InfoHub Logo

Marles Sabyrulynyń «Qajymuqanǵa qarym kórsetken qazaq kim?» atty maqalasyn «Ult.kz» saıty jarıalap, Shyǵys Túrkistanǵa belgili kóptegen qazaqtyń ataqty balýandarynyń attary atalyp, jurt bir dúrligip qaldy. Bul belgisiz balýan týraly áńgimeni eń alǵash jurt talqysyna usynǵan qazaq ádebıetiniń klassıgi Ábdilda Tájibaev edi.

Belgisiz kúsh ıesi týraly eń alǵash jazǵan kim?

Soǵys jyldary Qajymuqannyń qazaq, ózbek jáne qyrǵyz ben tájik elderin aralap óner kórsetkendigi tarıhtan málim. Jáne Shubartaýdyń sol kezdegi altynshy aýyly (Keńes Odaǵynyń batyry Muqataı Ábeýlevtiń týǵan aýyly) qazirgi Aıagóz aýdanynyń Saryqamys aýylynda óner kórsetkenin kónekóz qarıalar, onyń ishinde meniń 100 jasqa kelip qaıtys bolǵan ájem Zeınep Moldabekqyzy jyr ǵyp aıtatyn. Sol aqshany jıyp jáne de óziniń barlyq alǵan marapat medaldaryn da salyp áskerı ushaq satyp alǵanyn da bilemiz. Balýannyń sol ushaǵymen semeılik ushqysh Amangeldi Shalabaev talaı erlik kórsetkeni búgingi urpaq jadynda. Mine, osy ushaqty alý jolynda Qajymuqannyń toqtaıtyn úıi Ábdildaniki bolypty. Óıtkeni, balýan ataqty aqynnyń anasy Aımangúlmen qatty syılastyqta bolǵan eken. Balýan ushaq satyp alý máselesimen júrgen kezde Ábdilda Qajekeńdi sózge tartqanda: «qolymdaǵy barlyq materıalymdy bir jolyqqanda Sábıt Muqanovqa bergem, men týraly jazam dep aldap ketti. Bir kezikkende «Meni nege jazbadyń?» dep suraǵanymda «Ustazyń Balýan Sholaqty jazdym dep qutylyp ketti» deıdi. Sózden sóz shyǵyp, Ábdilda «Sizden kúshi asqan qazaq boldy ma?» degende Marles Sabyruly keltirgen derekti «Osyndaǵy bir azamat jalǵyz ózimdi qonaqqa shaqyrdy. Kóbine elge syıly azamattar, ánshiler men ónerpazdar birge ilesip júretin. Shaqyrǵandar barlyǵymyzdy qosa shaqyratyn da, otyrystyń ózi kóńildi, qyzyqty ótetin. Shaqyrǵan úıdiń mol dastarqanynyń tórinde jalǵyz men. Úı ıesi sózge sarań, áldenege alańdaýly. Bir ýaqytta par at jekken páýeske sartyldata, qatty ekpindetip kelip, esik aldyna toqtaı qaldy. Odan dembelshe kelgen jigit túsip: «Assalaýmaǵalaıkúm!» dep sálem bere kirip keldi. Bir tizerlep otyra qalyp, nan aýyz tıdi de, maǵan qarap:

– Qajy aǵa! Ýaqytym az, asyǵyspyn. Sizdi qonaqqa shaqyra keldim. Osy qazir júrińizshi! – dep túregeldi. Atyp turyp, ere jóneldim. Páýeskege otyryp, Ertiske keldik. Bir qaıyqshy qaıy-ǵymen tosyp tur eken. Qaıyq-qa otyrdyq. Sodan ózen ortasyndaǵy Túıemoınaq aralyna alyp keldi. Aralda bir jigit taıqazanǵa et asyp jatyr eken. Dastarqan jaıyp, tamaqty túsirip bolǵan soń, meni ákelgen jigit qaıyqshy ekeýi ketip qaldy.

Aralda álgi jigit ekeýimiz ǵana. Tamaq iship boldyq. Sonda ǵana álgi baýyrdyń shaqyrǵan sebebin túsindirgeni.

