قۇلا جورعا
— ويباي ورىس كەلدى، سولدات كەلدى!— دەپ ەرعاليدىڭ كىشكەنە بالالارى ۇيگە اپالاقتاپ كىردى.
ۇيدە ەرعالي پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، بايبىشەسىنىڭ جىرتىلعان ءماسىسىن باستاپ وتىر ەدى. بايبىشەسى دامەتكەن قولىندا ۇرشىعى، توردە شىنتاقتاپ جاتقان جاماق دەگەن قاينىسىمەن سويلەسىپ وتىر ەدى. ەرعالي تىگىنىن، بايبىشە ۇرشىعىن، جاماق اڭگىمەسىن قويىپ، بالالاردان بەتەر بۇلار دا ۇرپيىسە باستادى. لاپاستا جاتقان مويناق، ورىس كورگەندە، ۇرەتىن داۋىسىنا سالىپ، ارسىلداپ دالانى باسىنا كوتەردى.
— قۇداي-اي، ءوزىڭ ساقتاي گور! جىلدىڭ ءوزى اۋىر. ورىس ورماندا كوبەيىپ كەتتى. قىلىشىن سۇيرەتىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، وسى زارە قۇتىم قالمايدى!— دەپ دامەتكەن كۇرسىندى.
— كىم قورىقپايدى دەيسىڭ، مازانى كەتىرىپ-اق تۇر عوي،— دەپ جاماق شىعا قاشۋعا ىڭعايلانعان ادامشا تىزەرلەنىپ الدى.
ەرعالي قورقاق ادام ەدى، كوزى ادىرايىپ كەتتى. قولىنداعى بىلعارىسىن بىرەسە كيىزدىڭ استىنا، بىرەسە قوبدىنا سالدى. سولداتتىڭ كوزىنە ىلىنسە، جاماۋلىق كىشكەنە بىلعارىنى الىپ كەتەتىندەي كوردى. بۇدان ءبىر كۇن بۇرىن كەلگەن سولدات كوزىنە ەلەستەدى. كورشى پوسەلكەدەگى بولشيەۆيكتەردى ۇستاي كەلگەن وتريادتىڭ ادامى ەكەن. باسىندا قازاقتىڭ تىماعى، اياعىندا جاڭا بىلعارىدان تىككەن جارما قونىش، ساتياندى ەتىك. كيىمىنە قاراپ قازاق بولا ما دەپ جانىنا جەتىپ بارعاندا، ورىس ەكەنىن ءبىر-اق بىلگەن. "سەنىكى بالشەبەك بار"،— دەپ بۇركىتتەي تۇيىلگەندە، ەرعالي جانىن قايدا قويارعا بىلمەي ساسقان. ول كەزدەگى ۇكىمەتكە بولشيەۆيكتىڭ جەكسۇرىن ەكەندىگىن سەزەتىن ەدى. سوندىقتان ءوزىمدى بولشيەۆيك دەپ تۇر ما دەپ ۇرەيلەنىپ، سولداتتى جالىنىپ ۇيىنە كىرگىزگەن جەرىندە بالاسىنىڭ بولىسكەي ەر-توقىمىن كورىپ قالىپ، سولدات قولتىققا قىسادى. الما دەيتىن ەرعاليدا دارمەن بار ما؟ بارماقتى تىستەپ قالا بەردى. ەر-توقىمدى ەڭگەرىپ الىپ، قوقيلانىپ شاۋىپ بارا جاتقان سولداتتىڭ ابدەن قاراسى ۇزىلگەن سوڭ بارىپ، زىعىرى قايناپ كەتىپ: "سول كەتكەننەن كەلمە، جولىڭا جۋا ءبىتسىن!"— دەپ دامەتكەن بايبىشە قارعاپ ەدى. ودان ارتىق قىلار دارمەندەسى جوق ەدى.
سولدات كەلگەن حاباردى ەسىتكەن سوڭ، تاعى قانداي نارسەمىزدەن ايرىلار ەكەمىز دەگەن ءقاۋىپ تۋدى. ەرعالي كوزىنە قاتىنىنىڭ توركىنەن اكەلگەن الا كۇپىسى ءتۇستى:
— سورلى-اۋ، انا كۇپىڭدى تىقسايشى، ءىلىپ كەتەدى عوي،—دەدى.
