“اباي: اقىندىق تاعىلىمى” جانە “قۇدىرەتكە جۇگىنۋ”
زەرتتەۋشى عالىم جۇماعالي ىسماعۇلوۆ پەن اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ابايدىڭ اقىندىق تاعىلىمى دەپ، دارىندى سۋرەتكەرلىكتى تەرەڭ ويشىلدىقپەن ۇشتاستىرعان كەمەلدى كەمەڭگەر، عۇلاما دانا ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، اقىن تۋعان تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرلارىنا ۇڭىلسە دە، ادام جانىنىڭ نە ءبىر قاتپارلارىن قوپارىپ اقتارسا دا، نەمەسە ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ، تۋعان حالقىنىڭ، ارىدەن ايتقاندا، بۇكىل ادامزاتتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىنا كوز جىبەرىپ، ادام مەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ تەرەڭىنە بويلاسا دا، ول ءاردايىم وي تەرەڭدىگى مەن كەمەڭگەرلىك كەمەلدىگىن تانىتىپ وتىراتىن تۇلعا رەتىندە باعالايدى.
عالىمنىڭ تاعى ءبىر عىلىمي تۇجىرىمىن ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنداعى اسا ءبىر ءنارلى دە ءماندى بولىگى — ونىڭ ادام مەن تابيعات، ءومىر مەن ءولىم جونىندەگى تولعانىستارى ەكەندىگىن، ول يماندىلىقتى ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى مۇراتى دەپ، شىنايى ونەردى ماڭگى ولمەستىكتىڭ كەپىلى دەپ ۇققاندىعىنىڭ جانە دە قايتالانباس اقىندىق دارىنى مەن بيىك ادامگەرشىلىك قاسيەتى ارقىلى تۋعان حالقىن زامانىندا ىزگىلىككە تاربيەلەگەندىگىن، بولاشاققا دانالىقتى وسيەت ەتىپ قالدىرعانىن عىلىمي قورتىندى پىكىر رەتىندە ۇسىنادى. زاماندار وتكەن سايىن جاڭا قىرلارىمەن جارقىراي اشىلىپ وتىراتىن اۋليەلىگىمەن حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قادىر-قاسيەتى كەلمەيتىن ابىروي-بەدەلىنە اينالعاندىعىن، اقىن ۇلىلىعىنىڭ اسقار بيىكتەن كۇن شالعان التىن ءتانى دە وسىندا ەكەندىگىنە ارنايى توقتالىپ، اباي تۇلعاسىنا لايىق باعا بەرەدى.
سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشى-عالىم ج.ىسماعۇلوۆ اقىن مۇراسى — حالقىمىزدىڭ سارقىلماس اسىل قازىناسىنا اينالعانىن، ادام تىرشىلىگىنىڭ سان سالاسىن قامتىپ، بۇگىنگى مەن بولاشاقتى ۇشتاستىرعان ومىرشەڭدىگىمەن، امبەباپ ارقيلىلىعىمەن قىمبات ەكەندىگىن، حالقىمىز تاريحي دامۋدىڭ قانشاما اسۋلارىنان اسىپ، قاندايلىق بيىگىنە كوتەرىلسە دە، اباي اتى مەن اباي ءسوزى ءاردايىم ونىڭ اۋزىنداعى جىرى، قازاق حالقىنىڭ كوكىرەگىندەگى يمانى، ساناسىنداعى ۇجدانى بولىپ قالا بەرەتىندىگىن، اباي اقىندىعىنىڭ تاريحىمىزبەن بىرگە جاسايتىن ۇلى تاعىلىمى دا — وسىندا ەكەندىگىن زەردەلى ويمەن جەتكىزە بىلگەن.
