InfoHub Logo

اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ “ارنا” اتتى زەرتتەۋ-سىن ەسسەسى جانە جاس اقىن جىرلارىنىڭ انتولوگياسى

اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ءوزىنىڭ “ارنا” اتتى كىتابىندا:

“اباي ليريكاسىن تالداۋعا كىرىسپەس بۇرىن، اۋەلى، جالپى ليريكا تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتۋ ارتىق ەمەس.

ليريكا — پوەزيانىڭ نەگىزگى ءۇش (ەپوس، ليريكا، دراما) ءتۇرىنىڭ ءبىرى. ليريكالىق شىعارماعا كوبىنەسە اقىننىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ سەزىم كۇشىمەن تەبىرەنە تولقۋى، ونىڭ جەكە ءوز باسىنىڭ كوڭىل كۇيى، كۇيىنىش-سۇيىنىشى ءتان. اقىن باسىندا بولاتىن مۇنداي تولعانىس ونىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن مەزگىلگە، ءوزىن قورشاعان الەۋمەتتىك ورتانىڭ مورالدىق بىتىمىنە تىعىز بايلانىستى ەكەنى داۋسىز. اقىن قۋانا شالقىسا دا، جابىرقاي تولعانسا دا، ليريكادا سول ءوز كەزىنىڭ شىندىعى مەن سىرى جاتادى. وقۋشى مۇنان اقىن ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ رۋحىن، جاي-جاعدايىن بايقاپ، حال-كۇيىن اڭعارىپ وتىرادى”، — دەپ، جازادى.

العى ءسوزىن جازعان مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ. “جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىنداعى” “جىر پاتشالىعى نەمەسە العى ءسوز ورنىنا” اتتى بەتاشار ماقالادا:

“مەنىڭشە، ادەبيەتشىلەر مەن وقىرمانداردىڭ “پوەزيا قانداي بولۋى كەرەك؟” دەگەن ساۋالعا نەشەمە عاسىرلار بويى جاۋاپ ىزدەپ، ءبىر ءپاتۋاعا كەلە الماۋىندا جاستىق پەن كارىلىكتىڭ ءارقايسىسىنا عانا ءتان كەيبىر نازىك سيپاتتاردى ەسكەرمەۋ جاتقان سياقتى. ويتكەنى، كوكتەم مەن جاستىق شاق پوەزيانىڭ اينىماس سەرىكتەرى رەتىندە كوبىنەسە قاتار اتالادى. ىستىق سەزىم سۋىنعان سايىن ونىڭ ورنىن سالقىن قاندى وي جايلايتىنى اقيقات. سوندا قايسىسى باعالىراق، قايسىسى اسەرلىرەك، قايسىسى كەرەگىرەك؟” — دەپ ساۋال قويادى.

بۇعان جاۋاپتى اكادەميك ز.قابدولوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ كىتابىندا:

“ءسوز ونەرىندەگى سىر مەن سىمباتتىڭ ۇلگىسى قانداي؟ مۇنىڭ جاۋابىن دا ابايدان تابامىز. ول ءۇشىن ابايدىڭ ليريكاسىن پايىمداپ بايقاۋ شارت.

ابايدىڭ ليريكاسى — كەڭ كولەمدى مول قازىنا؛ بيىگى بىتپەس، تەرەڭى تاۋسىلماس سىرلى مۇرا. الدىمەن، اباي — اقىن. اقىن بولعاندا بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ عاسىرلىق مەرەيى، ادەبيەتىنىڭ زاڭعار بيىگى بولعان دانىشپان، كلاسسيك اقىن. ولاي بولسا، اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ دەنى — پوەزيا. ال، سول اباي پوەزياسىنىڭ دەنى — ليريكا. وسىنىڭ وزىنەن-اق، ۇلگى ايتقانىمىزداي، مۇنىڭ قانشالىق شالقار تەڭىز ەكەنى بەلگىلى” — دەپ جاۋاپ بەرەدى.

قالاي دەسەك تە، “ليريكا — اقىننىڭ ءبىر ساتتە جەتىسكەن نۇرلى ويى، جارق ەتىپ، تۇتاس كورىنگەن ىشكى سىرلى دۇنيەسى” بولسا، تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە ادەبيەتىمىزدىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، تورىنە ۇمتىلعان جاس اقىندارىمىزدىڭ ۇلى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋداعى اياق الىسى قالاي، وزگە تولقىندارعا ۇقسامايتىن بەت-بەينەسى، ەرەكشەلىگى قاي دارەجەدە، باعىت-باعدارى قانداي دەگەن جاۋابى كۇردەلى سۇراقتارعا ولەڭدەرىنەن نەگىز ىزدەدىك.

اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزى 1975 جىلى مونعوليا جەرىندە ۇلان-باتىر قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. 1993 جىلى اتامەكەنگە ورالىپ، تالدىقورعان قالاسىنداعى ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا جانە تاريح فاكۋلتەتىن 1997 جىلى ءبىتىرىپتى. “تاۋعا شىققىم كەلەدى” اتتى توپتاما ولەڭدەرىمەن جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىن اشىپتى.

“مەن — اقسۇڭقار!
قۇستىڭ بالاسى —
اققۋ دا ەمەن،
قاز دا ەمەن…
ومىرگە كوڭىل نالاسى:
“وي ءتۇبىن ۇڭگىپ قاز!” دەگەن!
ولەڭنىڭ شوعىن مازداتتىم،
بۇيىرعاي
توردەن ءناسىبىم؟!
قيىلعان قىرشىن بوزداقتىڭ
توگىلگەن
ناحاق جاسىمىن!..” —
دەپ باستايدى.

ولەڭ اتوي سالىپ، ادەبيەت ەسىگىن ەرىكسىز قاققىلاپ، “مەن كەلدىم” دەگەن ءسوزىن ايتقانداي. وسىنداي ۇلكەن جۇرەكپەن باستالعان جىردىڭ جالعاسى وقىرماندى ءبىرشاما سۋىتىپ تاستايدى. “موڭعولدان كوشىپ كەلگەمىن... ءۇيسىز دە كۇيسىز سەندەلدىم” دەيدى. كىم ۇيسىز-كۇيسىز بولعان جوق، بۇرىنعى بودان ەلىمىز دە؟ كىم سەندەلگەن جوق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكتەمدىگى كەزىندە؟! ۇلكەن اقىندىق جۇرەككە جەكە باسىنىڭ وسىنداي كۇيكى تىرلىگىن ارالاستىرۋ ارقىلى — اقىن تومەندەپ قالعانداي، سول ءبىر شۋماقتان كەيىنگى سەزىم كىم-كىمدى دە تەبىرەنتپەي قالمايدى:

“حاقتىعى
كامىل ءسوزىمنىڭ،
كامەلەت
كەمدى جاسىم بار.
سىرت قالعان
قاراكوزىڭمىن،
قاقتىرماي،
ەسىك اشىڭدار؟!”.

بۇل، مىنە، اقىندىق ءسوز. اقىنعا لايىق مىنەز. اقىندىق ناز. بۇدان كەيىنگى شۋماقتاعى: “تۋعانىم — ءيىسى قازاعىم — اينالار دەپ ەم قورعانعا”، دەپ الىپ، “تارتقىزباي تىرلىك ازابىن، تالاتپاي ارىس-ارمانعا” دەگەنى دە ەكى-ۇشتى پىكىر. “تىرلىك ازابىن” تارتپاعان اقىن اقىن با؟!” ورىس-ورمانعا تالاتاتىن سوندا قازاق بولعانى ما؟ اقىنمىن دەپ وڭدى-سولدى سويلەۋ جاراسپايدى. ءبارىن دە ولشەپ-پىشىپ سويلەگەن ابزال. سوڭعى تۇيىندەگى:

“جەر جۇزىندە بۇل جىر كۇنى مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتىلدى جانە بۇدان بىلاي دا اتاپ وتىلەتىن بولادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە ەكى جۇزگە تارتا ەلدەردىڭ بارلىعىنا ورتاق قازىنا — رۋحاني-الەۋمەتتىك ءبىرتۇتاس كەڭىستىك قالىپتاستىرۋدى قولعا الىپ، بارلىق ادام بالاسىن وركەنيەت جولىمەن ورلەتۋدى كوزدەپ وتىرعان بۇل حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىم تاريح الدىنداعى پوەزيانىڭ ولمەس ءرولىن وسىلاي ەرەكشە اتاپ ءوتتى”، — دەپ جازدى. تاريح الدىنداعى پوەزيالىق ولمەس ءرولى دەمەكشى، سول اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭا تولقىن، جاس تولقىنى ادەبيەتىمىزگە ەندى. سولاردى ءتۇسىن تۇستەپ، اتىن ايتساق، اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزى، باتىربولات ايتبولات ۇلى، ءاشىمجان جاناربەك، باۋىرجان باباجان ۇلى، باقىت الديبەكوۆ، ءامىرحان بالقىبەك، رۇستەم ەسداۋلەت، مارجان ەرشۋتەگى، تالعات ەشەن ۇلى، نۇرلان قالقا، المات ءيسادىلوۆ، جاراس سارسەك، اقەدىل شويجان ۇلى، مارالتاي رايىمبەك، ەسەنگۇل كاپ قىزى سىندى ون بەس اقىندى اتاپ وتىرمىز. اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزى:

اشىنا ەمەن
وسەك-اياڭ سوزبەنەن،
قۇتىلمايتىن
ءوز تاعدىرىم —
ءوز دەنەم!
قانشا پەندە-عۇمىرىنا
كونسەم دە،
كوڭىل قوسىپ —
كۇڭ بولا المان وزگەمەن!”

