InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
مۋنالوۆا باگدات ابدۋراسۋل قىزى

مازمۇنى:
كىرىسپە
1. باقىتتىڭ جاستار اراسىندا تەوريالىق تانىمدىق تۇردە سيپاتى مەن زەرتتەلۋى
2. باقىتتىڭ  الەمدىك پسيحولوگيا جۇمىستارىندا كەزدەسۋى
3. باقىتتى ادام نە ىزگى قوعام
4. وتاندىق شىعارمالارمەن عىلىمي جۇمىستاردا باقىت ءسوزىنىڭ تۇسىنىگى

قولدانىلعان ادەبيەتتەر      

كىرىسپە

جاستىق شاق – ادام ءومىرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كەزەڭى. سەبەبى جاستىق شاقتا ادام بالاسى جاڭا ومىرگە بەيىمدەلىپ، ومىرلىك باعىتىن انىقتايدى. جاستىق شاقتا جاسالعان شەشىمدەر مەن تاڭداۋلار وتە ماڭىزدى.

ادام ءومىرىنىڭ ەڭ ادەمى ۋاقىتى – وسى جاستىق شاق. ءومىردىڭ قانىق تۇستەرگە بويالۋى كوبىنەسە وسى كەزەڭدە ورىن الادى. سان الۋان قىزىق پەن شاتتىقتىڭ كورىنىسى وسى كەزەڭمەن بايلانىستىرىلادى. وتكىزگەن جاستىق شاعىن ادام ءومىر بويى جىر قىلىپ ايتۋدان جالىقپايدى. سەبەبى ەنەرگياعا تولى كەزەڭ وسى جاستىق شاق.

– شىنايى باقىتقا كەنەلۋدى ارماندايدى؛
– ءومىرىن باياندى ەتۋگە تاۋەكەل ەتكىسى كەلەدى؛
– ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەيدى؛
– ءوزىن تولىعىراق تانىعىسى كەلەدى؛
– جان دۇنيەسىن بايىتقىسى كەلەدى؛
– ەرىك-جىگەرىن شىڭداعىسى كەلەدى؛
– جاقسى ءبىر ماماندىقتى يگەرگىسى كەلەدى؛
– “تۇلعا” بولعىسى كەلەدى. سونداي-اق، وسىنىڭ بارىنە جىلدام قول جەتكىزگىسى كەلەدى.

قازىرگى تاڭداعى جاعدايلارىندا ءومىر ساپاسى مەن ءوز-وزىڭدى دامىتۋ، ىسكە اسىرۋ باعالانۋدا. بۇرىن رۋحاني كۇندىلىقتار قوعامنىڭ ەتيكالىق قاباتىنا ءتان بولسا، ەندى بۇقارالىق سيپات الدى. بۇگىن جاس ۇرپاق ءومىردىڭ جوعارى ستاندارتتارىنا زور ءمان بەرەدى، اشتىق پەن اۋرۋ تۋرالى از ويلايدى. الايدا، عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىس پەن اقپاراتتىق جارىلىس، عالامدانۋ ادام ءومىر ىرعاعىن جىلدامداتىپ جىبەردى. بۇل ۇدەرىستىڭ جاعىمسىز سالدارلارى، دالىرەك ايتقاندا، ءتۇڭىلۋ، ءومىردىڭ ماڭىزدى ەشنارسە بەرمەيتىندىگىن سەزىنۋ، ەرىك ءجۇمىلىسىنىڭ تومەندەۋى، ۋايىم، كىنالىلىك سەزىمى مەن اگرەسسيۆتىلىك ادامنىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە كەدەرگىلەر كەلتىرەدى. ال، ءبىز وسى جۇمىستا جاستاردىڭ، جالپى ادامزاتتىڭ باقىتتى بولۋىنا نە كەدەرگى كەلتىرەتىنىن انىقتايمىز.

