InfoHub Logo

قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ اۋماعى اۋىزەكى تىلدە توبىل-تورعاي ولكەسى دەپ تە ايتىلادى. بۇل ولكە قازاق تاريحىندا وزىندىك ەرەكشە ورىنى بار، قازاق حالقىنىڭ ماڭداي الدى قانشاما ازامات، قايراتكەرلەرى شىققان كيەلى ولكە. قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتىن، عىلىمى مەن ءبىلىمىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعالسا، مىندەتتى تۇردە وسى ولكەدە تۋعان قايراتكەرلەردىڭ ەسىمى اتالادى. ءبىز بۇل عىلىمي جوبامىزدا قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءعىلىم-بىلىم، ادەبيەت پەن مادەنيەت، سپورت سالالارىندا العاش تۇرەن سالىپ، تۇڭعىش قادام باسقان داڭقتى جەرلەستەرىمىز تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز.

تاريحتا "شاقشاق جانىبەك تارحان" ەسىمىمەن تانىمال جانىبەك قوشقار ۇلى (1693-1752) – جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە داڭقى شىققان قازاق باتىرى. رەسەي پاتشايىمى ەليزاۆەتانىڭ جارلىعىمەن قوشقار ۇلى جانىبەككە تۇڭعىش رەت "تارحان" اتاعى بەرىلدى.

قازاقتىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش شىعىستانۋشى، گەوگراف، كاسىبي تاريحشى، ەتنوگراف رەتىندە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەسىمى اتالادى. شوقان  ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەردە: "XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستاندا تۋعان دەموكراتتىق، اعارتۋشىلىق مادەنيەتتىڭ تۇڭعىش وكىلدەرىنىڭ  ءبىرى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، فولكلورشى، ەتنوگراف، گەوگراف، اعارتۋشى"- دەپ باعا بەرىلەدى.

قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت قوڭىراۋ داۋىسىن سىڭعىرلاتىپ، 1864 جىلى تورعايدا العاش مەكتەپ اشقان، ۇلت ۇستازى – ىبىراي التىنسارين. الاش كوسەمدەرىنىڭ بىرەگەيى احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇڭعىش رەت قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ جانە ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. قازاق گرامماتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ تەرميندەرىن قالىپتاستىردى. ادەبيەتتانۋدا قازاق ادەبيەت تەورياسىن قالىپتاستىردى. قازىرگى قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي ت.ب. تۇركى تەكتەس حالىقتار ءوز گرامماتيكاسىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنىپ جاساپ، تەرميندەرىن تولىقتاي، سول قالپىندا قابىلدادى. سونىمەن بىرگە احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن تۇڭعىش قازاق ءالىپبيىن جاسادى. بۇل ءالىپبيدى قىتايداعى قانداستارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى.

ارعى تاريحتان بەرى قازاق اراسىنان شىعىپ، شەت ولكەلەردەن ءبىلىم العان قايراتكەرلەر وتە كوپ. ونىڭ باسىم بولىگى، كوبىنە شىعىس ەلدەرىنەن يسلام ءىلىمىن يگەردى. ال ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق – عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ.

وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ بودانىندا بولعان قازاق ەلىنەن رەسەي دۋماسىنا دەپۋتات بولعان قازاقتار ساۋساقپەن سانارلىق. ءبىراق سولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ بولعانى ءبىز ءۇشىن ماقتانىش. احمەت ءبىرىمجانوۆ رەسەي دۋماسىنا تورعاي وبلىسىنىڭ اتىنان ەكى مارتە دەپۋتات بولىپ سايلانعان.

            احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ بالاسى باتىربەك ءبىرىمجانوۆ قازاقتان شىققان تۇڭعىش حيميك، قازاق حيمياسىنىڭ اتاسى. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇڭعىش حيميا كافەدراسىن، حيميا فاكۋلتەتىن اشقان.

قازاق ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش روماننىڭ اۆتورى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. ونىڭ "باقىتسىز جامال" رومانى قازاق ادەبيەتىندەگى رومان جانرىندا جازىلعان ەڭ تۇڭعىش شىعارما.

قازاق كينوسىنىڭ العاشقى قارلىعاشى "امانگەلدى" ءفيلمى ەكەندىگى بەلگىلى. ال، وسى تۇڭعىش ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرى دە، باس كەيىپكەردىڭ ءرولىن سومداعان اكتەر دە، ءفيلمنىڭ سەناريىن جازعان اۆتور دا ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىز. ءفيلمنىڭ سەناريىن  عابيت مۇسىرەپوۆپەن بىرلەسە وتىرىپ بەيىمبەت مايلين جازسا، باستى ءرولدى جەرلەسىمىز ەلۋباي ءومىرزاقوۆ وينادى. بەيىمبەت مايلين قازاق ادەبيەتىندە اڭگىمە جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ەڭبەك ەتكەن جازۋشى. سونىمەن قاتار پەسالارى دا قازاقتىڭ العاشقى تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارىنان بەرىك ورىن الدى.

