InfoHub Logo

Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлы (1576-1656) — қазақтың әйгілі батыры, аса көрнекті қолбасшы, Самарқанның әмірі. Туып өскен жері — Сырдарияның төменгі ағысы. Топырақ бұйырған жері — Самарқан қаласынан 12 шақырым жердегі Төртқара руы. Атақты Бәйбекұлы Әйтеке бидің үлкен атасы болып келеді. Шежіре дерегі бойынша Кіші жүз Алшын — Қаракесек Әлім Төртқара боылп өрбитін аталардың ішінен Ораз — Тоқпан-Сейітқұл-Жалаңтөс болып тарайды. Әлеуметтік статусы бойынша арғы атасы Ораз Әмір Темірдің бас кеңесшісі, ал өз әкесі Сейітқұл 40 мың алшындардың басын біріктірген ел басы, ірі бай, ықпалды қажы болған.

Жалаңтөс шыққан әулет өз кезіндегі саяси-әлеуметтік оқиғаларға белсене араласып, белгілі дәрежеде ықпалын да жүргізіп отырған. Сол кездің саяси ахуалымен санасқан Сейітқұл 1581 жылы Бұхар маңына көшіп келіп, Бабата тауын қоныс етеді. Оң-солын тани бастаған Жалаңтөс Тамды, Қызылқұм қазақтарының ханы Дінмұхамедке қызмет етеді. Ел ішінің ахуалына ертерек көз қанықтырып, жас кезінен-ақ ақыл-парасатымен, батылдық — табандылығымен көзге түседі.

Ол кездің саяси-әлеуметтік жағдайы мейлінше күрделі болатын. Алтын Орда ыдырап, Әмір империясы бөлшектеніп, Орта Азияда ұлттық ордалар жанталасып шаңырақ көтере бастаған. Алыстан айбарымен ықтырған Қытай,Иран, Ресей мемлекеттерін былай қойғанда, әлі де болса этносаяси, әлеуметтік аражігі ажырап үлгермеген Азия халықтары өзара талас-тартыс халінде болатын. Өзгелер сияқты қазақ халқы да ел болып ірге көтеру, жұрт болып, бас құрау, ұлт болып, еңсе көтеру сияқты тарихи ұлы мұраттар жолында еді. Міне, осындай алмағайып, аласапыран кезінде Жалаңтөс баһадүр пісіп — жетіліп, сол кездің саяси-әлеуметтік жағдайына тегеурінді ықпалын жүргізген әйгілі жаһангер, ұлы қолбасшы, көреген стратег, білікті мемлекет қайраткері ретінде тарих сахнасына шықты. Ол сол кездің ең шиеленісті оқиғалары мен шешуші шайқастарының жуан ортасында болып, ақылымен де, ерлігімен де төңірегін тәнті етті. Талай рет қан майданда жекпе-жекке шығып, жойқын ерліктер көрсетіп, сахара сарбаздарының арасында зор беделге ие болды.

Орта Азия халықтарының өміріндегі тарихи шешуші шайқастарда Жалаңтөс аса көрнекті қолбасшы ретінде танылды. Қазақ пен өзбек жеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы Батырға қарсы (1640), Жетісу өлкесіне басып кірген жоңғар әскеріне қарсы (1643), Хорасан мен Балх үшін Иран патшалығына қарсы (1649), Кабул мен Мешхед әскерлеріне қарсы (1649) жүргізілген ірі шайқастардың бәріне Жалаңтөс қолбасшылық жасап, үнемі жеңіс туын желбіретіп отырды. Сөз жоқ, мұндай жеңістердің қай-қайсысы да Қазақ хандығының еңсе көтеруіне, қазақ халқының ұлт болып ұйысуына тікелей ықпалы болды. «Жеңімпаз Жалаңтөс батырға сырттан келген сый-сияпат көлемі мемлекетке түскен қазына байлығынан асып түскен. Осы қаражат байлыққа жасақ ұстаумен бірге Самарқанда сәулетті сарайлар мен медреселер салдыртқан» деп жазды М.Е.Массон. Яғни бұл ретте де Жалаңтөс биік ақыл-парасатымен танылып, байлықтың құлы болмай, ел даңқын асырар өркениетті істерге мұрындық бола білді. Ол салдыртқан Самарқандағы «Ширдар» (Арыстанды медресе, 1619-1635), «Тіллә-кәри» (Алтынмен апталған, 1647-1660) медреселері сәулет өнерінің аса көрнекті ескерткіштері болып табылады.

Жалаңтөс баһадүрдің өсіп-өнген ұрпақтары қазір Қызылорда, Шымкент облыстарында көптеп кездеседі.

---