زەرتتەۋشى-عالىمنىڭ تالداعانىنداي، ولەڭنىڭ سىرتقى كوركەمدىگى مەن ىشكى مازمۇنىنىڭ ۇيلەسىمى، تالعام تازالىعى مەن ءتىل بەينەلىلىگى، كوركەم شىعارمانىڭ حالىق ومىرىمەن وزەكتەسە وتىرىپ ارقالايتىن الەۋمەتتىك جۇگىنىڭ سالماقتىلىعى، تاعىلىمدى تاربيەلىك ءمان بەرۋ، تالانتتى جاستاردى وسىنداي ءورىستى ونەرگە باۋلۋ — اباي ەستەتيكاسىنىڭ ءتۇبىرلى دە تۇبەگەيلى قاعيدالارى دەسەك، مۇنداي ونەردىڭ وزەكتى ويلارى، ياعني اباي ءداستۇرى تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسىندا دا جالعاسىن تاپقان. 2005 جىلى جارىق كورگەن ءجۇرسىن ەرمانوۆتىڭ “قۇدىرەتكە جۇگىنۋ” كىتابىندا اقىن ءوز ويىن تۇيىندەپ، بىلاي دەيدى:
“ۇيات دەيتىن ءبىر كىناز، ءناپسى دەيتىن ءبىر كەسەل — ارباسادى دا جاتادى. سودان با ەكەن، قاناعاتتىڭ شاپانى مەن قيامەتتىڭ كەبىنىن مەن الدىمەن وزىمە ولشەپ كورەمىن. نازارى سۇستى ءبىر قۇدىرەت جازعانىمدى جىرتتىرا بەرەدى، كىتابىمدى كىدىرتە بەرەدى. الپىسقا كەلگەنىنشە بار جازعانى ءبىر تومعا جەتەر-جەتپەس ولەڭ بولعان اباي اعا دا كوكجەلكەمنەن قارايدى دا تۇرادى. ول كىسى دە قاتال-اق! وسىلايشا بار مەن جوقتىڭ، وت پەن سۋدىڭ اراسىندا قاپىلعان شامشىل شايىردىڭ تىم بولماسا ءبىر شۋماق ولەڭى، تىم بولماسا ءبىر قايىرىم ءسوزى تالعامپاز وقۋشىنىڭ تاڭدايىن جىبىتۋگە جاراسا نەتتى دەپ ءۇمىتتىڭ شىراعىن ۇرلەگەننەن باسقا، قۇدىرەتكە جۇگىنگەننەن باسقا نە شارا بار؟!”
بۇل اقىننىڭ جىر ۇسىنار الدىنداعى تۇجىرىمى.
تابا الماي كوركەم قيسىنىن جىردىڭ
ءيىنىم ءتۇسىپ، ءيىسىنىپ ءجۇرمىن.
قيۋىم قاشىپ، قيىندادى ما ءىس —
ويىمدا — مۋزا، ميىمدا — دىبىس.
شىلدىرلاپ باقىر تيىنداي ءسوزىم،
ولەڭگە سىيمادى قۇيىنداي سەزىم.
قالامنىڭ بۇگىن نەگە از مىدەتى —
ايدىنداي تازا قاعازدىڭ بەتى.
ەسىمى مۋزا جاقپاي سۇلۋعا
تاتايىن دەسەڭ، تاپپايسىڭ ۋ دا!
دەيدى اقىن. جىردىڭ قيسىنىن تاپقان اقىن: “قيسىنىن جىردىڭ — ءيسىنىپ ءجۇرمىن”، “قيىندادى ما ءىس — ميىمدا دىبىس” ءتارىزدى كۇردەلى ۇيقاسپەن ءوز ويىن وربىتەدى.
قالامدى اكەل، قارمانىپ جازايىن جىر،
جانىم توسەپ جازعانىم ازايىپ ءجۇر.
ىلھامىمدى ۇيىتقان ناۋرىز ايى
ماقامىممەن ۇمىتقان كوزايىم عىل.
جازۋشى ەدىم ناۋرىزدا جاپ جاسىل جىر،
بيىل وسى داعدىم دا الجاسىپ ءجۇر.
سىيقىرىمەن تەربەيتىن ءسوز-قازىنام
تيىندايىن قاعادى ول دا سىلدىر.
دەي كەلىپ،
اقىل اپشىپ قالعانىن، سەزىم بۇعىپ،
وتىرامىن ىشىمنەن ءوزىم ءبىلىپ.
بازار باققان بادىكتەر ورتاسىندا
كىسى دە جوق تۇشىنار ءسوزىڭدى ۇعىپ.
ءبىر كۇنىڭنەن اۋمايدى ءبىر كۇنىڭىز،
جامالاتىن ءتۇرى جوق جىرتىعىمىز.
ساڭىراۋعا بەرەتىن سالەمدەي-اق
كىمگە ءدارى وسى ولەڭ شىركىنىڭىز؟
دەپ تۇيىندەيدى. ولەڭگە ناز ارتا وتىرىپ، “بازار باققان بادىكتەر ورتاسىندا، كىسى دە جوق تۇشىنار ءسوزىڭدى ۇعىپ” دەيدى اقىن. “سىيقىرىمەن تەربەيتىن ءسوز-قورىنان، تيىندايىن قاعادى ول دا سىلدىر” دەپ، ءسوز تۇسىنەر جانداردىڭ از قالعانىنا قايمىعا جىر ەتەدى. بۇل، ارينە، شالا قازاقتاردى دا، نارىق تۇسىندا — تۇرىمتاي تۇسىندا كەتكەن بۇگىنگى وقىرمانعا دا ايتىلعان ناز-وكپە. بۇدان ءارى اقىن:
ەرتەرەكتەۋ ەر جەتىپپىن،
ءوتىپ داۋرەن، وزىپ عالام.
