InfoHub Logo

1941 جىلى 22 ماۋسىمدا تاڭەرتەڭ گيتلەرلىك گەرمانيا كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاسادى. گەرمانياعا رۋمىنيا، ۆەنگريا، يتاليا مەن فينليانديا جاقتاستى. جاۋلاۋشىلاردىڭ اسكەري جاساعى 5،5 ملن. جاۋىنگەر، 190 ديۆيزيا، 5 مىڭ ۇشاق، 4 مىڭعا جۋىق تانك جانە وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريالىق قوندىرعى، 47 مىڭ زەڭبىرەك پەن مينومەتتەن تۇردى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ ەۋروپادا جۇرگىزىلۋى

1940 جىلى جاسالعان «بارباروسسا» جوسپارىنا سايكەس گەرمانيا از ۋاقىت ىشىندە (6-10 اپتادا) ارحانگەلسك – ۆولگا – استراحان جولاعىنا شىعۋدى جوسپارلاعان. بۇل بليسكريگ – اياقاستى سوعىسقا قادام ەدى. وسىلاي ۇلى وتان سوعىسى باستالدى.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى. ءبىرىنشى كەزەڭ (22 ماۋسىم 1941 ج.–18 قاراشا 1942 ج.) سوعىس باستالعان ۋاقىتتان باستاپ كەڭەس اسكەرىنىڭ ستالينگراد تۇبىندەگى شابۋىلىنىڭ باستالۋىنا دەيىن ارالىق. بۇل كسرو-عا ەڭ اۋىر كەزەڭ بولدى.

شابۋىل جاساۋ ماقساتىندا جاۋىنگەرلەر مەن اسكەري تەحنيكاسىن ساقاداي ساي دايىنداعان نەمىس اسكەرى ءبىرشاما ساتتىلىككە قول جەتكىزدى. 1941 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن قارسىلاسىنىڭ كۇشىنە توتەپ بەرە الماعان كەڭەس اسكەرى جاۋلارىنا ۇلان-عايىر جەردى تاستاپ، ارتقا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى ارالىقتا ولار كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرىنەن ايرىلىپ، ءىز-تۇزسىز جوعالعاندار سانى كوبەيدى، 5 ملن.-عا جۋىق ادام تۇتقىنعا ءتۇستى، سونىمەن قاتار مىڭداعان تانكتەر مەن ۇشاقتارىنان ايرىلدى.

1941 جىلدىڭ كۇزىندە فاشيستىك-نەمىس اسكەرى بار كۇشىن ماسكەۋدى جاۋلاپ الۋعا سالدى. ماسكەۋ ءۇشىن شايقاس 1941 جىلدىڭ 30 قىركۇەيەگىنەن باستاپ 1942 جىلدىڭ 20 ساۋىرىنە دەيىن جالعاستى. 1941 جىلدىڭ 5-6 جەلتوقسانىندا قىزىل ارميا شابۋىلعا كوشىپ، قارسىلاستىڭ قورعانىس مايدانىن بۇزادى. فاشيستىك اسكەر ماسكەۋدەن 100-250 كم-گە ايداتىلدى. ماسكەۋدى جاۋلاپ الۋ جوسپارى ىسكە اسپاي قالادى، شىعىستاعى اياقاستى سوعىس جوسپارى قۇردىمعا كەتەدى.

ماسكەۋ تۇبىندەگى جەڭىس حالىقارالىق ۇلكەن مانگە يە بولدى. جاپونيا مەن تۇركيا كسرو-عا قارسى سوعىسقا قاتىسۋدان باس تارتتى. حالىقارالىق ارەنادا ابىرويعا يە بولعان كسرو انتيگيتلەرلىك كواليسيا قۇرۋعا سەپ بولادى. الايدا 1942 جىلدىڭ جازىندا كەڭەستىك باسشىنىڭ قاتەلىگىنەن (ەڭ الدىمەن ءستاليننىڭ قاتەلىگىنەن) قىزىل ارميا سولتۇستىك-باتىس، حاركوۆ تۇبىندە جانە قىرىمدا ءىرى جەڭىلىستەرگە ۇشىرايدى. فاشيستىك-نەمىس اسكەرى ۆولگاعا – ستالينگراد پەن كاۆكازعا جەتەدى. كەڭەس اسكەرىنىڭ وسى باعىتتارداعى قاجىرلى قورعانىسى، سونىمەن قاتار ەل ەكونوميكاسىن اسكەري جولعا باعىتتاۋ، اسكەري شارۋاشىلىقتى جونگە سالۋ، جاۋ تىلىنداعى پارتيزاندىق قوزعالىستى دامىتۋ سياقتى ستراتەگيالىق جۇمىستار كەڭەس اسكەرىنىڭ شابۋىل جاساۋىنا وڭتايلى اسەر ەتتى.

