوز تىلىندە سويلەي المايتىن ادامعا ۇلتتىق رۋحتىڭ دا، ۇلتتىق سانا، ءسالت-داستۇردىڭ دە، ۇلتتىق تاربيەنىڭ دە كەرەگى شامالى. انا ءتىلدىڭ قامى ءۇشىن، جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جانتالاسىپ جۇرگەن اعالارىمىزدىڭ  «ايعايلاي-ايعايلاي قاسقىردان دا ۇيات بولدىنىڭ» كەبىن كيىپ، تاماعى قارلىقتى، جاعى قارىستى.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى.   

اباي، ىبىراي، شوقان، سۇلتانماحمۇت، ولاردىڭ بۇرىنعى وتكەن جانە وسى كۇندەگى ەلىنەن، انا تىلىنەن بەزبەگەن، قازاق حالقىنىڭ ادال، اق نيەت الداعى ۇلدارى- قىزدارى ءوز انا تىلىمەن سويلەپ، جازا بىلگەن. ولار ءتىل شەبەرلىگىنەن كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە، مىسال، اسىل مۇرا دا قالدىرعان. ولار دا ورىسشانى كەم بىلگەن ەمەس. قازىرگى دۇمشەلەر سياقتى اتا بەزەر، ەنە بەزەر بولماعان – ولار ەۆروپانىڭ اتاقتى دانىشپان اقىن-جازۋشىلارىن، بۇلجىتپاي كوركەم تۇرىندە، مۇلتىكسىز قازاق تىلىمەن، ءوزىنىڭ نۇسقاسىن ارتىق بولماسا، كەم ەتىپ اۋدارعان ەمەس. سول اۋدارمالارعا بارلىق شەبەرلىكتەرىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن، يكەمدىلىگىن تۇگەل پايدالانا، جۇمساي ءبىلىپ، جەتكىزىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جاتقا الىنىپ، ايتىلىپ كەلىپ ءبىزدىڭ زامانعا جەتكىزگەنى، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى ەكەندىگى – قيسىق-قىڭىرلاردىڭ ايىبىن اشىپ، ۇلكەن داۋدى شەشۋگە دە مىقتى قۇرال بولا الادى.

ءتىلدىڭ كومەگىمەن ونەر-بىلىمگە، مادەنيەت-عىلىمعا جەتىپ، وتكەن-كەتكەنمەن الەمدى تانىپ، ءوزىمىزدى جۇرتقا-الەمگە تانىتامىز، سويلەيمىز، وقيمىز، ەل-جۇرتتى، مەملەكەتتى مەڭگەرەمىز – سوندىقتان «ونەر الدى -قىزىل ءتىل» دەگەندەيىن، ادام بالاسىنىڭ بايلىعىندا تىلدەن ارتىق نە بار

 قازاق حالقىنىڭ ارىستارىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇمابايەۆ تا ءتىل تۋرالى : «ءتىل ءاربىر ادامعا وسىنداي قىمبات بولسا، ارينە، ۇلت ءۇشىن دە قىمبات. ءتىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت دۇنيەدە ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس. ونداي ۇلت قۇرىماق. ۇلتتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت- ءتىلى بولۋ. ۇلتتىڭ ءتىلى كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعانىن كورسەتەدى.  ۇلتقا تىلىنەن قىمبات نارسە بولماسقا ءتيىستى. ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ سىرى، تاريحى، تۇرمىسى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇرادى» دەگەن بولاتىن. ءتىل تۋرالى كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلارىمىز رۋحتى دا، جالىندى، تەرەڭنەن تۇسىنەتىن قاناتتى سوزدەر جازىپ قالدىرعان.

قازىرگى قازاق ءتىلى – نەبىر كەرەمەت فيلوسوفيالىق تولعانىستاردى دا، كۇردەلى تەرەڭ ويلاردى دا، قىلدان نازىك، جىبەكتەن بيازى، اياۋلى سەزىم-تەبىرەنىستەرىن دە ەمىن-ەركىن اسەرلى جەتكىزەتىن كوسىلمەلى، كەڭ قۇلاشتى كوركەم ءتىل، «تولقىنىن جۇرەگىنىڭ حاتتاي تانىتار» عاجاپ تىلدەردىڭ ءبىرى. بۇعان بارشا قازاق بالاسى ماقتانا الادى.

مەنىڭ انا ءتىلىم - شەكسىز باي، شۇرايلى، تەگەۋرىنى مىقتى ءتىل. ويتكەنى ءومىردىڭ الماستاي قىرىن، ابزال سىرىن تۇسىنە بىلۋىمە باستى سەبەپكەر – سول انا ءتىلىم! مىناۋ جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، انانىڭ الديىمەن بويىما ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان ءتىلىم مەن ءۇشىن ەڭ قاستەرلى، ەڭ قىمبات ءتىل.

انا ءتىلىم – اتا-بابامىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس مۇرا. دەمەك، ءار ادام انا ءتىلىن كوز قاراشىعىنداي  قورعاۋعا، ونىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا ءتيىس. امال نە، تۋعان ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، باسقا ءتىلدىڭ سوزدەرىن ارالاستىرىپ سويلەيتىندەردى ءجيى كورەمىز. قازاقشا سويلەۋگە ۇيالاتىنداردى كورگەندە، بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ك.گ.پاۋستوۆسكييدىڭ «تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك» دەگەن ءسوزى ويىما ەرىكسىز ورالادى.

ءتىلىمىز ءبىزدىڭ ءبىرىنشى بايلىعىمىز، ىرىسىمىز، قازىنامىز.  باسقا ءتىلدى دە ءبىلۋ كەرەك ، قانشا ءتىلدى بىلسەڭ دە ءوز ەركىڭ. انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى. سوندىقتان دا ءوز تىلىمىزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايىق. ءتىلىمىز – ەلدى ، قوعامدى بىرىكتىرۋشى قۋاتتى كۇش.          

سىزدەر مەن بىزدەر، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وكىلدەرى – ورىس تىلىندە سويلەيتىن حالىقتاردى قازاق مادەنيەتىنە جانە حالىقتىڭ داستۇرلەرىنە تارتا بىلمەيمىز جانە وعان تىرىسا دا بەرمەيمىز. ونىڭ ۇستىنە ءتىلدىڭ قوعامدىق  تۇرعىدان قاجەت ەتىلمەۋى، ونىڭ ءتىپتى قازاقتاردىڭ وزدەرى اراسىنداعى بەدەلىنىڭ كەمۋىنە اكەپ سوقتى. كوپتەگەن وتباسىلار، اسىرەسە قالالىق جەردە تۇراتىندار ورىس ءتىلىن سويلەيتىن بولىپ الدى. انا ءتىلىن ءتىپتى تۇرمىستىق قارىم-قاتىناستا دا قولدانۋدان قالدى. ءسويتىپ، اتاسى ءوزىنىڭ تۋعان نەمەرەسىمەن قازاق تىلىندە سويلەسە المايتىن جاعدايعا جەتتىك. ءالى دە كەش ەمەس، ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋ مىنا ءبىزدىڭ، جاستاردىڭ قولىندا. ەشتەن كەش جاقسى. ءومىر بويى ءتىلىمىزدىڭ وسىلاي شۇبارلانىپ، قورلانىپ، اقىر اياعىندا تۇپ-تامىرىمەن جوق بولىپ كەتپەۋىن قالاساق، بۇگىننەن باستاپ ارەكەتكە كوشەيىك. قازاق ءتىلى – ۇلتتىڭ جولى. مەن ۇلتىمدى، ءتىلىمدى سۇيەمىن. ءتىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى ەكەنىن ەشۋاقىتتا ۇمىتپايىق. مەن انا تىلىممەن ماقتانامىن جانە مەملەكەتتىك ءتىلىمدى قۇرمەتتەيمىن!

ەلىمنىڭ جاستارىن، ەڭ الدىمەن، ءوز انا ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىن جانە بارىنە :

ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءوز قولىمزدا ، ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەيىك!

 

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.«ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى، جەلتوقسان  2012 جىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى - ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان حالقىنا جولداۋى»

2. «جەتىسۋ» گازەتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى - ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان حالقىنا جولداۋى» - 2014 جىل

3. «تاريحي تاعىلىم» وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال

4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى» زاڭى

5.  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى

6. تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى (7 اقپان 2001 جىل)

---