كيىس كورگەن كەرزى ەسىكتىڭ
جۇلىعىنداي توزىپ بارام، —
دەپ ناليدى. ناليدى دا ونىڭ سەبەبىن اقىن وزىنەن ىزدەپتى:
تۇلپارىن ءبىر تەبىنۋگە
قىسسا جاستىق تاقىمىن ءسال،
جىگىت بولىپ جەلىگۋگە
جىبەرمەدى اقىلىم — شال، —
دەپ، اقىننىڭ كەكسە ويىنا جۇك ارتسا، ەندى بىردە:
ساياق جۇرگەن قۇلىندايمىن،
جىعىلادى جىعام قاي كۇن؟
ەشتەڭەگە قۋانبايمىن،
ەشتەڭەگە جۇبانبايمىن.
جۇرەگىمەن ارىستاننىڭ
قوزىدايىن كوگەندەلدىم.
دەل-سال بولعان دانىشپانمىن،
قايعى جۇتقان كەمەڭگەرمىن، —
دەپ، “دەل-سال بولعان دانىشپاندىلىعىن” قايعى جۇتقان كەمەڭگەرلىگىن العا تارتادى. كەلىسۋگە دە بولادى، كەلىسپەۋگە دە بولادى. اقىندىقتىڭ ءوزى وقىرمانىن وزىنە ىلەستىرە وتىرىپ، قالاي وي توپشىلاۋعا دا بولاتىنىنا ەرىك بەرۋ. ءجۇرسىن ەرمانوۆ تا سونداي اقىن.
كوز اشقالى
كوگەرگەنىم ءسوز استارى.
ءار كوڭىلدىڭ بولسا ەگەر ءوز اسپانى،
ءار ءسوزدىڭ دە بولادى ءوز اسقارى، —
دەۋمەن، ءوز ۇلىنا قاراتا ايتىپ وتىرىپ، بارشا ۇرپاققا ايتىلار جىر ۇسىنادى.
قازاق ەلى سەكىلدى زەرەك ەلدە
ءسوز ءقادىرىن ۇسىنۋ كەرەك ەرگە.
شاشقىڭ كەلسە — دۇنيە، مالىڭدى شاش،
تەك ءسوزىڭدى بەتالدى بەرە كورمە!
دەيدى اقىن. ءسوز ءقادىرىن باعالاۋ — ءوزىڭدى باعالاۋ ەكەنىن، حالقىڭ مەن ۇلتىڭدى باعالاۋ ەكەنىن تىزگىندەپ العا تارتادى. بۇل دا اقىندىقتىڭ كورىنەر تۇسى.
“اتتان جىعىلساڭ دا — وقاسى جوق، جىعىلۋعا بولمايدى سوزدەن بولام!” — دەپ، ءسوز باعاسىن قاپىسىز سەزگەن بابالار تاعىلىمىنىڭ ۇرپاققا ۇلاعات ەتىپ ۇستانادى.
تاۋەلسىزدىك كەزەڭ اقىنى ءجۇرسىن ەرمانوۆ “كوز اشقالى كورگەنىم — ءسوز استارى” دەسە، “شاشقىڭ كەلسە دۇنيە، مالىڭدى شاش” ال ءسوزدى بەتالدى شاشا كورمە” دەسە، بۇل دا ۇلى اباي ولەڭىنىڭ ۇلگىسى. “اباي بولسا ولەڭگە بەرىلگەن تاعى قوشەمەتشىلدەردىڭ اۋزىنان شىققان جەل ءسوزدى جالعاۋ، ماقتاۋ بولماي، اسىلدىڭ ءمانىن شىنايى تانۋ بولسىن جانە سول تانۋىنان ىلەزدە تانىپ كەتەتىن “ەكى ءسوزدى ءتاۋىر ايتقاننىڭ ساۋداسىنا اينالىپ كەتپەسىن” دەپ اباي:
ساتىپ الما ءسوز ساتسا،
ول اسىلدى اڭداماس، — دەپ، ەندى بىردە:
مەن ماقتاننىڭ ق ۇلى ەمەس،
شىن اقىلعا زورلىق جوق.
انتۇرعان كوپ پۇل ەمەس،
ءولىم باردا قورلىق جوق، —
دەپ تۇيەدى. كەيىنگى ۇرپاققا سالماق سالا سويلەيدى، يىقتارىنا اۋىر جۇك ارتادى. حالقىنىڭ ماڭگى ولمەيتىن رۋحاني ازىعىنا اينالدىرارلىقتاي ۇلاعاتتى ءسوز ايتادى:
اۋەلەسىن قالقىسىن،
وت جالىن بوپ شالقىسىن.