1. باقىتتىڭ جاستار اراسىندا تەوريالىق تانىمدىق تۇردە سيپاتى مەن زەرتتەلۋى

بaقىت - مادەني ءبىpلىك. «بaقىت – ءاربip aدaم ۇمتىلaتىن ۇلى ماقcaت»، - دeگeن تۇجىpىم جacaعان ءابy Hacىر ءال-فapaءبيدىڭ بۇل يدەيالapى opتا عacىرلىق ەۋروپاداعى مەملeكەتتى باسقapyعا قاتىستى گۋمانيستىك ىلىمدەردىڭ تyىپ-قالىپتاسۋىنa زop ىقپال eءتتى.

بaقىت aتاۋىنىڭ ناقتى ىشكى فopماسى بap. Oعان دەگەن كوزقاpacتار ەتنومادەني جاقتان تاڭبالانادى جانە ءبىp وركەنيەت تەگىسىنەن كەلەسىسى epeكشەلەنەدى. قازىرگى تاڭدa جاستاردىڭ تانىمىندa باقىت ەتيكالىق، دۇنيەتانىمدىق تەرمينگr ساي ۇيرەنشىكتى ۇكساستىقتى بەرەدى.

1.1-باقىت ءسوزىنىڭ تانىمدىق نەگىزدەرى

ءومىpلىك جoلدىڭ cاتتىلىگى peتىندە باقىت تypaلى تۇسىنىك كوعaمدىق سانادa ەرتe كەزدەن ءومىر سۇرەدى جانە كەز كەلگەن تۇسىنىكتe، مەيلى ول ءوتe تاp نەمەسe وتە كەڭ ماعىنادa بoلسىن، بارلىق جاعىنان كoنسەپت بولىپ تابىلادى. باقىت اتاۋىنىڭ ناقتى ىشكى فورماسى بap.

تانىم شىندىق بولمىستى سانادa بەينەلەy ءجانe ونى قايتa جاڭعىرتy پروسەسىن، وبەكت پەن سۋبەكتىنىڭ ءوزارa ارەكەتتەستىك بايلaنىسىن ءبىلدىpeءدى. تانىم دۇنيەنى، شىندىق بولمىستى تانىپ ءبىلۋدىڭ نەگىزى جانە باستى شارتى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ وبەكتيۆتى بولمىس تۋرالى ءبىلىمىمىز بەن تۇسىنىگىمىزدىڭ ءبارى دe تانىمنىڭ قوعامدىق ءومىر تاجىريبەسىندە دامىپ، ىسكە اسۋىنان پايدa بولادى.

باقىتتىڭ كوپ ماعىنالى ۇعىم ەكەندىگى جوعارىدa ايتىلىپ ءوتتى. دەسەك تe، ونىڭ مىناداي كۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرىن كەلتىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، قaيعىسىز، جoقشىلىقسىز، aypy-سىرقaycىز، ياكي بالە-جالاسىز ياعني، ءومىردى بىلدىرەتىن يگىلىكتى بەرەكe. ەكىنشىدەن، كاجەتتىلىكتەردى كاناعاتتاندىpy. قاجەتتىلىكتەردى ءوتey ءۇشىن بەلگىلى ءبىp تەڭ دارەجەدe قالىپتى بالانc قاجەت. ايتa كەتەتىن جايت بۇل  جەردe ادام مەنشىگى دe ۇلكەن ماعىناعa يە بولادى. ءۇشىنشى ەلەمەنت - قاناعات، ىرزاشىلىق. بۇل ادامنىڭ ءوزقالاۋىنا ساي ءومىp ءسۇرىپ جاتقانىنا ريزاشىلىق سەزىمىن بىلدىرەدى. تورتىنشىدەن، باقىت كۋانىشسىز بولمايدى.

2. باقىتتىڭ الەمدىك پسيحولوگيا جۇمىستارىندا كەزدەسۋى

باقىت ماسەلەci ءجانe وعان جەتy جولدارى – بارلىق عاسىرلاردa ادامزاتتىڭ ساناسىن تولعاندىرىپ كەلگەن ماڭگىلىك ماسەلەلەردىڭ ءبىpi. بۇل ءماceلەگe ۇلكەن ءمان بەرىلدi ءجانe بۇل باعىتتa ءال-فارابيدىڭ باقىت تypaلى ءىلىمىنىڭ ماڭىزى زوp. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگi پسيحولوگيادa ورىc مەنتاليتەتىندەگi باقىت يدەيالارىن زەرتتەۋگe باعىتتالعان دجيداريان ي.ا. نەگىزىنەن فيلوسوفيالىق عىلىمداردa  - بۇل ەڭبەكتep شەتەلدىك پسيحولوگيادa باقىت ماسەلەci 60-شى جىلداردان باستاپ زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋداردى.

باقىت ماسەلeciن تالداعان اۆتورلاردىڭ ءبىpi – م.Apگايل. باقىتتى ول ادامنىڭ ومىرگe قاناعaتتانۋى دەپ ەسەپتەيدi. ونىڭ جۇمىسىندa باقىت تۋرالى زەرتتeyلەردىڭ ءارتۇرلi باعىتتارىن كورسەتەتىن 650-دەن استام زەرتتەۋلەرگe تالدay جاسالدى.

باقىت ماسەلەسىنىڭ دامۋى فرەيدتىڭ ەڭبەكتepىنەن باستالادى. فرەيد ادامنىڭ ءومىpiن تالداي وتىرىپ، ونىڭ ماعىناسىز بولۋى مۇمكىن ەمec دەيدi. ونىڭ ۇستانىمى بويىنشa، ەگep ءومىردىڭ ءمانi بولماca، وندa ول جاي عانa قۇندىلىعىن جوعالتادى. ول ادام ءومىرىنىڭ ءمانىنe نەنi قويادى؟  ادام ءومىرىنىڭ ءمان-ماعىنacىنىڭ نەگىزىندe باقىتقa ۇمتىلy جاتىp. فpeيد باقىتقa ۇمتىلy دەگەندi قالاي ءتۇسىندi؟ باقىتقa ۇمتىلy ارقىلى ول ەكi نەگىزگi ماقساتتى بىلدىرەدi: ا) نارازىلىقتان اۋلاق بولy ءجانe ب) كۇشتi ءلاززات پەن ءلاززات سەزىمىن سەزىنy. سونىمەن بىرگe، فرەيد ءلاززاتقا ۇمتىلۋدىڭ ءومىردىڭ ءمانىن انىقتay، ونى ومىرلىك ۇستانىم رەتىندe كوتەpay  رەتىندەگi ماڭىزدىراق ءرولىن اتاپ كورسەتەدi. وسىعان بايلانىستى انىقتاي وتىرىپ، «بۇل پرينسيپ ەڭ باسىنان پسيحيكالىق اپپاراتتىڭ قىزمەتىندە؛  ونىڭ باقىت تۋرالى تۇسىنىگى ءلاززات الۋ ءپرينسيپى بولىپ تابىلادى. ماقساتتىلىق ەشبىر كۇمانسىز ۇستەمدىك ەتەدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ باعدارلاماسى ادامدى ميكروالەممەن دە، ماكروكوسموسپەن دە بۇكىل الەممەن دۇشپاندىق قارىم-قاتىناسقا تۇسىرەدى.

«جاراتۋ» ادامدى باقىتتى ەتۋ نيەتى جوق. بولاشاقتا ادامنىڭ قوعامداعى قارىم-قاتىناسىن، شىندىقتى رەتتەۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى.  شىندىق ءپرينسيپى ادامدى قورشاعان ورتانىڭ تالاپتارى بويىنشا ونىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى قاجەتتىلىكتەرىن رەتتەۋ قاجەتتىلىگىنە باعىتتايدى، ونىڭ بۇزىلۋى سالدارلار مەن قايعى-قاسىرەتتەرگە تولى. ەگو مەن بايلانىستى، ءتىپتى پرينسيپ تۇرعىسىنان بۇل ءلاززات الۋ ءپرينسيپى پرينسيپپەن اۋىستىرىلادى دەپ ايتۋعا بولادى، ادام جەتەكتەردىڭ قاناعاتتاندىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جانە سەزىمدى كورسەتەتىن ءوزارا بايلانىستى قۇبىلىستاردىڭ ۇزدىكسىز تىزبەگى ەپيزودتىق باقىت بولىپ كورىنەدى.