ەكىنشى كەزەڭ (19 قاراشا 1942 ج. –1943 ج. سوڭى) – سوعىستاعى ءتۇبىرلى وزگەرىس كەزەڭى. قورعانىس ۇرىستارىندا جاۋدى ابدەن تيتىقتاتىپ، السىرەتكەن كەڭەس اسكەرى 19 قاراشا 1942 جىلى ستالينگراد تۇبىندەگى 300 مىڭ ادامى بار 22 فاشيستىك ديۆيزيانى قورشاپ الىپ، قارسى شابۋىلعا كوشتى. 2 اقپان 1943 جىلى بۇل توپ جويىلدى. وسى ۋاقىتتا جاۋ اسكەرى سولتۇستىك كاۆكازدان دا قۋىلدى. 1943 جىلدىڭ جازىنا دەيىن كەڭەس-گەرماندىق مايدان تۇراقتاندى.

مايداننىڭوزدەرىنە ىڭعايلى كەسكىندەمەسىن پايدالانا وتىرىپ، فاشيست اسكەرى ستراتەگيالىق باستاماسىن قايتارىپ الۋ ماقساتىمەن جانە كۋرسك دوعاسىنداعى كەڭەس اسكەري توبىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن 5 شىلدە 1943 جىلى كۋرسك تۇبىندە شابۋىلعا شىعادى. قيان-كەسكى ۇرىس بارىسىندا قارسىلاستىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرىلەدى. 23 تامىز 1943 جىلى كەڭەس اسكەرى ورەل، بەلگورود، حاركوۆتى جاۋ قولىنان بوساتادى، دنەپرگە شىعىپ، 6 قاراشا 1943 جىلى كييەۆتى بوساتادى.

جاز-كۇز شابۋىلى كەزىندە قارسىلاستىڭ جارتى ديۆيزياسى ويرانداتىلىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرقاتار شەكاراسى بوساتىلدى. فاشيستىك وداقتىڭ ىدىراۋى باستالدى، 1943 جىلى يتاليا سوعىسۋدان باس تارتادى.

1943 جىل مايدانداعى جاۋىنگەرلىك ارەكەتتەرگە تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن جىل بولىپ قانا قويماي، كەڭەستىك تىل جۇمىستارىنا دا وزگەرىس اكەلگەن جىل بولدى. تىلدىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا 1943 جىلدىڭ سوڭىندا كەڭەس وداعى گەرمانيانى ەكونوميكالىق تۇرعىدان جەڭدى. اسكەري ونەركاسىپ 1943 جىلى مايدانعا 29،9 مىڭ ۇشاق، 24،1 مىڭ تانك، 130،3 مىڭ زەڭبىرەكتىڭ بارلىق ءتۇرىن بەردى. 1943 جىلى كەڭەس وداعى سوعىس تەحنيكاسى، قارۋدىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن وندىرۋدەن گەرمانيانى ءبىرشاما باسىپ وزدى.

ءۇشىنشى كەزەڭ(1943 جىلدىڭ سوڭى – 8 مامىر 1945 ج.) – ۇلى وتان سوعىسىنقورىتىندىلاۋشى كەزەڭ. 1944 جىلى كەڭەس ەكونوميكاسى سوعىس جىلدارىنداعى ەڭ بيىك بەلەسكە كوتەرىلدى. ونەركاسىپ، كولىك قاتىناسى، اۋىل شارۋاشىلىعى دامي ءتۇستى. اسىرەسە اسكەري ونەركاسىپ تەز كوتەرىلدى. تانكتەر مەن وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريالىق قوندىرعىلار 1943 جىلمەن سالىستىرعاندا 24-تەن 29 مىڭعا كوتەرىلدى، ال سوعىس ۇشاقتارى – 30 مىڭنان 33 مىڭ داناعا ءوستى. سوعىستىڭ باسىنان 1945 جىلعا دەيىن 6 مىڭعا جۋىق كاسىپورىن ىسكە قوسىلدى.

1944 جىل كەڭەس قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جەڭىسىمەن ەستە قالدى. كسرو-نىڭ بارلىق شەكاراسى فاشيستىك باسقىنشىلاردان تازارتىلدى. كەڭەس وداعى ەۋروپا ەلدەرىنە كومەككە كەلدى – كەڭەس اسكەرى پولشا، رۋمىنيا، بولگاريا، ۆەنگريا، چەحوسلوۆاكيا، يۋگوسلاۆيانى بوساتتى، قارقىندى ۇرىسپەن نورۆەگياعا دەيىن جەتتى. رۋمىنيا مەن بولگاريا گەرمانياعا سوعىس جاريالادى. فينليانديا سوعىستان شىعىپ كەتتى.

كەڭەس اسكەرىنىڭ ءساتتى شابۋىلدىق ارەكەتتەرى وداقتاستاردى 6 ماۋسىم 1944 جىلى ەۋروپادا ەكىنشى مايدان اشۋعا يتەرمەلەدى – گەنەرال د. ەيزەنحاۋەردىڭ (1890-1969) باسقارۋىمەن انگلو-امەريكاندىق جاساقتار فرانسيانىڭ سولتۇستىگىنە، نورماندياعا تۇسەدى. ءبىراق كەڭەس-گەرماندىق مايدان بۇرىنعىشاەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى جانە بەلسەندى مايدانى بولىپ قالا بەردى.

قىسقى شابۋىل بارىسىندا 1945 جىلى كەڭەس اسكەرى جاۋدى 500 كم-دەن استام جەرگە شەگىندىردى. پولشا، ۆەنگريا مەن اۆستريا، چەحوسلوۆاكيانىڭ شىعىس بولىگى دەرلىك جاۋدان بوساتىلادى. كەڭەس اسكەرى ودەرگە شىعادى(بەرليننەن 60 كم). 25 ءساۋىر 1945 جىلى ەلبادا، تورگاۋ اۋدانىندا كەڭەس اسكەري جاساعىنىڭ امەريكالىق جانە اعىلشىن جاساقتارىمەن تاريحي كەزدەسۋى بولادى.

بەرليندەگى شايقاستار قيان-كەسكى جانە قاجىرلى سيپاتقا يە. 30 ساۋىردە رەيحستاگقا جەڭىس تۋى ورناتىلادى. 8 مامىردا فاشيستىك گەرمانيانىڭ قارسىلىقسىز تىزە بۇگۋ اكتىسىنە قول قويىلادى. 9 مامىر – جەڭىس كۇنى بولىپ بەلگىلەنەدى. 1945 جىلدىڭ 17 شىلدە 2 تامىز ارالىعىندا بەرلين ماڭى – پوتسدامدا كسرو، اقش پەن ۇلىبريتانيا ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى كونفەرەنسياسى وتەدى. باسشىلار سوعىستان كەيىن ەۋروپادا بەيبىتشىلىك ورناتۋ، نەمىس ماسەلەلەرى جانە باسقا دا سۇراقتارعا قاتىستى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدايدى. 24 ماۋسىم 1945 جىلى ماسكەۋدە قىزىل الاڭدا جەڭىس شەرۋى وتەدى.

گەرمانيا مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى كەلىسىم بويىنشا ورتالىق ەۋروپانىڭ ءبولىنۋى. سول جاعىندا — 23 تامىزداعى پروتوكولدار بويىنشا بولجالعانى، وڭ جاعىندا — ءىس جۇزىندە بولعان ءبولىنىس. سارعىش تۇسپەن كسرو-عا كەتەتىن جەرلەر، كوك تۇسپەن گەرمانيانىڭ ۇلەسىنە تيگەن جەرلەر، كۇلگىن تۇسپەن گەرمانيا باسىپ العان جەرلەر بويالعان (ۆارشاۆا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى مەن بوگەميا جانە موراۆيا پروتەكتوراتى)

 

كسرو ساياسي جانە اسكەري تۇرعىدا عانا ەمەس، ەكونوميكالىق تۇرعىدا دا جەڭىسكە جەتتى. بۇعان 1941 ج. شىلدەدەن باستاپ 1945 جىلدىڭ تامىز ايى ارالىعىندا كسرو جەرىندە گەرمانياعا قاراعاندا اسكەري تەحنيكا مەن قارۋ الدەقايدا كوپ شىعارىلعانى دالەل بولا الادى.  نازارلارىڭىزعا ناقتى مالىمەتتەردى ۇسىنامىز (مىڭ دانا):