— الگى سولداتىڭ كەلىپ قالماسا؟!— دەپ بايبىشە قوزعالا بەرگەندە، مويناقتىڭ ارسىلداۋى ۇدەپ، ەسىك اشىلدى. سارت ەتىپ تابالدىرىققا تيگەن قىلىشتىڭ داۋسىن ەستىگەندە، بايبىشە سەلك ەتە قالىپ، ورنىنا وتىرا كەتتى.
قولدارىندا ۆينتوۆكا، تۇستەرى كىسى ولتىرگەن ادامداي سۇپ-سۇر بولىپ ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. ەكەۋى دە:
— سالاۋمالايكۇم!— دەدى.
ەرعالي قۋانىپ كەتكەن نەمەدەي، سولاردىڭ كەلۋىن تىلەپ، ساعىنىپ وتىرعان ادامداي:
— الىك سالەم، ە، شىراقتارىم، جوعارى شىعىڭدار!— دەپ ورنىنان تۇرىپ، بۇكشەڭدەپ كورپە سالىپ جاتىر.
كەلۋشىلەر ءۇي ىشىمەن امانداستى، اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان بايبىشەسى ۇلكەندەۋ بىرەۋى:
— امانسىز با، بايبىشە!— دەدى.
— ءيباي-اۋ، قازاقسىڭدار ما، شىراقتارىم؟
— قازاقپىز، قورىقپاڭىز.
— قازاق كورىنەدى عوي، كەشەگىدەن ءتۇسى جىلىراق،— دەپ ەرعالي اياعىن كوسىلىپ وتىردى.
جاماق ءجون سۇراي باستادى.
— ءبىز الاشوردانىڭ دەلەگاتىمىز. سۋلى بولىسىنا بارامىز. ىلاۋ كەرەك، اتتى تەزىرەك جەتكىزىڭىزدەر،— دەپ تولىقتاۋ كەلگەن قارا سۇر جىگىت بۇيرىق بەردى. ۇستىندە قاسقىر ىشىك، اكەسىنەن قالعان مۇراسى قۇساتىپ جاعاسىن قايىرىپ، قوقيلانىڭقىراپ وتىردى. ىشكى كيىمدەرى سولداتشا، بەلىنە بايلاعان كىشكەنە مىلتىعىن، "مىنانى كوردىڭ بە" دەگەندەي عىپ، سويلەگەن ۋاقىتتا قوزعاپ قويدى. ەكىنشىسى — ۇزىن بويلى، سارى بۇجىر جىگىت. باسىندا ءجۇندى بورىك، ۇستىندە شينەل، اياعىندا سولداتتىڭ كيەتىن سارى ەتىگى، مالداس قۇرىپ وتىرعاندا موينىنداعى قىلىشىن الديلەگەن بالاداي الدىنا وڭگەرىپ وتىردى.
بايبىشە ەكەۋىن دە باستان-اياق قاراپ شىعىپ:
— وي، قۇداي-اي، قازاق بالالارىنىڭ دا سولدات بولىپ قالعانى-اۋ،— دەدى.
— قاتىن تۇر، شاي قوي، بالالار توڭىپ كەلگەن شىعار،— دەپ ەرعالي شايعا اينالدىرىپ، اتتى اۋىلىنان تاۋىپ جەگۋگە ىڭعايلانىپ ەدى. قارا سۇر جىگىت ىزعارلانىپ-اق قالدى.
— سەنەن شاي سۇراعان ادام جوق، جەگەتىن بولساڭ، تەز جەك!
— مىنا شىركىندەر قايتەدى، ورىستان دا جامان قاتاڭ عوي - دەپ بايبىشە سەسكەنىپ قارادى.
ەرعالي دا، جاماق تا اياقتى ۇشىنان باستى. اۋىل ابىر-سابىر، بىرەۋى اربا مايلاپ جاتىر، بىرەۋى قوراپ تاڭىپ جاتىر، بىرەۋلەرى ۇزىلگەن دەلبەنى جالعاپ جاتىر — ءبارى دە اسىعىس، جانتالاسىپ ازىرلەنىپ جاتىر...