– Aǵa, armanym eldiń dańqyn kótergen sizdi bir kórý, qonaq etip, qurmet kórsetý edi. Alla bul tilegimdi qabyl etti. Endi sizden bir ótinishim, meni bir synap kórińizshi. Óıtkeni, óz kúshimdi synaıtyn adamdy jolyqtyra almaı júrmin, – degeni.

– Qalaı, kúresip pe? – dep suradym.

– Ie.

Aralda ekeýimizden basqa eshkim joq bolsa da, aǵashtardyń arasyndaǵy tasalaý jerdegi alańqaıǵa ertip baryp:

– Jol sizdiki, jasyńyz úlken, – dep aıaǵyn alshaqtaý qoıyp tura qaldy.

Álgini olaı-bulaı ıterem, tartam. Tartyp turyp, ıterip qalam. Iterip turyp, tartyp qalam. Tamyryn tereńge jibergen emen sekildi, bylq etpeıdi. Turǵan ornynan qozǵalta almaı-aq qoıdym, qaqıǵan moıny da ıilmeıdi.

– Al endi óziń kór, – dep kezekti berdim. Sol-aq eken ol bir qolymen ıyǵymnan qapsyra ustady da, shyr aınaldyryp, dedektete jóneldi. Bir ýaqytta ekinshi qolymen qosa ustady da, jerden kótere aınaldyrdy. Dúnıejúziniń qanshama myqtylarymen kúressem de, esh ýaqytta mundaı kúıge túspegen edim. Álgi jigittiń qolynda oramaldaı jelpildep, aınala ushyp júrmin. Bir ýaqytta tik kóterip aldy da, jerge eki aıaǵymmen dik etkizip qoıa qoıdy. Sosyn basyn ıip, tizesin búgip, eńkeıe taǵzym etip:

– Keshirińiz, aǵa, jaýyrynyńyz jerge tımesin! – dedi.

Kúshi asyp tur, taǵy aǵa dep syılap, jyqpaı tur. Basyn ıip tur. Eshkimdi mańaıyna jolatpaǵany da meniń abyroı-dańqyma syzat túspesin degen saqtyǵy eken. Men qazaq bolyp týǵanyma, úlkendi syılaǵan ádet-ǵurpyma, ony biletin iniler baryna qýanyp, júregim eljirep, ıilgen basyn kóterip, qushaqtap aldym. Kózimnen jas ta shyǵyp ketti. Osyndaı inini kóterip, baǵyn ashsam, armansyz bolatyndaımyn.

– Júr, baýyrym, menimen birge. Dúnıejúzinde saǵan teń keler eshkim joq. Ózim aralatam, únemi janyńda bolam. Dúnıejúziniń balýandaryn endi sen jyǵasyń. Júr, menimen birge! – dedim. Sózime, kóńilime rıza bolyp tur, biraq basyn shaıqaıdy. Ómir boıy kóre almaı júrgen týysyn tapqandaı, eljirep aǵalaı beredi.

– Aǵa! Jan aǵa! Dúnıejúziniń balýandaryn jyǵyp, qazaqty álemge tanytyp júrgen siz barsyz ǵoı! Men nesine baramyn? Meniń jolym basqa bolyp tur ǵoı, – degendi» alǵa tartady.

Bul derek 1977 jyly Ábdilda Tájibaevtyń «Juldyz» jýrnalynyń 12 sanyna «Esimdegiler» degen estelik áńgime túrinde jarıalandy. Biraq Ábdildada «Men qısyq jolǵa túsken janmyn. Atymdy bilip ne qylasyz!?» degen joldar bar. Balýanǵa eki jerde «Sizden kúshi asqan qazaq boldy ma?» degen suraq qoıylady. Osy suraqty Qajymuqan Muńaıtpasuly týraly kitap jazbaqshy bolǵan Sábıt Muqanov ta qoıyp, belgisiz balýandy búkil Semeı óńirinen izdeıdi.