جىلاي-جىلاي ولگەندە،
ارتتاعىعا ءسوز قالسىن، —
دەيدى اقىن. ۇلى ابايدىڭ شىعارماسىن زەردەلەپ، ءوزىنىڭ رۋحاني كۇشىنە اينالدىرعان 60-شى-70ء-شى جىلدارداعى ۇرپاق، م.اۋەزوۆ ايتقانداي، جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىپ، قارسى العان باعا بەرىلگەن ۇرپاق.
“جاڭا تولقىن — جاس تولقىن” ۇرپاق اباي پوەزياسىن وزدەرىنىڭ رۋحاني تۋى ەتىپ كوتەرە ءبىلدى. ولار 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن تۇمانباي مولداعالييەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ سىندى اقىندار شوعىرى بولسا، 70ء-شى جىلدارى ادەبيەتىمىز تابالدىرىعىن ەركىن اتتاپ، ەنگەن اقىندار جاراسحان ابدىراشيەۆ، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، مۇحتار سەيسەن ۇلى، رافاەل نيازبەكوۆ، سەرىك تۇرعىنبەكوۆ، نۇرلان ورازالين، جۇماتاي جاقىپبايەۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، يسرايل ساپاربايەۆ، يبراگيم يسايەۆ سىندى اقىندار دا ۇلى اباي پوەزياسىن مۇقيات زەرتتەپ ءوستى. پوەزياداعى باعىتىندا — اباي ليريكاسىن وزدەرىنىڭ تەمىرقازىعى ەتتى. بۇل تولقىنمەن بىرگە ىلە-شالا ادەبيەتكە ەنگەن ءجۇرسىن ەرمانوۆ ليريكاسى ۇلكەن بيىككە كوتەرىلدى.
پارىزدى كوپ موينىندا وتەلمەگەن،
ءسوز شىعىنداپ،
جازامىز بەكەرگە ولەڭ.
ءومىر دەگەن شولىندەي كەربالانىڭ،
جەتكىزبەيدى جەرىڭە جەتەم دەگەن. —
بۇل ولەڭ دە، ولەڭ ۇسىنعان كەربالانىڭ شولىندەي جەتكىزبەيتىن پارىز دا كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ءۇنى. قيىن دا، كۇردەلى جولىنداعى جانايقايى.
باسقالاردى قايدام:
مەنىڭ باسىم — بىرەۋ.
جالعىز باسقا، اينام،
تاپپاي ءجۇرمىن تىرەۋ.
تاۋعا دا ونى ۇردىم،
تاسقا دا ونى سوقتىم.
ەسەڭگىرەپ تۇردىم،
ەستى بولعان جوقپىن.
جارعاق باسىم قانىن
سورعالاتتى كىلەڭ.
ءسىرا مەنىڭ جانىم
باسىمدا ەمەس بىلەم.
دەپ اقىن، تۇيىنىندە:
بىتپەي ماڭگى ەگەس
اعارعانمەن شاشىم
تىنشۋ تابار ەمەس
مەنىڭ قارا باسىم.
تاۋسىلعانشا دەمىم
قۋارمىن ءبىر ەلەس.
...تىنىش جۇرەر ەدىم:
باسىم ەكەۋ ەمەس!
دەپ، تىنشۋ تاپپاس “قارا باسى” تاۋ مەن تاسقا سوعىپ، تورگە ۇمتىلادى. اباي جىرلاعانداي:
جۇرتىم-اي، شالقاقتاماي، سوزگە ءتۇسىن،
ويلانىپ، سىرتىن قويىپ، ءسوزدىڭ ءىشىن —
دەسە، اباي باعىتىن بەتكە العان بۇگىنگى كۇننىڭ اقىنى دا، اباي جىرىن اينالسوقتاپ شىعا المايدى. سول ويلاردى بىرگە دامىتقىسى كەلەدى.
اقىننان ەس كەتەتىن،
جىردان — مازا.
كەرەگى نە داقپىرتتىڭ قۇر داڭعازا:
تاڭدا ماقشار بولعاندا، ءار پەندەگە
انىق بولسا ءبىر ءادىل تۇرعان جازا؟!
داڭقىمدى ەمەس، ءتاڭىرىم، انتىمدى بەر،
بولجاماسام ءحالىمدى — حالقىم كۇلەر.
كەشەيىن قويدان قوڭىر تىرلىگىمدى —
ءوزىنىڭ شاماسى مەن شارقىن بىلەر.
جايداقتالىپ كەتكەنمەن زامانا تىم
وڭمەندەۋمەن شىقپاسىن جامان اتىم.
شۇعا جاۋىپ جاتسا دا كوكتەن جەرگە
قالعىپ كەتپە، قازاقى قاناعاتىم!
