InfoHub Logo

Ерекшеліктері

Қарақат (смородина) пен тошала (крыжовник) бұталы өсімдіктер болып есептеледі. Бұлардың атпа тамырлары болмайды. Негізгі түбінен көптеген шыбықтар өседі. Шыбықшалар түпке жақындаған сайын көп болса, соншалықты берік болып өседі. Бұлардың ең қуаттысы тамырға жалғас шыбықтар болып есептеледі. Қара қарақаттың жеміс бүршігінің тіршілігі 1-3 жылға созылады, мұндай жағдайда бір рет жеміс берген бүршік келесі жылы өнімді аз береді, сондықтан жеміс беру келесі жылы да жас шыбықтарға ауысады. Қарақаттар жеміс беруі жағынан алғанда өте бағалы өсімдік болып есептеледі, оның бұтақтары 2-3 жыл бойы жеміс бере алады. Төрт жылдық бұталарының өнімі аз, жидегі ұсақ болып келеді. Қызыл қарақаттың және тошаланың 6-7 жылдық бұталары жақсы жеміс бере алады.

Қарақат пен тошала көктемде ерте көктейді, таңқурай мен бүлдіргеннен ерте гүлдейді. Гүлдеу мерзімі 10-20 күнге созылады. Гүлдегеннен кейін, шамамен айтқанда екі айдан кейін бұл өсімдіктердің жидегі піседі. Тошаланың негізгі бұталарынан көптеген бұтақшалар өсіп шығатынын әрдайым есте ұстау керек, осының нәтижесінде бұта тез жиіленіп түптелгіш келеді. Учаскелердегі өсімдіктердің өнім беру мерзімі 15 жылдай болады, одан артық өскен бұталар көптеген жағдайда пайдасыз болып қалады, сондықтан мұндай бұталарды ауыстырған жөн.

Қуаңшылыққа төзімділігі және күтімді соншалықты керек етпейтіндігі жағынан жидектік бұталардың ішінде сары жылтыр қарақат ерекше көзге түседі. Бұл өсімдік тідті ең қолайсыз болған жылдың өзінде де жыл сайын тұрақты мол өнім береді.

Түрлі жағдайда өсе беруге мейлінше бейім болғандықтан және үздіксіз мол өнім беретіні себепті жылтыр сары қарақат, соңғы жылдарда Орталық және Батыс Қазақстанның жеміс-жидек бауларында кеңінен таралуда.

Қарақат пен тошала егілетін жерді белгілеу және учаскені әзірлеу. Қарақат пен тошала ылғалды сүйетін өсімдіктер. Қарақат сәл көлеңкені де онша елемейді, оған ылғалдың шамадан тыс артық болуы аса зиян келтірмейді. Жазғы температураның өте ыстық болуы бұл өсімдікке қолайсыз келеді. Қызыл қарақат қуаңшылыққа мейлінше төзімді келеді, жарықты көп керек етеді, бұл Орталық және Солтүстік-Шығыс Қазақстан жағдайында қарақатқа қарағанда қысқа төзімді келеді. Тошала қарақаттан гөрі жылылықты және жарықты жақсы көреді. Мұның барлығын қарақат пен тошаланы егуге орын таңдағанда есте ұстау қажет.

Қарақатты егу үшін ылғалды учаскені таңдап алу керек. Бұл үшін ойпат жерді де пайдалануға болады. Таулы жерлерде қарақат егу үшін сайдың сағалары қолайлы келеді. Сондай-ақ беткейлердің ойпатты бөлігін пайдалану керек. Ашық учаскеге отырғызылған қарақаттың түйіндері жаппай түсіп қалатындығы байқалады. Жидегі өте ұсақ болады. Жеміс беретін буршіктері үсіп кетеді, өнім шұғыл кемиді.

Тошала ушін жарық мол түсетін, ылғалы жеткілікті, қарашірікті топырақты жер белгіленуге тиіс. Жарық жеткіліксіз болса тошалаға грибок ауруы әуес келеді.

Қарақат және тошала егу үшін топырақты таңқурай егуге арналған учаске сияқты әзірлеу керек. Бұлар көктемде тыңайтқышты көптеп енгізуде өте жақсы әсер етеді. Бұларды отырғызу алдында жер топырағының беті тегістеліп таңқурай егуге арналған учаске сияқты кварталдарға бөлінеді.