ايتولقىن دەپ باستاپ، ولەڭ تۇيىنىندە:

“قۇنسىز ءومىر
سالا المايدى قۇلدىققا،
ءۇيىر ەمەس —
رۋحاني ۇرلىققا...
...كۇندىز-تۇنى
كىرپىگىمدى ىلمەيمىن،
جاعىنامىن —
جار بولامىن شىندىققا!” —

دەيدى. 60-70ء-شى جىلدارداعى سىنشى اعالارىمىز بولسا، “اشىنا” سوزىنە اشىنىپ سىناعان بولار ەدى. ءبىراق، ونى اقتايتىن “...كۇندىز-تۇنى، كىرپىگىمدى ىلمەيمىن، جاعىنامىن — جار بولامىن شىندىققا!” دەگەن شۋماق امان-ساۋ ساقتاپ تۇر. اسىلىندا، اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزى ليريك اقىن. ليريك اقىن بولعاندا اساۋ تولقىنى بار ەكپىنى مول اقىن جۇرەك.

* * *

“جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىنىڭ باسىندا اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزىنىڭ ولەڭىمەن باستالسا، ەڭ سوڭىندا مارالتاي رايىمبەك ۇلىنىڭ جىرلارىمەن اياقتالادى ەكەن. مارالتاي اقىن جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدانى “يگىلىك” اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. “قارلىعاش” توپتاماسى مەن “تولقىننان تولقىن تۋادى” اتتى ستۋدەنتتەر جىر جيناعىنا ولەڭدەرى ەنگەن. 1996 جىلى “جازۋشى” باسپاسىنان “اي-نۇر” اتتى تۇڭعىش كىتابى شىققان. قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. مارالتايدىڭ:

“تۋعان ۇل مەن شىعارمىن كور ىشىندە”، “جاس انانىڭ جاتىرىنىڭ كەرۋلى”، “باسىڭ شىقتى”، “مەملەكەتىمىز مىنە، بۇگىندە — ەركىن ەل، باي ەل ايگىلى، (ءيا، مەن سوعان سەنىپ جۇرگەندەي) ۇيات-اۋ، تىپتە قايعىلى”، “بىرگە جۇرگەن دوستارىم... (دوس بار ما ەدى؟!) كورىمدى كەڭ قازسا عوي اۋىرسىنباي”، “ەل جايلى ءلام-ميم دەمەس اعالاردان، جۇرگەن ەلباسىنىڭ ەسىگىندە” ءتارىزدى اياعىن بىردە اننان باسقان، بىردە مىنان باسقان جىر جولدارى — جاقسى اقىننىڭ جولىنا جاقسىلىق بەرمەسى انىق. سوزگە تيىم جوق دەپ، ويىما كەلگەنىن جىر ەتىپ جازا بەرسەك، قۇردىمعا كەتكەندەي كۇي كەشەرىمىز انىق.

دەي تۇرساق تا مارالتاي رايىمبەك ۇلى تالانتتى اقىن. ءوزىنىڭ دارىنىن تولىققاندى حالقىنا جۇمساۋ ءۇشىن ازىن-اۋلاق كەمشىلىكتەرىن ايتىپ قويماساق بولمايدى. حالىق — قاشان دا تارازى. كوپشىلىك جۇرتتىڭ جۇرەگىن ءدال باسۋ ءۇشىن دە تالانتتى ورىندى-ورىنسىز جۇمساماي، ەل دەگەن كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن ءدال باسۋىڭ قاجەت.

مارالتاي ولەڭ جاساۋ تەحنيكاسىن شەبەر مەڭگەرگەن. سودان سوڭ دا ولەڭدى وڭدى-سولدى جازا سالادى:

بۇگىنگى ءتۇن مەن ءۇشىن قاسىرەتتى،
قاسىرەتتى جانىمدى جاسىن ەتتى.
...سەن امان بول، قارا ولەڭ اينالايىن،
اقىر بولسا ءبىر قىرتتىڭ باسى كەتتى، —