دەپ تۇيىندەيدى اقىن. “كەشەيىن قايدان قوڭىر تىرشىلىگىمدى — ءوزىنىڭ شاماسى مەن شارقىن بىلەر” دەپ تەبىرەنسە، ەندى بىردە “شۇعا جاۋىپ جاتسا دا كوپتەپ جەرگە، قالعىپ كەتپە، قازاقى، قاناعاتىم!” دەپ ادەمى دە، اسەرلى ءتۇيىن جاسايدى. بۇل دا اقىندىق شەبەرلىك. “مۇحتار اۋەزوۆ ءقابىرىنىڭ باسىندا جازىلعان جىرلار” اتتى ولەڭىندە ءجۇرسىن ەرمانوۆ:
بوساپ اعا،
كەلەتىن بوزداپ ءىنى،
بار قازاقتىڭ بۇل ءقابىر — ءوز ءقابىرى.
يتكە اتاماي سالعاننان يمان تاپپاي،
سەنى ىزدەدىك — ولگەندە ءسوز ءقادىرى، —
دەپ جىرلاسا، “قىزدا — ءقاۋىپ، بۇل كۇندە ۇل دا الاڭ بارىن” باعالاسا كەرەك. سونداي قازاقى كەمشىلىكتەرگە اشىنعان اقىن:
سولاي.
ازا بويىڭدى قازا قىلعان
يت ءومىردىڭ نەسى كەم دوزاعىڭنان؟
قازاق، قازاق دەگەندە قار سىندىرىپ
كورەسىنى كوردىك سول قازاعىڭنان.
داندايسىعان ءدالدۇرىش داناسىنار،
جاناپ كەتسەڭ — جاباتىن جالاسى بار.
يت تىرلىكتەن ىرگەڭدى بولگىڭ كەلسە —
جاي تاباتىن جالعىز جەر — مولا شىعار.
دەپ، تاۋسىلا جىرلايدى. تاۋسىلا جىرلاۋىنا سەبەپ تە جوق ەمەس. “سارقىتىڭنان ساداعى كەتكىرلەر-اي، ءبىرى — رۋشىل اعانىڭ، جەرشىل ءبىرى” دەپ تۇڭىلەدى. ۇلى ابايدىڭ:
سايرا دا زارلا قىزىل ءتىل،
قارا كوڭىلىم ويانسىن.
جىلاسىن، كوزدەن جاس اقسىن،
ومىراۋىم بويالسىن، —
دەپ جىرلاعان جىرى جادىڭا ورالادى. زەرتتەۋشى عالىم جۇماعالي ىسماعۇلوۆ مۇندايدا بىلاي وي تۇيىندەيدى:
“وسىنداي الاپات كۇشتىڭ ءوزىن “قارا باسقان قاس نادان” سەزبەيدى، ۇعا المايدى. سوندىقتان تاكاببار اقىن جانى ودان ءتۇڭىلىپ، تەرىس اينالادى دا، كوكىرەگىندە وتى، ساناسىندا ويى بار ەر تۇلعاسىن ىزدەيدى. زاۋەدە ونداي دا ادام تابىلماسا، ءوز جۇرەگىنىڭ كويگويىن ءوزى شەرتىپ، وزىمەن-وزى بولادى. ءبىراق اسىل ءسوز ولمەيدى. اقىن جۇرەگىنەن اۋەلەپ قالقىپ ۇشىپ، وت-جالىن بوپ شالقىپ جانعان قايران ولەڭ ومىردەن جىرلاپ ەتىپ، جىلاپ ولگەن اقىننىڭ كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتكەن مۇراسى بولىپ قالادى”.
بۇدان ءارى عالىم، ءوز ويىن ءوربىتىپ، مىڭ-سان ادام سىرتتان ەستىپ تاڭ قالعانشا، ىشكى سىرىن اڭعاراتىن ءبىر ەستى تابىلسا ەكەن دەپ ارمان ەتەدى. قۇلاقپەن قارماماي، جۇرەكپەن ۇعاتىن ۇرپاق كەلەر-اۋ دەگەندەي، بۇلدىر ءۇمىت اقىن جۇرەگىنە جىلۋ بەرگەندەي بولادى.
نە پايدا بار — مىڭ نادان
سىرتتان ەستىپ تاڭدانسىن.