جۇرگىنشىلەر ۇيدەن شىققاندا، تال قوراپتى، ءتورت اياقتى ارباعا ءبىر كوك، ءبىر تورى اتتى پارلاپ جەگىپ، تون كيگەن ساقالدى قارا كىسى دەلبەنى ىڭعايلاپ، كوشىرگە مىنگەلى تۇر ەدى.
ارباعا ەندى مىنە بەرەمىز دەگەندە، سارى بۇجىرى جولداسىنا كۇڭك ەتە قالدى. ەكەۋىنىڭ دە كوزى جاماقتىڭ اياعىنا قادالدى.
جاڭا تىكتىرىپ كيگەن بايپاقتى ەتىككە ەكى كوز بىردەن قادالعان سوڭ، جاماق ىنجىنايىن دەدى. جانىنداعى كىسىنىڭ ارتىنا تامان تۇرىپ ەدى، قارا سۇر جىگىت جەكىردى.
— ءاي، قارا ساقال، نەگە ىعىساسىڭ، بەرى كەل!
كوزى مولدىرەپ جاماق كەلدى. اۋزى-باسى جىنى ۇستاعان ادامداي جىبىرلادى.
— اياعىڭداعى ەتىگىڭدى سات!
— ويباي قاراقتارىم، كەدەي اداممىن. مۇنى ساتسام، جالاڭ اياق قالامىن، قايتادان ەتىك الاتىن كۇشىم جوق.
— ءسوزدى قوي، شەش، اقشاڭدى پوچتامەن جىبەرەمىز.
— سارى بۇجىر جىگىت توڭىپ تۇرعان اياعىن جاماقتىڭ بايپاقتى ەتىگىنە تىققاندا، جانىپ تۇرعان پەشكە تىققانداي بولدى، كوزى شىراداي جاندى...
* * *
جامانتىكتىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا ون شاقتى ادام سويلەسىپ وتىر. وتكەن-كەتكەندى اڭگىمە قىلادى. بۇرىنعى تىنىشتىق كۇندەردى ساعىنادى.
— الاشوردا بولسا، كوزىمىزدى اشامىز با دەپ ەدىك، وسىنىڭ ءوزى باسقالاردان اسىرىپ جىبەردى عوي،— دەدى بىرەۋى.
— قايسىسى وڭدىرار دەيسىڭ، بارىنىكى دە الۋ عوي، قۇرتپاي قويار دەيسىڭ بە،— دەپ ەجىرەيگەن سارى شال الداعىنى بولجاپ ايتقان بولدى.
كەسپەلتەك قارا كىسى ناسىبايىن شىرت تۇكىرىپ الىپ:
— مۇنىڭ قىزىعىن ءالى "بالشەبەك" كەلگەندە كورەرمىز،— دەدى.
— "بىلسەڭ ايتشى، ول قايتەدى ەكەن؟"،— دەگەندەي جۇرت سونىڭ بەتىنە قاراي قويدى.
— احمەتتىڭ ۋچيتەل بالاسىن كورىپ ەدىم، سول كازەت الىپ تۇرادى ەكەن. پەتربور، ماسكەۋ جاعى كىلەڭ تالاۋ دەيدى. بولشايبەك مەنىكى-سەنىكى بولماسىن دەيدى ەكەن.
— تىبايا-مايا، مايا-تىبايا دەيدى ەكەن عوي.
ول كەلسە قازاقتى ءبىتتى دە دە قوي.
مانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان يمەك قارا كىسى دە سوزگە قاتىستى، كورگەنىن، ەستىگەنىن ايتا باستادى:
— كەشە كاۆريلانىڭ ۇيىنە بارىپ ەدىم، شاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا ەپەم كەلىپ، كاۆريلا ەكەۋى ىلىنىسە كەتتى. ەپەم بولشايبەكتى ماقتادى، كاۆريلا جاماندادى.