دەيدى اقىن “وپتيميزم” ولەڭىندە. ولەڭدە ايتارلىقتاي وپتيميزم جوق، قايتا پەسسيميزم باسىم. “لاستاۋعا لايىقسىز — لا يل اللام، سۇيىنشىگە جانىمدى الساڭ ال ەندى”، “شۇمەگىڭنەن شۇمەتايىڭ شىقسا امان، كورىمدى دە ءوزىڭ قازسام دەپ ەدىم”. 70ء-شى جىلدارى “كۇتپەگەن قوناعىما سىر” دەگەن جاس اقىننىڭ ولەڭىن، الدىڭعى تولقىن اعاسى سىناپ: “تاۋسىلىپ سويلەپ، ءبىتتىم” دەگەنىنە قاراعاندا، بىردەڭە بولىپ قالعان ەكەن دەسەك، جاس اقىننىڭ كۇتپەگەن قوناعى كەلىپ، وتىزعا تولعان ەكەن” دەپ سىناپ ەدى. مارالتايدىڭ وتىز ءبىر جاسىندا وسىنشاما باسىنا قايعى-مۇڭدى ۇيىپ-توگىپ جازاتىنداي، ءتونىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق سياقتى.

اسىلىندا مارالتاي — ليريك. ءسوزدىڭ ورالىمدارىن — تىلسىم دۇنيەنىڭ جۇمباعىنان ىزدەيدى. تاباتىن تۇستارى كوپ. تابا الماي قينالاتىن جاقتارى دا بار. قالاي دەگەنمەن، بۇگىنگى جىرى كەلەشەككە جاسالعان العاشقى قادامداردىڭ ىزدەرى. بولاشاق ۇلكەن جۇرەكتى اقىن بولارىنا سەنىم مول.

“قانداي باقىت كۇن كەشكەن ۇيدە تۇرىپ،
قوبىز قوسىپ كەۋدەمدە كۇيگە تۇنىق.
قونالقىعا بۇيىرعان ءبىر ليفتىدەن،
شىعىپ كەلە جاتامىن سۇيرەتىلىپ...”.

مۇنداي سۋرەتتەر اعا تولقىن اعالاردىڭ دا باسىندا بولعان مۇشكىل حال. مارالتاي تۇبىندە اقىندىق بار قۋاتىن كەلەلى تاقىرىپقا بۇرىپ، ەرەكشە جول تابۋى قاجەت دەر ەدىم. تالانت بىتكەننىڭ ءبارى دە كوپ اداسقان. اداسىپ ءجۇرىپ جول تاپقان. قالاي دەگەنمەن دە اقىندى قاي ولەڭ كوكجيەككە الىپ شىعارى بەلگىسىز، جۇمباق.

اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ءوزىنىڭ “ارنا” كىتابىندا: “سۋرەتكەردىڭ ونەرى ومىرىمەن، ياكي ءوز باسىنان كەشكەن عۇمىر-تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى. ول ومىردە نەنى جەتە تانىسا، ونەرى ارقىلى جۇرتقا دا سونى تانىتادى”، — دەپ جازدى.

جيىرما-جيىرما بەس جاستان باستاپ، وتىز ءۇش جاس ارىلىعىن قامتيتىن “جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىنا” ەنگەن اقىندار اۋىل-مەكتەپ-ۋنيۆەرسيتەت ارالىعىندا عۇمىر كەشكەندىكتەن دە، ۇلكەن دە اۋقىمدى قوعامدىق وزگەرىستەرگە ءالى دە ايقىن ءۇن قوسا الماي كەلە جاتقاندارى سەزىلەدى. ايتپەسە، بۇرىن ورىس يمپەرياسىنىڭ بودانىندا بولعان قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى جاس اقىندار جۇرەگىن ەرەكشە تولعانتۋلارى كەرەك ەدى. ءبىراق ولاردىڭ بولاشاقتارى الدا ەكەنىن ەسكەرسەك، الەۋمەتتىك-ساياسي ليريكاعا جاس اقىندار كەلەشەكتە ءۇن قوسادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

عالىم-ۇستاز زەينوللا قابدولوۆ:

“ليريكالىق شىعارمادان ونى جازعان ادامنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىن، سول ورتانىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءحالىن، ادامداردىڭ الۋان-الۋان مىنەز-قۇلقىن، ءوي-ورىسىن، جان-كۇيىن، ارمان-تىلەگىن، ماقسات-مۇددەسىن اڭعارامىز”، — دەي كەلىپ: “سونىمەن قاتار، ليريكالىق شىعارمادان اقىننىڭ ءوزىن، وزىنە ءتان ايرىقشا مىنەزىن تانۋعا دا بولادى. ويتكەنى ليريكادا اقىننىڭ وقۋشىعا بۇرىن ونشا ءمالىم بولا قويماعان سىرى مەن سەزىمى جالت ەتىپ سىرتقا شىعىپ، جارق ەتىپ ءبىر كورىنىپ قالادى”. تالانتتى اقىن ءوز ليريكاسىندا وسىلايشا جارق ەتىپ، تەرەