InfoHub Logo

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлерде өздігінен өсіп, көптеген зиян келтіретін өсімдіктерді арамшөптер деп атайды. Арамшөптер тек жыртылған жерлерде ғана емес, сонымен қатар, жайылымдар мен шабындықтарда да кездеседі. Бұл жерлерде арамшөптерге улы, малдар жеуге жарамсыз ірі сабақты өсімдіктерді жатқызады. Егер бір ауылшаруашылық дақылдарының арасында басқа мәдени өсімдіктер кездессе, оларды арамшөп қоспасы дейді. Айталық, бидай егісінің ішіндегі арпа, сұлы немесе тағы басқа мәдени дақылдар арамшөптер қоспасы болып есептеледі. Тіпті, бидай егісінде бір сорттың ішінде басқа сорт өкілдері кездессе, олар да арамшөп қоспасы болып есептеледі.

Кейбір арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының өсу жағдайына соншалықты бейімделген, яғни, оларсыз тіршілік ете алмайды. Олардың мәдени өсімдіктерге бейімделгені соншалық, тіпті даму кезеңдері, тұқым көлемі (ені, ұзындығы) бірдей. Мысалы, күздік дақылдар ішіндегі қарабидай арпабасы, күріш егісіндегі күрмек, тағы басқалар. Сондықтан оларды бейімделген немесе айырылмас серіктес арамшөптер деп атайды. Арамшөптердің ауылшаруашылыц өндірісіне тигізетін зияндары. Арамшөптер — егіншіліктің ең басты жауы. Кейінгі кезде ірі кеңшарлар мен ұжымдық шаруашылықтар ыдырап, олардың орындарына пайда болған кішігірім шаруашылықтарда агротехникалық шаралардың бұзылуына, яғни ауыспалы егістердің жойылуына, гербицидтердің қолданылмауына, жердің дұрыс өңделмеуіне және толық пайдаланылмауына байланысты республикада ауылшаруашылық дақылдарының егістігінде арамшөптердің көбейіп кеткендігін зерттеулер көрсетіп отыр.

Мысалы, Қазақ өсімдік қорғау ғылымизерттеу институтының деректеріне қарағанда (Ю. Гештонт), 1996 жылғы зерттеу мәліметі бойынша, тексерілген жердің 18 млн. 245 мың гектары немесе 81,4 пайызы арамшөптермен ластанған болып шықты. Оның ішінде атпа тамырлы арамшөптер үлесіне 7848,6 мың га (41,2 пайыз) тиеді. Әсіресе, республиканың астықты солтүстік облыстарында қарасұлы, атпа тамырлы арамшөптер кең өріс алған. Олармен зерттелген егістік көлемінің 3,3 пайызы, немесе 605,4 мың гектар егістік ластанды. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймағында да арамшөптер аз кездеспейді. Е.М. Зенкованың зерттеуіне қарағанда, тек Алматы облысында ғана жарты миллион гектардан астам егістік жерлерде арамшөптер басым өседі.

Көптеген арамшөптердің тамырлары топыраққа терең бойлап өседі. Сондықтан олар тіпті терең қабатта жатқан ылғалды, қоректік заттарды жақсы пайдаланады. Тамыр жүйелерінің күшті дамуына байланысты, арамшөптер өздерінің өсіп-өнуіне ылғалды мөдени өсімдіктерге қарағанда өлдеқайда көп жұмсайды. Бұған арамшөптер мен ауылшаруашылық дақылдарының транспирациялық коэффициенттерін салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы, бидай 1 грамм құрған зат құруы үшін 400 грамм, тары 250 грамм ылғал жұмсаса, ал осы астық тұқымдастарына жататын қарасұлы 600 грамм ылғалды керек етеді, яғни ылғалды бидайға қарағанда 1,5 есе, ал тарымен салыстырғанда 2,4 есе көп жұмсайды.