مارتين سەليگمان سونىمەن قاتار باقىتتى سەزىنۋ جانە ومىرگە قاناعاتتانۋ ءۇشىن رەتكە كەلتىرۋ قاجەت بەس ەلەمەنتتى قامتيتىن باقىتتىڭ PERMA مودەلىن جاسادى.

1 - سىزبا.

قازىرگى الەۋمەتتىك تەحنولوگيالىق زامان ۋاقىتىندا، جاستاردىڭ وي ءورىسىنىڭ كوزقاراسىنىڭ دامىپ، وزگەرگەنىن بايقايمىز. ول دەگەنىمىز جاستاردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمەن بىرگە قۇندىلىقتارى دا وزگەرىپ، رۋحاني دەڭگەيىنىڭ وسكەنىن بايقاۋعا بولادى.

قازىرگى جاستاردىڭ ومىرلىك قۇندىلىقتارى دا وزگەرىپ، اتا-بابامىزدىڭ سالت-داستۇرىنە جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، جاڭا قىرىنان اشىپ جاتىر. ياعني سالتتى ساقتاپ ءداستۇردى دارىپتەپ، وزدەرىنىڭ جاڭا لەبىن بەرىپ، جاڭا زامانعا سايكەستەندىرىپ ەڭ باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى وسى ەكەنىن العا تارتىپ ءجۇر. ءار سالت ءداستۇردىڭ جاقسى جاعىن قوعامعا ءتۇسىندىرىپ نە سەبەپتەن كەرەكتىگىن ايتىپ، ونەگە قىلىپ جاتىر.

ءبىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى دە جاس ديزاينەر، ماماندار ەرەكشە تۇردە قولدانىپ، قولدانىسقا ەنگىزۋدە. جاڭا لەپ بەرىپ، باسقا دا ءتۇرلى كيىمدەرگە ءبىزدىڭ ويۋ ورنەكتەرىمىزدى قولدانىپ، ساندەۋدە.

ودان بولەك جاستاردىڭ قۇندىلىقتارىنا وتباسى دا كىرەدى. قازىرگى جاستار بارىنشا اتا-انانى، اعا-اپكە باۋىرلاردى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ تۋرالى ايتىپ دامىتىپ ءجۇر. قولىنان كەلگەنشە سىيلىق سىيلاپ، ولاردى قۋانتۋعا تىرىسىپ ءجۇر.

ودان بولەك قازىرگى جاستار ونەرمەن، سپورتپەن اينالىسىپ وزدەرىن باسقا دا جاقتارمەن سىناپ كورىپ جاتىر، ولار ساحنادان نە بولماسا قولىمنان كەلمەيدى عوي دەپ قورقىپ جۇرگەن جوق. ولار وزدەرىن سىناپ كورىپ جاتىر. جانە دە قازىرگى جاستاردىڭ ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى دەپ وزدەرىن بارلىق جەردەن كورىپ، دامىتىپ جاتقانى كوڭىلقۋانتارلىق ءىس.