Osy maqalada aıtylǵan Andreıdiń 32 tisin qaǵyp alý tek Ybyraı Túsipulynyń ǵana qolynan keledi. Avtordyń alǵa qoıǵany da osy kúsh atasynyń kim ekenin bilý. Maqalaǵa qatysty «Ult.kz» saıtynda túrli pikirler aıtyldy. Namazbekov óz pikirin bylaısha bildiredi: «Meniń oıymsha, bul kisi Abaımen el arasyn birge aralap júrgen shubartaýlyq Baıquda balýan. Ol atamyz týraly kóp áńgime estigenbiz. Jaýyryny jerge tımegen, dene bitimi erekshe tórtbaq kisi bolǵan desedi. Birde qudyqqa túsip ketken atan túıeni jalǵyz ózi shyǵaryp alsa, Baıanaýyldan kóterip ákelgen úlken tasty, qazir tórt adam jabylyp kótere almaıdy. Ol tas qazir Maıqamys eldi mekeninde, Shubartaýdan 80 shaqyrym jerde Balqash kóliniń jaǵasynda. Jalpy, ol kisi jaıynda Qýat Qaıranbaevtyń «Jolaıyryq» kitabynda Baıquda balýan týraly áńgimesi bar». Tilesh Namazbekovtiń aıtyp otyrǵany shyndyqtyń aýylynan alystaý. Shyndyqqa bir tabyn jaqyndaýy Ánıpa Asqarovanyń pikiri. Endi soǵan toqtalaıyq.

 

Bul balýannyń esimin anyqtaǵan – Seıitjan Tábárikuly

Ánıpa Asqarovanyń bergen deregi Ybyraı Túsipulynyń tap sol balýan ekenine jaqyn keledi, ári fólklorlyq qara áńgimeniń varıanttanyp ketýi bolyp tabylady, ıaǵnı, orny men ýaqyt aýysyp ketkenimen jalpy sújet saqtalyp qalǵan. Sonymen Ánıpa ózi estigen áńgimeni Ábdilda men Marlesten bólekteý beredi jáne qaıyq pen aral oqıǵasy túsip qalyp, kóshke qatysty óńdeýdiń aıtýshy tarapynan qosylǵandyǵyn ańǵaramyz. Endi Ánıpanyń nusqasyn keltirer bolsaq: «Osyǵan uqsas áńgimeni aqsaqaldar aıtýshy edi. Shetke qaraı aýyp bara jatqan kóshtiń ishinen jas jigit tóbe basynda qarap turǵan balýanǵa burylyp sálem beredi. Jas jigittiń dene bitimine qatty súısingen Qajymuqan «áı, bala! Kóp bolsa júrgen jerińde aıta júrersiń. Baıqap kórsem qaıtedi?» deıdi. Jigit aıtady: «Kóke! Jaǵańa jarmasa al-maımyn. İnimniń moınyma asylǵan bir erkeligi dersiz» dep jerde otyrǵan balýandy belinen qapsyra kóterip ekinshi orynǵa otyrǵyza salady. Balýan batasyn beripti deıtin».

Sábıt Muqanov izdeý salady jáne osy balýannyń kim ekendigin anyqtaýdy sol kezdegi Semeı oblystyq obkomynyń ekinshi hatshysy Ánýar Kákimjanovtan ótinedi. Aqyry onyń kim ekeni anyqtala da túsedi. Ol týraly Seıitjan Tábárikuly óziniń «Taýqymet» kitabynda bylaı dep jazady: «Mamyr aıynyń aıaqtalar kún edi. Jol túsip bir mashınnyń ishinde kez bolǵan zamandasym Mustafa:

– Seke, «Qý qalada» erterekte kemeden shaı urlaǵan baıyrǵy turǵyn qazaqtyń bir balýan jigiti jaıynda estip-bilgenińiz bar ma? – dep kezdeısoq suraý bergen-di.

– Ia, ol kim boldy eken? Aty-jónin aıtpasań, ondaı ury jaıynda estı qoımadym-aý deımin, – dep ózinen bilgeniń bolsa aıta tús degendeı ısharat bildirdim.

– Ana bir jyldary Borodýlıha aýdanynda basshy qyzmette júrgende aýdanǵa kelgen obkomnyń ekinshi hatshysy Ánýar Kákimjanov maǵan osyndaı kútpegen suraq qoıǵan-dy. Ol jerde estimegenimdi aıtyp, keıin ol kisiniń tanystyrýymen ádeıilep baryp, sol jerdiń úlkenderinen surastyrsam da,
naqty dáleldi sóz estı almaǵanymdy málim etkenimde ol kisi:

– Múmkin qazir eski áńgimelerge qulaq qoıatyn qarıalarymyz da azaıyp barady ǵoı, – dep amalsyzdan keliskendeı bolyp turyp, ózine bul suraqty Almatyda Sábıt Muqanovtyń qoıǵanyn, sodan esimdegi bir jáıdi bilgim kelgeni edi, oqasy joq – dep sóz támám bolǵan-dy.