Жылдық жауын-шашын қорының бестен бір бөлігінен астамы арамшөптердің өніп-өсуіне жұмсалады. Міне, сондықтан да арамшөптермен күрес — ол ылғал үшін күрес. Арамшөптер қоректік заттарды көп мөлшерде пайдаланғандықтан, топырақтың құнарлылығын төмендетеді. Мысалы, жаздық бидайдың өнімі 25 центнер болғанда, ол әр гектардан 95 кг азот, 29,2 кг фосфор және 45 кг калий алса, ал осы астық тұқымдасына жататын жатаған бидайық арамшөбі тек қана 15,5 центнер өнім құрау үшін бір гектардан 48 кг азот, 31 кг фосфор және 68 кг калийді пайдаланады. Егістік қалуенінің 36 центнер көк балауса түзу үшін жұмсаған қоректік заттары әрбір гектар жерден 31,8 центнер күздік бидай немесе 250 центнер қант қызылшасын өндіруге жетер еді. Арамшөптер тек топырақтың қоректік заттарын ғана емес, сонымен бірге, қолдан берілетін минералдық тыңайтқыштардың 30-35 пайызын пайдаланады.

Ауылшаруашылық дақылдары мен арамшөптердің арасында тек ылғал мен қоректік заттар үшін ғана емес, сонымен бірге, жарық үшін де күрес жүреді. Биік өсетін арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарын көлеңкелеп, өсімдік жапырағында жүретін фотосинтез процесін баяулатады, осының салдарынан органикалық заттардың түзілуі төмендейді, яғни өнім азаяды. Сондай-ақ , арамшөптер топырақтың беткі қабатының температурасын 2-4 °С-қа төмендетеді. Осының өсерінен себілген тұқым көпке дейін өнбей, топырақта жатып қалып шіруі немесе әр түрлі ауруларға шалдығуы мүмкін. Осының салдарынан дәннің егістік өнгіштігі төмендейді, яғни өнім азаяды. Сонымен қатар, кеш көктеп шыққан өсімдіктің вегетациялық кезеңі ұзарып, күзде кеш піседі. Бұл, әсіресе, жазы қысқа, күзі ерте түсетін Қазақстанның солтүстік облыстары үшін өте қауіпті жағдай.

Арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауру қоздырғыштарының тіршілік ететін және оларды тарататын мекені болып табылады. Мысалы, қант қызылшасының зиянкесі қант қызылшасы бізтұмсығының мекені алабота болса, ал егістік шырмауықта шабындық көбелек дамып, ол кейіннен мәдени өсімдіктерге зиян келтіреді. Кейбір арамшөптердің жемістері, тұқымдары улы болып, адамдарды жөне малдарды уландырады (қырық-буын, сарғалдақ, қара меңдуана, үйбидайық, кәдімгі қарамықша), ал кейбір арамшөптердің жағымсыз иісі малдардан алынатын өнімдерді бүлдіреді. Мысалы, ермен, жуа сүтке ащы дәм береді. Жекелеген арамшөптердің гүл тозаңдары адамдарда аллергия ауруын тудырады. Мәселен, жусан жапырақты ойраншөп тозаңдары пішен қыздырмасын қоздырады. Арамшөптер жөне олардың тамырлары ауылшаруашылық машиналары мен жер өңдеу құралдарының кедергісін 30 пайызға дейін арттырады, осының нәтижесінде жанар-жағармайдың шығыны көбейеді. Мысалы, арамшөбі басым 1 гектар жерді өңдеуге 28,7 кг жанармай жұмсалса, ал арамшөбі аз осындай жерге 17,6 кг жанармай кетеді. Ошаған, қарасұлы және басқа арамшөптер тікенектері және қылқандары арқылы жануарларға зақым келтіріп, олардан алынатын өнімдердің, әсіресе жүннің сапасын төмендетеді.

Арамшөптер басым болған алқапты бірнеше рет өңдеуге тура келеді, ол топырақтың үгітілуіне және ылғалдың тез буланып ұшып кетуіне әкеліп соқтырады, Жел эрозиясы қаупі бар және жауын-шашын мөлшері аз Қазақстан аумағы үшін бұл — өте зор зиян. Арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының өнімін күрт төмендетеді. Мысалы, республиканың астықты Ақмола, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында әр жылы орта есеппен тек қарасұлының кесірінен 175 млн. пұт астық кем жиналады. Солтүстік Қазақстан облысының шаруашылықтарында арамшөптер жаздың бидай өнімін әр гектардан орта есеппен 3,8 центнерге кемітеді. Арамшөптер ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін 79,3 пайыздан (жаздық бидай) 88,3 пайызға дейін (мақта) төмендететіндігін көрсетіп отыр.

---