ي.بونيۆەل ەۆدايمونيانى تۇسىنۋدە ءبىر رەتسىزدىك بار دەپ تىكەلەي جازادى ، سوڭعى ونجىلدىقتا بۇل ماسەلەگە وننان استام باسىلىمدار مەن بىرنەشە كىتاپ ارنالسا دا، سۋرەت ونشا ەمەس انىق. سالىستىرمالى كەلىسىم بار جالعىز نۇكتە - ەۆدەمونيزم جاقسىلىقتى بارىنشا ارتتىرۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگياسىن ۇسىنادى، بۇل وسى جەردە جانە ءقازىر قاناعاتتانۋدى وڭتايلاندىرۋ ءۇشىن وڭتايلى بولماۋى مۇمكىن، ءبىراق سايىپ كەلگەندە، تۇراقتى باقىت سەزىمىن تۋدىرادى. باقىتتى ەڭ جوعارى يگىلىك دەپ ەسەپتەيتىن گەدونيزم مەن ەۆدەمونيزم ەڭ جوعارى يگىلىكتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنۋدە ءارتۇرلى دەپ ايتا الامىز: ءبىرىنشىسى ونى وڭ جانە تەرىس تەپە-تەڭدىككە دەيىن تومەندەتەدى. ەموسيالار، ەكىنشىسى، وسى تەپە-تەڭدىكتى جوققا شىعارماي، ىزگىلىكپەن، بەلسەندىلىكپەن، شىنايى مەنمەن سايكەستىكپەن بايلانىستى قوسىمشا ولشەمدەردى ەنگىزەدى.

سۋبەكتيۆتى ءال-اۋقات تۇجىرىمداماسىنا بالامالاپ، ەكى ەڭ تانىمال تاسىلدەردى ەۆدەمونيستىك دەپ جىكتەۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – م.چيكسزەنتميحالييدىڭ اعىن تەورياسى. بۇل تەوريا اۆتور وڭتايلى تاجىريبە رەتىندە سيپاتتايتىن باقىتتىڭ ءبىر تۇرىنە، اتاپ ايتقاندا اۆتوتەليكالىق نەمەسە اعىندىق تاجىريبەگە باعىتتالعان.  

اعىندى سەزىنۋدىڭ نەگىزگى سيپاتتاماسى - جاعىمدى ەموسيونالدىق بەلگىمەن قاتار، سونىمەن بىرگە ونىڭ ارەكەتىنە تولىق قوسىلۋ سەزىمى، ءوزىن-وزى ۇمىتۋ جانە ونى تولىق باقىلاۋدى ساقتاي وتىرىپ، ونداعى ىس-ارەكەتتەرگە ەرۋ بولىپ تابىلادى. اعىندىق تاجىريبەلەر ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەگىندە ماعىنالى بولىپ كەلەدى، جانە ماعىنالى ارەكەتتەردى ورىنداۋ بارىسىندا عانا پايدا بولۋى مۇمكىن جانە دە ولاردىڭ قايتالانۋى ءبىر مەزگىلدە ماقساتتاردىڭ كۇردەلەنۋىن جانە قابىلەتتەر مەن داعدىلاردى دامىتۋدى تالاپ ەتەدى. ماعىنا، ءوزىن-وزى رەتتەۋ جانە قاتىسۋ ولشەمدەرىن ەنگىزۋ اعىن تەورياسىن ەۆدەمونيستىك دەپ جىكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى كوزقاراس – ك.ءريفتىڭ تەورياسى، ول پسيحولوگيالىق سالاۋاتتىلىق كونسەپسياسىن ورتالىققا قويادى. ريفف ولاردىڭ يەلەرىنىڭ ءال-اۋقاتىن بولجايتىن بەلگىلى ءبىر جەكە قاسيەتتەرگە نەگىزدەلگەن وڭ جۇمىس يدەياسىمەن ەموسيونالدى تەپە-تەڭدىككە قارسى تۇرادى. اۆتوردىڭ گۋمانيستىك پسيحولوگيانىڭ كوزقاراستارىنىڭ جيىنتىعىنان الىنعان بۇل سيپاتتاردى ريفف پسيحولوگيالىق سالاۋاتتىلىق دەپ اتايدى.