Jalpy, bul áńgime eleýsiz tastaıtyndaı emestigi óz aldyna, ári sonaý bir alǵashqy 1921 jyldar men 1930-1933 jyldary el basyna tóngen asharshylyqta «halqym» dep eńiregen erlerdiń bolǵany málim. Bálkim, solardyń biri bolsa, meniń qulaǵyma shalynǵan Ybyraı balýan bolmasa ıgi edi?» deıdi avtor.
Bul qupıanyń sol kezde ashylmaı qalýyna Sábıt Muqanovtyń 1973 jyly mezgilsiz dúnıeden ozýy sebep bolyp, qupıanyń ashylýy endi ǵana múmkin bolyp otyr. Sonymen, Sábıt Muqanov Qajymuqanmen beldesken balýannyń kim ekenin bilgen jáne ol elden estigen áńgimesiniń anyq-qanyǵyn bilý úshin obkomnyń ekinshi hatshysy Ánýar Kákimjanovqa ótinish bildirgen. Biraq, ol ótinish belgili bir sebeptermen ataqty jazýshyǵa jetpegenin Mustafanyń áńgimesinen ańǵaryp otyrmyz.

Ybyraı Túsipuly, foto Seıitmuhamet Tábárikulynyń arhıvinen alyndy

Osy balýannyń ómirbaıanyn anyqtaǵan adam memýarıst qalamger, alashtanýshy Seıitmuhamet Tábárikuly bolyp otyr. Oǵan dálel ol kisiniń 2005 jyly Semeıden shyqqan «Taýqymet» kitabynyń 39-44 betteri Ertis boıyndaǵy Qý qalalyq (Ýlba-Forpostyq) Aqymbet Kereıdiń ishindegi «Qareke» atasynan shyqqan Ybyraı Túsipulyna (Dısýpov) arnalǵan (foto – Seıitmuhamet Tábárikulynyń jeke arhıvinen). Balýannyń dene-turqy: tapal boıly, jaýyryny keń, shyǵyńqy keýde, som bilekti, ótkir kózdi, shapshań qımyldyń ıesi ekendigi jurtqa málim. Ákesi Túsipten úsh ul taraıdy: Ybyraı, Hamıt, Nádirhan. Osy kitapta Ybyraı balýannyń jaýyryn jerge tımegen balýandyǵynan ózge kesek qımyldary tarqatyla baıandalady. Ybyraı sol qalashyqtaǵy Stalerov Aleksandr Ivanovıch degen baı kópestiń jalshylyǵynda bolady. Orys baılary babamyzdan qatty seskenip, aıtqanyn eki etpeıdi eken. Topaı qajynyń bıligindegi eldiń starshyny Qaımolda degen adamnyń qyzyn alyp qashyp úılengeni bir ańyz. 1898 jyly týǵan balýan 60 jasynda, ıaǵnı, 1958 jyly qaıtys bolǵan. Onyń 1922 jylǵy ashtyqta kemeden shaı urlaǵany jerlesteri arasynda áli aýyzdan túspeı júr. Tek ol kisiniń eshkimge tis jarmaı ketken qupıasy ataqty Qajymuqanmen beldeskeni. Áńgimeni atamyz ishte búkenimen, Qajymuqan jurtqa syr ǵylyp aıtyp, qazir odan estigen jandar jyr qylyp
aıtyp keledi. Jáne Seıitmuhamet Tábárikulyna barsha derekti onyń uly Berekesh pen Dmıtrıı Korákovtar beredi. Budan bólek Qajymuqanmen beldesip, jeńilgen Vasılıı Iarkov degen balýan 1998 jyly Borodýlıha aýdanynyń Jura (Novopokrovka) aýylynda qaıtys boldy. Ol kisi Qajymuqanmen qalaı beldeskenin jyr qylyp aıta-
tyn.
Biz tek osy bir jáıtterdi jurttyń bile júrgenin jón kórdik.

Maqala http://tonykok.kz/ saıtynan alyndy

Serik Ábilqasymuly Shyǵys Qazaqstan oblysy Borodýlıha aýdany

---