InfoHub Logo

1921 jyly Qalamqas — Kerel-Ortaespe jerinde dúnıege kelgen, qos «Eńbek Qyzyl Tý», «Qurmet belgisi», «I dárejeli Otan soǵysy» ordenderiniń, ondaǵan medaldardyń, Joǵarǵy Keńestiń Qurmet gramotasynyń ıegeri, Qazaqstan KP HÚ seziniń delegaty, Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen aýyl sharýashylyǵy qyzmetkeri, respýblıkalyq dárejedegi derbes zeınetker, «Asýlar», «Mańǵystaý - mańǵaz mekenim», «El tarıhy jáne esimdegiler» atty kitaptardyń avtory, shejireshi aqsaqal, ardaqty ákemiz Bısembi Áripulynyń boıyndaǵy ózim baıqaǵan keıbir eldik, adamı-kisilik qadir-qasıetteri urpaqqa úlgi bolsyn degen oımen qysqasha jazyp kórsetýdi oryndy sanadym.

1. Aqylman.

— Barlyq máseleni tek qana aqylǵa júgindirý.

— aqylǵa salmaı asyǵys is qylmaý, aǵat, abaısyz, aptyǵyp sóz sóılemeý.

— árbir adammen onyń aqyl-parasatynyń deńgeıine qaraı sóılesý.

— aqymaqtyń ózin aqylmen, sabyrmen, tilin-qybyn taýyp jeńe bilý.

— qansha til bilseń de, qansha oqý oqysań da, sana-zeıiniń, aqylyń óreń bolmasa, alysqa jete almaıtynyńdy dáleldeý.

— araq ishkenniń ózinde aqylmen (shama-sharyqqa, retine qaraı) abaılap, saq ishe bilý, áli qalyptaspaǵan, ósip kele jatqan jastar úshin araq-sharaptyń asqan qaýip-qater ekendigi.

— ózińdi-óziń, boıyńdy kúte bilý, kináratsyz taza júrý.

— tabıǵı asty: qazaqtyń et, qazy-qarta, qýyrdaq, baýyrsaǵyn jeý, túıe súti, aırany, shubatyn ishý, súıek-saıaq, tátti shyrynǵa áýes bolmaý.

— tabıǵatqa, dalaǵa, aýylǵa qushtarlyq.

— qaıǵyly, qazaly, qapaly kezdiń ózinde aqyldylyq, salmaqtylyq, salqynqandylyq tanyta bilý, kúıip, kúıgelektenbeý(qysqasy, asyp-sasyp tyǵyryqqa tirelmeý, óz janyńdy óziń kúızeltip, júregińdi jaralaı bermeý, taǵdyr talqysyna aldyrmaý, ómirdiń bir-aq ret beriletinin baǵamdaý).

Óıtkeni, Ol kisi:

— joqshylyq kórgen

— asharshylyq kórgen

— jetimdik kórgen

— soǵys, qandy qyrǵyn kórgen, Stalıngrad shaıqasynda úsh jerinen aýyr jaralanǵan

— zulmatty bastan ótkergen

— ákesi kýlak atanyp, repressıaǵa ushyraı jazdaǵan

— túrme - tar qapasta otyrǵan

— kúıregen sharýashylyqty qalpyna keltirýge atsalysqan

— balalyq shaq degen bolmaǵan

— erte eseıip, es jıǵan

— anasy, ákesi erte qaıtyp, óz qolymen jerlegen

— áke-sheshe, ini-qaryndastaryna pana bolǵan

— ózi oqymaı, áýeli inisin oqytqan

— arǵy ata-babalar sózin zeıin-zerdesine quıǵan

— ómirdiń neshe alýan ashshy-tushshysynan túıin túıe bilgen

— qosshy da, basshy da bola bilgen

— ómir boıy atqa minip, Mańǵystaý, Atyraý aımaqtaryn tegis aralaǵan

— burynǵy KSRO-nyń qalalarynyń kóbinde bolǵan

— qaı kezde de elmen, halyqpen, aǵaıynmen etene, birge bolǵan

— eldik máselelerdi jerine jetkize, qanyn tamyza aıta bilgen

— alda bolatyn isti aldyn-ala boljaı bilgen

— kóripkeldigi sáýegeılik emes, aına-qatesiz dál keledi

— on segizden asqan qyz ben jigittiń barlyq nársege aqyly jetedi, sondyqtan ózdiginen sheshim qylǵany durys dep sanaıdy.