— وسى قالادا ەپەمنەن وسالى جوق،— دەپ بىرەۋى ءىلىپ الا جونەلدى. ەكىنشى بىرەۋى قارسى بولدى:
— قاتە ايتاسىڭ، ەپەمنەن وڭدى ورىس جوق، بىردەمەگە دىلگەر بولىپ سۇراساق، توقتاۋسىز بەرەدى. ەڭ ارعىسى بيىل اۋىلدىڭ سيىرىن قالا ۇستاعاندا، ول اراعا ءتۇسىپ، بوساتتىرىپ جىبەردى عوي.
— قوي، ەپەم وڭدى بولسا، بولشايبەكتى قولداماس ەدى عوي.
— ەندى كىم قولداسىن؟ بيىلعى قازاشيلاردىڭ سوققان 25 قامشىنىڭ تاڭباسى ارقاسىنان ءالى كەتە قويعان جوق شىعار.
— اپىرىم-اي، كازاشيلاردىڭ، وسى قالاعا سونداعى ءىسى مىقتى ءجابىر بولدى عوي، پراۆلەنيانىڭ الدىندا جاتقىزىپ قويىپ، 80 ادامىن ۇرعان عوي، ورىس بولسا دا ادام ايايدى ەكەن. مەن ءوزىم سوندا جامان ايادىم.
تومەن قاراپ وتىرعان جامانتىك باسىن كوتەردى. مانادان بەرگى ايتىلعان اڭگىمەگە وزىنشە قورىتىندى ىستەدى:
— پالەن-تۇلەن دەگەنمەن سول بالشايبەگىڭ تەرىس بولماس دەيمىن، پاتشالىق بولعان سوڭ بىرىنەن ءبىرىنىڭ وزگەشەلىگى بولۋى كەرەك قوي. وسى كۇندەگىلەردىڭ بار ءىسى — تالاۋ-تارتۋ. بالشايبەكتەر دە تالاۋعا ءۇيىر بولسا، بۇلارمەن بىرىگەر ەدى عوي.
تۇبىندە سولار وسى كۇنگى جۇرگەندەرگە قارسى بولعاندا، وسى تالاپ الۋىنا قارسى شىعار...
— ىلايىم سولاي بولعاي دا،— دەپ وتىرعاندار كۇلىستى.
اۋىلدىڭ جەل جاعىنداعى كولدىڭ بەلەسىنەن ءبىر اربالى اسىپ ءتۇسىپ، شاڭداتىپ كەلەدى. جۇرت كوزدى قادادى. سويتكەنشە بولماي اربالى قارا جولدان بۇرىلىپ، اۋىلعا قاراي سالدى، بۇل ەرعاليدىڭ ۇيىنەن شىققان جىگىتتەر ەدى.
— جاي كىسى ەمەس شىعار، ءجۇرىسى قاتتى ەكەن. سولدات-مالدات بولا ما، ىدىراڭدار،— دەدى جامانتىك.
ۇيلىعىپ تۇرعان جۇرت ءۇيدى ۇيىنە جونەلدى. كەيبىرەۋلەرى قوراعا كىرىپ كەتتى.
قۇراباي دەگەن كەدەي شالدىڭ ءۇيى — اۋىلعا كەلەتىن جىڭىشكە جولدىڭ ۇستىندە ەدى. ۇيىنە تىكە جۇرسە كەزدەسىپ قالاتىنداي كورىپ، بوقتىقتىڭ اراسىمەن قادامداي باسىپ كەلە جاتىر ەدى، قارا سۇر جىگىت كورىپ قالىپ ايقاي سالدى:
— ءاي، جامان تىماق، قاشىپ باراسىڭ با؟ بەرى كەل!
ءاي دەگەندە، قۇراباي سەلك ەتە ءتۇستى. بارۋعا قورىقسا دا قازاق ەكەنىن بىلگەن سوڭ، تاس قويماس دەپ ارباعا قاراي جۇگىردى.
— باسسايشى اياعىڭدى، ءوزىڭ نە قىلعان نەمەسىڭ؟
قاراباي ەڭكەڭدەپ كەلىپ جەتتى.