ونان داعى ءبىر ەستى،
ىشكى سىرىن اڭعارسىن، —
دەيدى ۇلى اقىننىڭ جۇرەگى، بۇگىنگى اقىن جۇرەگىمەن ۇشتاسىپ جاتىر، شىنىندا دا عالىم جازعانداي “ءار قياعا شارق ۇرىپ، مازا تاپپاي جۇرگەن كوڭىلىمەن تاعى دا بەتپە-بەت كەلىپ سىرلاسقاندا اقىن ءسوز ۇعارلىق، قاۋىمنىڭ ولەڭ جونىندەگى پىكىرىنىڭ اينىمالى بولماي، تىڭ كوڭىلدەن شىققان ىقىلاس، تۇراقتى باعا بولۋىن دىتتەيدى”. ال، اقىن ءجۇرسىن ەرمان بولسا:
تالپىنام دا، تۇسالىپ، تەجەگەمىن،
توزگەن، توزبەك بارىنە توزەدى ەلىم.
سابيىمدەي مەن سەنى الديلەيمىن،
سەن امان بول، كيەلى ءسوز ونەرىم، —
دەپ سەنىم مەن ءۇمىتتىڭ الاقانىن جايادى.
بۇعىن دەسەڭ — بۇعىندىق،
جىعىل دەسەڭ — جىعىلدىق.
ايارلىقتىڭ مايىنان
جۇرەك كىلكىپ، شىعىندىق.
ويسىراعان ويىمدى ۇق:
تەسپەي بىتەۋ سويىلدىق.
شولىركەدىك شىندىققا،
وتىرىككە تويىندىق.
دەپ سىلكىنگەن اقىن:
جەتەر، جەتەر، جەتتى ەندى!
قابىندىرما وكپەمدى.
قويام ءسوزدىڭ سوڭىنا
نايزاداي عىپ لەپ بەلگى!
دەيدى. بۇل لەپ بەلگى — ءتوزىمنىڭ دە تاۋسىلعانىن شىداي-شىداي سابىردىڭ دا سۋالعانىن تانىتسا كەرەك.
عالىم ج.ىسماعۇلوۆ اقىننىڭ اقىل قىپ ايتىلعان جاي ءسوز بەن ولەڭ ءسوزدىڭ اراسىندا قاندايلىق ايىرما بار ەكەنىن ۇعىندىرىپ ايتقانى ەرەكشە عيبراتتى ەكەنىن دالەلدەي وتىرىپ، ابايدىڭ:
اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز،
بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار.
ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز،
بارتامىردى قۋالار، —
دەگەن شۋماعىن العا تارتا وتىرىپ، سالقىن اقىل مەن ىستىق جۇرەك لەبىزىنىڭ ادام ساناسىنا تيگىزەتىن اسەرىندەگى مۇنداي كەرەعارلىققا بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس، ءبىراق ىنتالى جۇرەككە تەك ولەڭ عانا تىكەلەي اسەر ەتە الاتىنىنا، بەينەلەپ ايتقاندا، ول ادامنىڭ الپىس ەكى تامىرىن قۋالاپ بارىپ، زەردەگە مىقتاپ ورنىعاتىنىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس دەيدى زەرتتەۋشى عالىم.
ابايدىڭ “اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز، بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار” دەمەكشى، قازىرگى زامان اقىنى دا “كونە سالىپ، كونسە دە” ءوز ءسوزىن ايتىپ جىعىلعانداي:
سىرىڭدى الىپ ىرگەڭنەن
كۇلە قاراپ كىرگەنمەن
وسال جەردەن كوزدەيتىن
زامان مىناۋ سۇر مەرگەن.
ءوز باسىمەن جول اشار
مەن ەكەنمىن سول وسال:
كونە سالدىم — كون دەسە،
بولدىم — دەسە بولا سال.
ءتوزىم ءبىتتى، جوق توبا،
تۇسەم ەندى وتقا دا.
اقىل ايتقىڭ كەلە مە —
اۋزىڭدى جاپ! وتتاما!
اقىل تىڭداپ بولعانمىن،
توعاندايىن تولعانمىن.
تىڭداي-تىڭداي ميعۇلا
بولۋعا دا ءسال قالدىم.
ءجونى بار دەپ مۇڭايار
ءبىز بايعۇستى كىم ايار؟
جۇرەك اينىپ جيرەنەم
كۇلكىلەردەن كىل ايار.
ەلدىڭ مۇڭىن ەكشەدىم،
كوسەگەمدى كوكسەدىم.
ءۇمىت تە جوق مەندە ەندى،
ارمان دا جوق.
جوق سەنىم!
دەپ بۇدان ءارى “اقىل تىڭداپ بولعانمىن” دەپ ءوز، ويىن ىرىكپەي ايتادى. ەندى بىردە اقىن “كيەلى ءتۇس” كورىپ، ونى وزىنشە جوريدى.
...كىسى ەكەنمىن بۇدان گورى تۇرمىستى
جانە كۇندە جازادى ەكەن جىر كۇشتى.
قانجىعاڭدى قانداپ ءجۇر دەپ وسىمەن،
اباي اعام بەرە سالدى ءبىر قۇستى، —
دەيدى اقىن، ولەڭ تۇيىنىندە:
قىر باسىندا سالىپ تۇرمىن قيقۋدى،
...بۇل نە دەگەن ادەمى ءتۇس، سۇيكىمدى.
يت ومىرگە ويانباي-اق قويايىن،
بۇزباڭدارشى، بۇزباڭدارشى ۇيقىمدى، —
دەپ تۇسكە وزگەشە ماعىنا بەرەدى.
ءجۇرسىن ەرماننىڭ “ابايعا مۇڭ شاعۋ” ولەڭىندە:
ءجۇز ەلۋگە ءسىز بەتتەپ،
ءبىز — ەلۋگە،
جال قۇيرىعى جالعاننىڭ كۇزەلۋدە.
ءزارىن شاشقان زامانا بۇل قازاققا
مۇرشا بەرەر ءتۇرى جوق تۇزەلۋگە.
باتىرار دەپ بەلشەدەن كىمدى ۇيىققا،
تىكسىنەمىز ءۇڭىلىپ تۇڭعيىققا.
اتان تۇيە تارتا الماس قاسىرەتىڭ،
اباي اعا،
الاڭسىز ءمىندى يىققا.
كۇن وتپەيدى ءتىل تىستەپ، ءتىس قاجالماي،
ايار زامان القىمنان قىستى اجالداي.
“ۇستاراسىز اۋزىنا مۇرتى تۇسكەن”
ەلىڭدى ويلاپ، قاينايدى ءىش قازانداي!
الدىمىزدان اق بوران جولىقپاي قىس،
ءوتىپ جاتقان جانە جوق قامىقپاي تۇس.
جالىقپايمىز قاشانعى جۇرتتى الداۋدان —
الدانۋدان جالىقتى حالىق بايعۇس.
شورتانباي شال بولجاعان زاماناقىر
جەتتى مە ەكەن: ايەل بي، بالا-باتىر.
اقىلىمنىڭ ازابىن تارتىپ جۇرسەم،
ۇيرەتەدى ۇيدە ولار ماعان اقىل.
اعايىن دا قاتىباس — سول قالپىندا
ازامات جوق الاشقا بولعان تۇلعا.
ەشكىەمەردەي ەلىڭدى تەسپەي سورعان
الاياقتىڭ قالتاسى تولدى التىنعا.
يت قۇتىرار — تەزەگىن ءدارى دەسەڭ،
ءبارى — اۋليە قازاقتىڭ، ءبارى — كوسەم.
دەپ اقىنعا اقىن مۇڭ شاعادى. “ەشكىەمەردەگى ەلىڭدى تەسپەي سورعان، الاياقتىڭ قالتاسى تولدى التىنعا” دەپ، “يت قۇتىرار تەزەگىن ءدارى دەسەڭ، ءبارى — اۋليە، قازاقتىڭ ءبارى — كوسەم” دەپ الدىنا الاقان جايادى.
ءبىز ەمەس پە قىزىل كوز ارلان قاسقىر،
ارلان قاسقىر سوناردى مالدانباس قۇر.
اقىنىنا كورسەتۋ كورەشەكتى
بىزگە اتا-بابادان قالعان ءداستۇر.
قازاق قانا قازاقتىڭ بولدى اڭشىسى،
سونى ۇعىنار تاريحتى شولعان كىسى.
ءبىزدىڭ باستى جارماسا وكىنەر ەك،
ساعان تيگەن قازاقتىڭ سول قامشىسى.
نە بولادى ەل كوڭىلدە كەك تۇنسا ءبىر،
نە بولادى ەل قاستىققا بەت بۇرسا كىل،
اباي جەگەن تاياقتى مەن دە نەگە،
جەمەيمىن دەپ، توبا عىپ، ەتتىم سابىر!...
دەپ، اباي جەگەن تاياقتان بۇگىنگى اقىن دا قۇر قالماعانىن بايان ەتەدى. “سەنىڭ قۇنىڭ نە ءبارى جيىرما تەڭگە، مەنىڭ قۇنىم كوك تيىن اعايىنعا” دەپ، شەر تارقاتادى. “شىعىپ ەدىم ورتاعا اباي اعا، اعايىننان تاياق جەپ كەلدىم بۇگىن”، “قۇداي اتقان قازاقتىڭ بالاسىمىز، جەتكەن كەشە مۇراتقا سەنى ساباپ” دەپ سارقىلا سويلەيدى. عالىم جۇماعالي ىسماعۇلوۆ اباي ولەڭدەرىن تالداعاندا “زاماندى تۇزەتەمىن، ونىمەن بىرگە ادامدى قوسا تۇزەتەمىن” دەپ جۇرگەندە، الدىنان كولدەنەڭ شىعار ءبىرىنشى جاۋ سول ناداندىق ەكەندىگىن، سونداي-اق كوپ نادان قوسىلىپ، كوزى اشىق ءبىر ادامعا تاتىمايتىندىعىنا دا اقىن كوزى ايقىن جەتەتىندىگىن، سودان دا بولار:
ءبىر بەس نادان، وڭباسسىڭ،
نانساڭ، ونىن قوسقانعا
(“ءماز بولادى بولىسىڭ”).