ءنازيپا قۇلجانوۆا - الاش قوزعالىسى كەزىندە قايراتكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان تۇڭعىش جۋرناليست. 1914 جىلى 26 قاڭتاردا ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي ادەبي كەش ۇيىمداستىرادى.

قازاق حالىق اقىندارى اراسىندا اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتى تۇڭعىش يەلەنگەن نۇرحان احمەتبەكوۆ تە ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز.

          قازاق پوەزياسىندا باللادا جانرىن قالىپتاستىرعان تۇڭعىش اقىن – قاينەكەي جارماعامبەتوۆ. قازاق ايتىس ونەرىندە دە توبىل-تورعاي اقىندارىنىڭ شوقتىعى بيىك. اسىرەسە، قازىرگى ايتىستىڭ باستاۋىندا تۇرعان قونىسباي ابىليەۆ پەن ءاسيا بەركەنوۆالاردىڭ ەسىمى تۇگەل تۇركى دۇنيەسىنە تانىمال.  كەڭەس زامانىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا "حالىق اقىنى" اتاعىن يەلەنگەن ءۇش اقىن بولسا سونىڭ ەكەۋى، ءاسيا اپامىز بەن قونىسباي اعامىز – ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىز.  قازىرگى ايتىس تاريحىندا ايتىسقا العاش تىگىلگەن اقبوز اتتى جادىرا قۇتجانوۆا اپامىز تىزگىندەسە، العاشقى اق ارۋانانى ءالپيا ورمانشينا اپامىز جەتەلەدى. حالىقارالىق ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەر وداعىنىڭ "ايتىس اقتانگەرى" اتاعىنىڭ تۇڭعىش يەگەرى – ايبەك قالييەۆ تە تورعاي-توبىل ولكەسىنىڭ تۇلەگى.

قازاقستان ەلىنىڭ سپورت سالاسىندا دا توبىل-تورعاي تۇلەكتەرىنىڭ ەڭبەگى ەرەسەن. سولاردىڭ ىشىندە كەيبىر سالادا تۇڭعىش دەگەن ەسىمگە يە بولعان قايراتكەرلەردىڭ بولعاندىعىن انىقتادىق.

قازاق كۇرەسىن الەمگە تانىتقان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ بولسا، ونىڭ ءىزباسارلارى جەرلەستەرىمىز تاڭاتقان دۇيسەكەيەۆ پەن دۇزەلباي ايسين، رەسمي دودادا ب ا ق سىناپ، 1961 جىلى الماتىدا وتكەن قازاقستان جانە ورتا ازيا چەمپيوناتىنىڭ چەمپيوندارى اتاندى. وسى سايىستا 51 جاستاعى تاڭاتقان دۇيسەكەيەۆ 28 بالۋاندى تىزە بۇكتىرىپ، ورتا ازيانىڭ ءابسوليۋتتى چەمپيونى اتانسا، دۇزەلباي ايسين ءوز سالماعىنان جەڭىمپاز اتاندى.

قازاق بوكسىندا تۇڭعىش رەت بوكس قولعابىن كيىپ قانا قويماي وداقتىق جارىستاردا جەڭىسكە جەتكەن اعايىندى ماقسۇت، ماحمۇت وماروۆتاردىڭ ءتۇبى تورعايدان،  اكەلەرى ءىلياس وماروۆ 1900 جىلى قازىرگى جانگەلدين اۋدانىنىڭ ءشيلى اۋىلىندا تۋعان، ولكەدەن شىققان العاشقى قارجى-بانك سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ ءبىرى.

قازاق بوكسىنداعى تاعى ءبىر ايتۋلى تۇلعا بەكەت ماحمۋتوۆتىڭ دا ءتۇبى قوستانايلىق. بەكەت ماحمۋتوۆ قازاقتان شىققان تۇڭعىش ايبا-نىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى جانە ازياداعى ايبا-نىڭ پرەزيدەنتى. بوكس جانە دزيۋدو سپورتىنان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش الەم چەمپيوندارىن دايارلاپ شىعاردى.

ءبىز بۇل عىلىمي جۇمىسىمىزدا تەك ءعىلىم-بىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت پەن ونەر، سپورت سالاسىنداعى العاش تۇرەن سالعان قايراتكەرلەردى اتاپ كورسەتتىك. ىزدەنىس جاساسا بۇدان باسقا سالالاردا دا جەرلەستەرىمىزدىڭ تابىلۋى ابدەن مۇمكىن. قورىتا ايتقاندا، جوعارىدا اتالعان سالالاردىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان ايتۋلى جەرلەستەرىمىزدىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاپ، جاس ۇرپاققا ونەگە ەتىپ كورسەتۋ ىزگىلىكتى ءىس. اسىرەسە ولكەتانۋ ساباقتارىندا وسىنداي داڭقتى جەرلەستەرىمىزدىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاي بىلسەك، جاس ۇرپاقتىڭ اراسىنان دا نەبىر عۇلاما عالىمدار، ادەبيەت پەن ونەر مايتالماندارى، سپورتشىلار شىعارى ءسوزسىز. كيەلى توبىل-توپىراعى دارىندى تۇلعالاردان ەشقاشان كەندە بولماعان.

---