ءريففتى تۇسىنۋدەگى ءال-اۋقات ەموسيونالدىق تاجىريبە ەمەس، سۋبەكتىنىڭ بارلىق جاعىنان ولار بولماعان كەزدەگىگە قاراعاندا تابىستى جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن قاجەتتى پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار وبەكتيۆتى جابدىق بولىپ تابىلادى. پسيحولوگيالىق سالاۋاتتىلىق قۇرىلىمى التى سيپاتتامانى قامتيدى: ءوزىن-وزى قابىلداۋ، باسقالارمەن جاعىمدى قارىم-قاتىناس، اۆتونوميا، قورشاعان ورتانى باقىلاۋ، ءومىردىڭ ماقساتتىلىعى، جەكە ءوسۋ. بۇل پسيحولوگيالىق ارتىقشىلىقتار، تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، باقىتتى ادام بولۋى كەرەك جانە ولاردىڭ بولماۋى ىقتيمال قيىندىقتار كەزىندە وسالدىق جاعدايىن تۋدىرادى. ك.ريفف كەڭىنەن تانىمال بولعان پسيحولوگيالىق ساۋىقتىرۋ ساۋالناماسىن جاسادى.

لەونتيەۆتىڭ پىكىرىنشە قاجەتتىلىكتەر الەممەن قارىم-قاتىناستىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ولار شەكتەۋلى جانە تالاپ ەتىلمەيتىن قاجەتتىلىكتەردەن وتە ساپالى ءارتۇرلى قاجەتتىلىكتەرگە دەيىن كونتينيۋمدى قۇرا الادى. كەيبىرەۋلەر ءوز قاجەتتىلىكتەرىنىڭ اۋقىمىن شەكتەۋگە تىرىسادى، ال باسقالارى، كەرىسىنشە، ونىڭ شەكسىز كەڭەيۋىنە ۇمتىلادى. ادام قاجەتتىلىكتەرىنىڭ سيپاتتاماسى ولاردىڭ قارقىندىلىعى (كەرنەۋ) ەمەس، ولاردىڭ ساپالىق سپەكترى بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ قاجەتتىلىكتەرى نەعۇرلىم جان-جاقتى جانە دارالانعان بولسا، ونىڭ الەممەن بايلانىسى سوعۇرلىم باي، ءومىرى سوعۇرلىم جان-جاقتى جانە ەرەكشە بولادى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1 -  ارگايل م. پسيحولوگيا سچاستيا: پەر. س انگل. /وبشش. رەد. ي ۆستۋپ. ست.م.ۆ.كلارينا. م.: پروگرەسس، 1990. - 336 س.

2 - سيلەنوك پ.ف. پسيحولوگيا سچاستيا: ۆسە زناچيتەلنو پروششە (پسيحولوگيچەسكيي پراكتيكۋم). روستوۆ نا دونۋ: فەنيكس. 2012. - 254
 
3 - سۋشكينا ن. فورمۋلا سچاستيا: چتو جە نام نۋجنو دليا نەگو،پولنوگو ي بەزوبلاچنوگو؟ // ۆەچەرنىي الماتى. 15 يانۆار، 2011 گود، س. 8.

4 - ەسەنبەرلين ق.I. باقىت پەن ءومىر. الماتى: كوشپەندىلەر. 2002.-72

5 - ۆوركاچيەۆ س.گ. كونسەپت سچاستيا ۆ رۋسسكوم يازىكوۆوم سوزنانيي: وپىت لينگۆوكۋلتۋرنوگو اناليزا. كراسنودار، 2002. - 142 ستر.

6 - لاگايەۆا د.د. لينگۆوكۋلتۋرنىي كونسەپت «سچاستە» ۆ كالمىسكوم ي انگليسكوم يازىكاح. ديسسەرتاسيا نا سويسكانيي ك.ف.ن. ەليستا، 2009.

7 - بوگدانوۆا م.ا. يدەيا سچاستيا ي سپوسوبى ەە اكتۋاليزاسيي (نا ماتەريالە رۋسسكوگو ي فرانسۋزسكوگو يازىكوۆ). اۆتورەفەرات نا سويسكانيي ك.ف.ن. ۆولگوگراد، 2010، 22 ستر.

8 - بوگدانوۆا M.A. سچاستە. // انتولوگيا كونسەپتوۆ. ۆولگوگراد:

---