 

	كسرو	گەرمانيا	اراقاتىناس
تانكىلەر مەن وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريالىق قوندىرعىلار	102،8	46،3	2،22:1
اسكەري ۇشاقتار	112،1	112،1	1،25:1
ءتۇرلى كاليبرلى زەڭبىرەكتەر	482،2	319،9	1،5:1
پۋلەمەتتەردىڭ بارلىق ءتۇرى	1515،9	1175،5	1،3:1

 

سوعىستاعى بۇل ەكونوميكالىق جەڭىس كەڭەس وداعىنىڭ جەتىلگەن ەكونوميكالىق ۇيىم قۇرىپ، ونىڭ بارلىق قورىن ءتيىمدى پايدالانا الۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى.

جاپونيامەن سوعىس. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋى. الايدا ەۋروپاداعى اسكەري امالداردىڭ اياقتالۋى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋى دەگەندى بىلدىرمەدى. يالتادا قابىلدانعان ءپرينسيپتى كەلىسىم-شارتقا سايكەس (1945 جىل، اقپان) كەڭەس ۇكىمەتى 1945 جىلى 8 تامىزدا جاپونياعا سوعىس اشادى. كەڭەس اسكەرى شابۋىلدىق ارەكەتتەرىن 5 مىڭ كم-گە سوزىلعان مايداندا باستايدى. ۇرىس ارەكەتتەرى ورىن العان گەوگرافيالىق جانە كليماتتىق جاعدايلار وتە قيىن بولدى. شابۋىلشى كەڭەس اسكەرىنە ۇلكەن جانە كىشى حينگان جوتالارى مەن شىعىس-مانچجۋر تاۋلارىن، تەرەڭ جانە تولقىنى قاتتى وزەندەردى، سۋسىز شولدەردى، وتۋگە قيىن ورمانداردى باعىندىرۋعا تۋرا كەلدى. ءبىراق وسى قيىندىقتارعا قاراماستان جاپون جاساقتارى جويىلدى.

قيان-كەسكى ۇرىستاردىڭ بارىسىندا 23 كۇن ىشىندە كەڭەس اسكەرى سولتۇستىك-شىعىس جۇڭگو، سولتۇستىك كورەيا، ساحالين ارالىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىن جانە كۋريل ارالدارىن جاۋدان بوساتتى. قارسىلاستىڭ 600 مىڭ جاۋىنگەرى مەن وفيسەرلەرى تۇتقىنعا الىنىپ، كوپتەگەن قارۋلار مەن اسكەري تەحنيكالار تارتىپ الىندى. كسرو مەن ونىڭ سوعىستاعى وداقتاستارىنىڭ (ءبىرىنشى كەزەكتە اقش، انگليا، جۇڭگو) قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سوققىسىنا شىداس بەرمەگەن جاپونيا 2 قىركۇيەك 1945 جىلى قارسىلىقسىز تىزە بۇگەدى. ءساحاليننىڭ وڭتۇستىك بولىگى مەن كۋريل تىزبەگىنىڭ ارالدارى كەڭەس وداعىنىڭ يەلىگىنە وتەدى.

اقش، 6 جانە 9 تامىزدا حيروسيما مەن ناگاساكيگە اتوم بومباسىن لاقتىرىپ، جاڭا يادرولىق كەزەڭگە جول اشادى.

* * *

ۇلى وتان سوعىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولدى. بۇل سوعىستىڭ باستى اۋىرتپالىعى كەڭەس ادامدارى مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ يىعىنا ءتۇستى. قايتپاس قايسارلىقتارىنىڭ ارقاسىندا گيتلەرلىك گەرمانيا مەن ونىڭ وداقتاستارىنا توتەپ بەرىپ، تاريحي جەڭىسكە جەتتى. فاشيزم مەن ميليتاريزم كۇشىنە قارسى كۇرەستە انتيگيتلەرلىك كواليسيانىڭ دا قوسقان ۇلەسى زور بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى ساباعى – بەيبىتشىلىك سۇيگىش كۇشتەردىڭ بىرىگىپ ارەكەت ەتۋىنە مۇقتاج ەكەنىندە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دايىندىق بارىسىندا ونىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى. كوپتەگەن ەلدەر مەن قوعامدىق ۇيىمدار بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىسقانىمەن، بىرىگىپ شەشىم قابىلداۋ مۇمكىن بولمادى.

---