— نەگە قاشىپ باراسىڭ؟
— قاشىپ بارا جاتقانىم جوق، تاقسىر، بەسىن وقۋعا اسىعىپ بارا جاتىر ەدىم.
— ولەيىن دەپ ءجۇرىپ سوپىسىن قارا. جامانتىك ۇيدە مە؟
— ۇيىندە، تاقسىر!
— جورعاسى قايدا؟
— البارىندا، تاقسىر.
— ءايدا، باستاپ ءجۇر.
قۇراباي بۇكشەڭدەپ، پار اتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جامانتىكتىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى.
— بار، جامانتىكتى شاقىر.
جامانتىك شىقتى. قولىندا تاياعى، ماڭ-ماڭ باسىپ اربانىڭ قاسىنا كەلدى.
— امانسىزدار ما، بالالار!
— قۇلا جورعا قايدا؟
— قايداعى جورعا؟
— جامانتىكتىڭ جورعاسىن ايتام، سەن جامانتىكپىسىڭ؟ جورعاڭدى اكەل!
— سەبەبى نە، تاقسىر؟
— سەن ءالى سۇراعىڭ كەلگەن ەكەن. اكەل دەگەندى قۇلاعىڭ ەستي مە؟ اكەل، جورعانى جەتەگىمە بايلا، ايتپەسە قان قىلىپ كەتەرمىن!
جامانتىك سۇرلانىپ كەتتى. تۇلا بويى قالتىرايىن دەدى. قايىرىپ ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەي البارىنا قاراي ءجۇردى. بوق كۇرەپ جۇرگەن بالاسىنا قوراداعى قۇلا جورعانى شىعارتىپ اكەلىپ، ءوز قولىمەن جەتەگىنە بايلادى.
— تاقسىر، قارسىلىعىمىز جوق، بايلا دەدىڭ، جەتەگىڭە بايلاپ جاتىرمىز. بۇل اتتى ءوزىڭىز الىپ جاتىرسىز با، الدە باسقا كىسى الدى ما؟ — دەدى.
— "الاشوردا" الدىرادى.
— "الاشورداعا" نە جازىعىم بار ەكەن؟
— قارسىلىق قىلىپسىڭ، ءاليحانداردى بوقتاپسىڭ.
— استاپرالدا، شىراعىم. جورعام ودان ارمەن كەتسە دە، ءويتىپ جالامەن الماساڭ ەكەن.
— ەندى، ءسوزىڭدى قىسقارت، جورعاڭ بەرىلمەيدى.
— جوق، الا بەر، جورعانىڭ قۇلاعىن ۇرايىن. ەكى-ۇش بيەم ساۋ بولسا، تاعى بىرەۋى قۇلىندار. ءبىراق جولسىز العانىڭىزعا رەنجيمىن.
قارا سۇر جىگىت اجىرايىپ قارادى. كوزى جامانتىكتىڭ تۋ سىرتىنان ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. "ايدا، اتتى!" دەپ كوشىردى ءتۇرتىپ قالدى. بۇرىلىپ الباردان شىعىپ، قارا جولعا بەت العاندا قوسارعا بايلاعان قۇلا جورعا تەڭسەلىپ الا جونەلدى...
جامانتىكتىڭ بالاسى كىشكەنە قاراپ تۇردى دا، كوزىنەن جاسى مونشاقتاپ، ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
جامانتىك شومنىڭ ۇستىنە شىعىپ، كوز جانارىنا جاس تولىپ، قاراسى ۇزىلگەنشە قاراۋمەن بولدى. اشۋلى ىزا بويدى كەرنەپ بۋلىقتى.
— وسى ىزالارىنا قاراي بولشايبەك كەلەتىن كۇن بولسا، الدىمەن ءوزىم جازىلامىن عوي. سەڭدەردىڭ ىزدەرىڭە تۇسەتىن دە كۇن بولار! — دەدى.
You Might Also Like
-
«كەلۋ» («Arrival») فيلمىندە عالىمدار بوگدەعالامشارلىقتاردىڭ كەمەسىنە مىنگەن كەزدە نەلىكتەن وزدەرىمەن بىرگە تورداعى قۇستى الىپ كىردى؟