Сорттарды іріктеп алу

Қарақат пен тошаланың бірнеше мың сорты бар, бірақ Қазақстан жағдайында өсіруге бұлардың ішінде біраз сорттары ұсынылады. Төменде Қазақстанда түрлі өңірінде өсіруге арналған аса маңызды сорттардың тізімін келтіреміз.

Қызылорда, Шымкент және Жамбыл облыстары үшін — қарақаттан — Боскопский великан, Кент, Лия плодородная, Крандаль Мичурина, Смородина красная немесе Голландская красная, Красный Крест; тошаладан — Мысовский 17 және Мысовский 37.

Алматы және Талдықорған облыстары үшін — қара-қаттан — Боскопский великан, жергілікті қарақат (іріктеліп алынған түрі), Граненая, Масляная, Лия плодородная, Неаполитанская, қызыл қарақаттан — Голландская красная, Звезда Севера, Красный Крест; тошаладан - Мысовский 17, Мысовский 37.

Орталық Қазақстан, Солтүстік-Шығыс, Солтүстік және Батыс Қазақстан облыстары үшін. Қарақаттан — Чемпион Приморья, жергілікті қарақаттың іріктеліп алынған түрі, Лия плодородная, Сандерс, Граненая, Неаполитанская, Масляная, Баскопский великан, Крандель Мичурина, Красный Крест; Тошаладан — Хаутон, Долинский розовый, Сибиряк № 1, тошаланың іріктеліп алынған жергілікті сорты.

Қарақат пен тошаланың кейбір сорттары

Қарақат. Боскопский великан. Қазақстанда көптеген облыстарына кеңінен тараған. Бұтасының түбі орташа, сапалы келеді. Тамырға жалғас шыбықшалары аз болады. Жеміс сабақтары ұзын келеді, дара-дара еседі. Жидегі ірі, өте дәмді, сапалы болады. Аса пісіп кетсе біраз бөліп түсіп қалады. Жемісінің пісу мөлшері орташа. Өнімі жақсы келеді. Жидегін өңдеу үшін пайдаланады және жаңа піскен күйінде жинаған кезде де қолданылады.

Чемпион Приморья. Бұтасы қуатты, салалығы орташа болады. Сабақтары орташа немесе ұзын болып өседі. Жидегінің ірілігі орташа, ерте піседі. Өнімі өте жақсы болады. Қысқа төзімді. Өңдеу үшін және жиналған кезде де пайдаланылады.

Лия плодородная. Бұл өте көп тараған сорттың бірі. Мұның ерекшелігі — қысқа төзімді, мол өнімді келеді, бұтасының көлемі орташа, салалы болады. Сабағы ұзынша немесе орташа келеді. Жидегінің ірілігі орташа, пісу мезгілі де сондай. Піскен кезде жемісі бұтадан туспей берік тұра береді. Бұл асханалық және техникалық сорт болып есептеледі.

Неаполитанская. Мол өнімді, суыққа төзімді, бұтасының көлемі орташа болады, алғашқы жылдарда тік өседі, соңынан мейлінше салалы болып жан-жаққа тарайды. Сабағы да, жидегініқ ірілігі де орташа, кейде ірі де болады. Кешігіңкіреп барып піседі. Жидегі жас күйінде және өңдеу үшін де пайдаланады.

Красный Крест. Бұл сорттың ерекшелік қасиеті — жидегі өте сапалы дәмді келеді. Өнімі жақсы болады. Бұтасының көлемі орташа, жан-жаққа жайыла өседі, жидегінің түсі қызыл, сабағына тақалған жердегі жидек ірі болады, ал ұшындағылары ұсақ келеді. Пісу мерзімі орташа, бұл сорт жақсы күтімді және тыңайтуды керек етеді.

Алтайская красная. Алматы облысында кездеседі. Суыққа төзімді және өнімді мол береді. Жидектері маусымның екінші жартысында піседі.

Жемісі ашық қызыл домалақ немесе сәл сопақша. Дәмі қышқылтым-тәтті. Жидектерін жас күйінде жейді және өңдеп те пайдаланады. Бұдан жасалған тосаптың суйкімді қышқылтым дәмі болады.

Алматы облысының тау баурайы, тау етегі аймақтарына ұсынылады.

Узбекистанская крупноплодная. Өнімді мол береді. Жамбыл және Шымкент облыстарында егіледі.

Бұтасы қуатты, жартылай салбыраңқы, жемісті өткен жылы өскен ағашына (бұтасына) салады. Жидектері ірі, 1,5 г, тусі қоңыр көктен қараға дейін барады. Дәмдік сапасы жақсы. Жидектері шольде піседі, бірақ бір мезгілде піспейді. Бұл сорттың бір кемшілігі — жеміс салу мерзімінің екі айға дейін созылатындығы.

Жидектерін жас күйінде жейді және өңдеп те пайдаланады. Жамбыл облысының жазық, тау етегі аймақтарына, Шымкент облысының орталық, тау етегі аймақтарына, Қызылорда облысының орталық және солтүстік-батыс аймақтарына ұсынылады.

Тошаланың Мысовский 37 сорты. Бұл сорттың негізгі қасиеті тошаланың аса қауіпті дерттері — тошала ақ ұнтағына (сферотек) тезімділігі және бұтақшалар арқылы ұласып өсуге қабілеттілігі. Өнімі мол болады. Жидегінің ірілігі орташа, түсі қызыл қошқыл, орташа көлемді кейде кешігіп піседі. Жидегі бұтада берік сақталады. Оның жидегін жас күйінде және өңдеу үшін пайдалануға болады.

Мысовский 17. Сферотекке төзімді сорт. Қүтімді және тыңайтуды көп керек етпейді. Ағаш бұталарына ұластырылып өсіруге де болады. Өнімі көп, жидегінің ірілігі орташа, формасы сопақ келеді, түсі жасыл болады. Қөбінесе жас (жаңа) піскен күйінде пайдаланылады.

Хаутон. Бұл сорттың негізгі қасиеті — сферотекке төзімділігі, мол өнімділігі, ағаш шыбықтарына ұластырылып өсіру мүмкіндігі болып табылады. Жидегі ұсақ келеді, түсі қызыл қошқыл болады, пісу мерзімі орташа — кеш. Өңдеу үшін және жас (жаңа) піскен күйінде пайдаланылады.

Цолинский розовый. Ауруға төзімді сорт. Хаутон сортынан ерекшелігі — жидегі ірі, мол өнімді келеді. Бұл асханаға және техникалық мақсатқа жұмсалады.

Голубка. Сорттың шыққан жері М. А. Лисаивенко атындағы НИИС. Саундерс х Приморский чемпионын будандастыру арқылы алынған сорт. Суыққа өте төзімді. Пісу мерзімі — орташа — ерте, бір жемістің орташа салмағы 0,5-0,6 г. Бір түптен алынатын өнім шамамен 2-2,1 кг. Бүршік кенесімен ауруы орташа. Тозаңдаған кезде 50-60%-ке дейіп жеміс береді.

Жас шыбықтарды отырғызу және оны күту

Жас шыбықтарды ерте көктем шығысымен және ерте күзде отырғызуға болады. Мұндай жағдайда қарақат пен тошаланың бүршігі көктемде өте ерте шығатындығын әрдайым есте сақтау қажет. Шыбықтарды күзде отырғызған кезде олар суық түскенге дейін қалыптасып өнуі керек. Мұнан кеш отырғызуға болмайды, өйткені кеш отырғызылған ағаш күзге дейін өніп үлгере алмайды.

Шыбықтарды отырғызған кезде олардың аралық қашықтығы мынадай болуға тиіс: қарақат үшін қатараралықтары 1,5 метрден, өсімдіктердің бір-бірінен қашықтығы бір метр, әр гектарға 5000 одан да көп өсімдік отырғызылады.

Шыбықтар 30X30 сантиметр шұңқырға отырғызылады. Шыбықтар питомниктегіден 5-6 сантиметр терең отырғызылады (40-45 см). Ағашты терең отырғызғанда оның тамыр жүйелері мейлінше жақсы қалыптасады, мұның өзі тамыр жүйелерінің көптеп салалы болып өсуіне қолайлы жағдай жасайды. Екпе шыбықтарды отырғызысымен суару керек, мұнан соң әрбір шыбықшада 2-3 бүршік қалатындай етіп, бұтақтары кесіледі. Суарғаннан кейін ағаш төңірегіндегі топыраққа үгінді көң шашу қажет.

Алғашқы 2-3 жылда қатараралықтағы жерді картоп және көкөніс дақылдарын отырғызу үшін пайдаланылады. Қатараралықтарындағы дақылдарға міндетті түрде тыңайтқыш енгізіледі.

Егер қатараралықтары пайдаланылмай бос қалатын болса, қатарға көлденең және ұзынынан жерді қопсытады. Ағаш түбіндегі топыраққа көң үгіндісі енгізілсе, ол жерді қолдан өңдеудің қажеті болмайды.

Жеміс беретін ағашты күту

Қарақат пен тошаланың жемісі учаскесі топырағын күтудің негізіне — суару, топырақты қопсыту, тыңайтқыш енгізу жатады. Қатар- аралыктарының топырағы жаз бойына 2-4 рет өңделінеді. Суару таңқурайды суарған мөлшермен бірдей болады. Қатараралықтарына енін 80-120 см етіп үгінді көң шашады. Шашылған үгінді көңнің қалыңдығы 6-8 см болады. Қарақат пен тошала топырақта қарашіріктің өте көп болуын керек егеді, сондықтан да мол өнім алу үшін учаскеге көң тыңайтқышын жыл сайын немесе жыл өткізіп енгізіп тұру керек.

Көңді әрбір түпке (8-10 кг) немесе үгінді көң шашқан сияқты бүкіл қатар бойына енгізуге болады. Минерал тыңайтқыштармен бір жылда екі рет үстеп қоректендіріледі. Бірінші рет гүлденгеннен кейін үстеп қоректендіруге болады, бұл жемістің жақсы өсуіне шыбықшалардың жетілуіне әсер етеді. Бұл жолы әрбір гектарға 30-40 кг азот және калий тыңайтқышы енгізіледі. Екінші рет жеміс жинағаннан кейін іле-шала үстеп қоректендіріледі, бұл жеміс бүршіктерінің өсуіне жақсы әсер етеді. Бұл жолы әр гектарға 40-60 килограмм фосфор және 20-30 килограмм азот пен калий тыңайтқышы енгізіледі.

Қарақат пен тошаланы күту жұмысындағы аса маңызды иғарт бұталарды қалыптастыру және кесу болып табылады. Бұталарды қалыптастыру отырғызғаннан кейін екі-үш бұршіктегі барлық бұтақшаларды кесуден басталады. Қалыптастырудың одан арғы міндеті жетілген жағдайда әр түрлі кезеңде өскен 15-20 тамырлы бұтақшалардыц болуын көздейді. Мұнан соң бұтақшалардың саны 15-20-ға жеткізіледі, бұлардың ішінде 4-6 бұтақ бір жылдық және 3-4 бұтақ көп жылдық болып келеді. Қарақаттың бес жылдан асқан бұтақтары кесіліп тұрады. Қызыл қарақат пен тошаланың 6-7 жылдан асқан бұтақтары ғана кесіледі.

Жыл сайын әрбір бұталардың жақсы өсуіне жету керек. Осындай жағдайда ғана қарақат пен тошаладан мол өнім алуды қамтамасыз етуге болады.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс және орталық бөлігінде қарақаттың жеміс беретін бүршігі мен шыбықшалары ұшының үсіп кететіндігі байқалады. Үсікке шалдырмаудың ңегізгі шарасы мезгілімен қолданылса, оның мол өнім беруі қамтамасыз етіледі, бұл үшін қыста қарақаттың шыбықтарын иіп жерге көму керек. Бұларды иіп жерге көму тәртібі таңқурайды иіп көму сияқты болады. Мұнымен қоса жеткілікті мөлшерде қар тоқтатылуын қамтамасыз етуі қажет. Бұл шара Алматы жағдайында өнімді ағашты иіп көмгеннен гөрі 5-8 рет артық алуға мүмкіндік береді. Қызыл қарақат пен тошала мұндай жағдайда қысқа төзімді келеді, тіпті иіп көмгеннің өзінде де үсікке шалдықпайды.

Өнімді жинау

Қарақат пен тошала сорттары көпшілігінің жемісі біркелкі піседі, сондықтан бұлардың жемісі әдетте бір дүркін, ал кейде екі дүркін жиналады. Қызыл қарақат пен ақ қарақатгы сабақтарымен бірге жинауға болады, ал жай қарақаттың жидегі өз алдына жиналады. Қарақатты жинау үшін бүлдіргенді жинайтын ыдыстар қолданылады.

Қарақатты жаңа піскен күйінде пайдаланылатын болса, тошала толық піскен кезде жиналады, ал өңдеу үшін шала піскендері жиналады. Шала піскен тошаланы жинау үшін 6-8 кг ыдыс қолданылады.

Қарақаттың, әсіресе, тошаланың жидегі бүлдірген мен таңқурайдың жидектеріне қарағанда едәуір ұзақ (4-5 күн) сақталады. Жинаған кезде бұл жидектерді де күн көзіне қалдыруға болмайды, жинап алысымен салқын жерге жеткізу керек.

---