دەگەن ءسوز — وسىنىڭ ايعاعى ەكەنىن تالداپ دالەلدەيدى.
باسىندا مي جوق،
وزىندە وي جوق.
كۇلكىشىل كەردەن ناداننىڭ
كوپ ايتسا كوندى،
جۇرت ايتسا بولدى —
ادەتى نادان ادامنىڭ.
(“سەگىز اياق”).
وسىنداي كەكتى دەرتتەن قوعامنىڭ وزدىگىنەن ارىلا المايتىنىن بىلگەندىكتەن، اقىن وعان قارسى ايقاسقا ەندى ءبىرجولا بەل شەشىپ كىرىسكەنىن عالىم زەرتتەۋ ەڭبەگىندە تايعا تاڭبا باسقانداي جازا وتىرىپ، ەكى شۋماق ولەڭىن كەلتىرەدى.
بۇل اقىننىڭ ءبىر كەزەڭىن قورىتىندىلاۋى بولسا، ونىڭ جانىن كۇيزەلتەتىن باستى سەبەپ:
وسى جاسقا كەلگەنشە،
ورشەلەنىپ ولگەنشە،
تابا المادىق ەش ادام،
ءبىزدىڭ سوزگە ەرگەندى،
دەيدى. بۇعان قوسا اقىن:
ءوزىڭ جالعىز نادان كوپ،
ۇقتىراسىڭ سەن نە دەپ،
اۋلەكى، ارسىز ەلگە ەندى! —
دەپ تۇيىققا تىرەلگەندەي بولادى. بۇگىنگى اقىن ءجۇرسىن ەرمان:
بوتەنىڭ جوق، بوگدەڭ جوق، ءبارىڭ قانداس،
كىنالاۋعا ءبارىڭدى ارىم بارماس.
قولىم سىنسا وقا ەمەس جەڭ ىشىندە،
بورىگىمنىڭ استىندا جارىلعان باس.
ساعىم سىنسا، مەيلى عوي، ول دا ىشىمدە،
اقىلىما اقپاننىڭ بولدى شىلدە.
كوپكە دەگەن سەنىمىم سولقىلداماي
قالسا بولدى ايتەۋىر سول كۇشىندە.
بىتەر قولدىڭ سىنىعى، جازىلار باس،
ءشاي ورامال كوڭىلدىڭ نازى قالماس.
ايتىپ-ايتىپ الدىڭدا ارىلايىن
حالىق ەمەس ەدىك قوي ءسوز ۇعا الماس.
دەپ جازسا، ابايدىڭ: “ىنساپسىزعا نە كەرەك، ءىستىڭ اق پەن قاراسى؟” دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى.
اباي ءداستۇرى جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسىن بارلاپ، بارىن زەردەلەپ، جوعىن جوقتاپ، وي تالقىسىنا سالعاندا، ابايدىڭ ءىزباسار اقىندارى، جولىن جالعاستىرار ۇرپاقتارى بارىنا كوز جەتكىزەمىز. سونىڭ ءبىرى — اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ شىعارماشىلىعى بولسا، ونان “قۇدىرەتىنە تابىنۋ” كىتابى دالەل ەكەندىگىن ايتۋ ەدى. ءبىز سول مەجەدەن تابىلۋعا ۇمتىلدىق. زەرتتەۋشى-عالىم جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ “اباي: اقىندىق تاعىلىمى” جاڭا ءداۋىر اقىنىنىڭ ۇنىمەن ۇندەسەتىندىگىنە ءبىرشاما كۋا بولعاندايمىز. اباي اقىننىڭ جالعاسى بار. ياعني، ول ءتىرى دەگەن ءسوز.
You Might Also Like
-
ابايدىڭ اقىندىق الەمى” جانە قۇرالايدىڭ سالقىنى” نەمەسە اكادەميك زاكي احمەتوۆ پەن اقىن نۇرلان ءورازاليننىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا
-
كورنەكتى عالىم، ادەبيەتشى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەي تويىنا ارنالعان كوميسسيا القاسى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جازۋدى تاپسىرعاننان كەيىن گازەت ...