— balalardy aqylmen tárbıelegendi oń sanaıdy

— «Qaqpaǵan bala batyl bolady» degendi jón kóredi

— «Aqyldy tentekke» durys qaraıdy

— tentektiń ózin dabyrasyz, sóz qudireti arqyly tezge sala alady

— jamandyq oılaǵandy eselep jaqsylyq jasap sabasyna túsiredi

— aq adal nan taýyp jegendi, eshkimniń ala jibin attamaǵandy úlgi tutady

— densaýlyǵyna, jazǵan syzǵan qaǵazdaryna muqıat ta múltiksiz qaraıdy

— kúndelikti árbir júris-turysyn, is-qımylyn aqylmen ólshep-pishedi

— árbir atqarar isi, qımyl-qozǵalysynda onyń aldaǵy bolýy múmkin paıdasy men zıanyn tarazylaıdy

— kóz-janaryńa, sóılegen sózińe qarap seniń kóńil-kúıiń, shama-sharqyń, pátýa-parqyńdy bezbendep, aına-qatesiz bilip, ishteı oqyp turady

— kóziniń ótkirligi jan shydatpaıdy

— sóziniń kesteliligi men fálsafalyq saryny moıyndatpaı qoımaıdy

— jumys babynda qatal talap qoıǵandy, jaýapkershilik talap etkendi, alaıda tek qana ádil ári qaıyrymdy bolǵandy unatady

— jan balasyna qıanat jasaýdy qolaı kórmeıdi, kerisinshe qolynan kelgen kómegin, jaqsylyǵyn aıamaıdy

— el bolyp qaýymdasyp, til tabysyp, jan aıamaı ter tógýdi maqsat etedi

— Mańǵystaýdyń aryn arlap, babam qazaqtyń namysyn jyrtady.

***

Birer mysal: — Seniń papań bir orden alǵanda, deıdi bir aǵamyz, dastarhan basynda I hatshydan bastap oblys basshylary boldy, sonda ol kisi bylaı dep aıtty:

— Qyzmet — jaqsylyqtaryń Alladan qaıtsyn, azamattar. Múmkin, ózimnen qaıtar. inilerińnen qaıtar, bálkim balalarymnan qaıtar...

***

Zańǵar jazýshy Ábish Kekilbaev týraly:

«Ol aqyldy, bilimdar azamat qoı. Endi onyń jazatyn bir kitaby bar, onyń aty — «Adaı!» -dedi...

***

Meniń eki kitabym shyǵyp, Abaı atyndaǵy mádenıet saraıynda tusaýkeser jasaǵanymda, shyǵarmashylyq keshimde aıtqan alǵashqy sózi:

— Men Ǵalymnyń toıyna qatysý úshin kelgenim joq.

Ǵalym týraly jurt, azamattar ne aıtatynyn estýge keldim...

***

Bir áńgimeniń oraıynda aıtqany:

«Han bol, meıli, qanshama deńgeıdegi basshy bol, erteń onyń bári de ótedi, bir kúngideı bolmaı kárilik te jetedi, eshteńe este qalmaıdy, al bir túıir ǵana jaqsylyq pen qaıyrym jasasań, ol eshqashan umytylmaıdy».

2. Abyz.

— Adaıdyń, Kishi Júzdiń, arysy Qazaqtyń taralý tegin jaqsy biledi

— Adaıdyń, atam qazaqtyń búkil ádet-ǵuryp, salt-dástúr, jón-joralǵysyn jetik biledi

— Mańǵystaýdyń jer-sý, qudyq, qaýym-zırattar, taý-tasynyń qyr-syryn jete meńgergen

— arǵy-bergi ata-babalardyń aıtqan sózderi, shejire, maqal-mátel, ýáli áńgimelerin, bılik sózderin túgel derlik biledi jáne jatyq tilmen babyna keltirip áńgimelep beredi

— jergilikti halyqtyń basynan ótken ár kezdegi qandy oqıǵalardy (Isa-Dosan kóterilisi, Adaı kóterilisi, t.b.) áńgimelep beredi

— sosıalızm kezeńindegi eldiń tarıhy, bolmysyn bastan-aıaq biledi

3. Aqsaqal.

— Búkil aýyldyń úlken-kishisi kelip aqyl-keńes suraıdy

— barshasy kelip bata suraıdy

— kisini aqyrǵy saparǵa attandyrý, quda qarsy alý, taǵy basqa joralǵylardyń basy-qasynda bolýyn ótinish etedi

— keńes almaıtyn adam joq, aýyl ákim-qaralary da jıi kelip, aqyldasyp turady

— eldik namys, ata jolyn saqtaýǵa, shalaǵaı is qylmaýǵa saqtandyrady

— ataqonys, týǵan topyraq, aýyldyń abyroıyn alasartpaýǵa alqaly jıyn-otyrystarda alǵashqy bolyp sóz alyp, eldi ortaq pátýaǵa uıyǵym keledi.

---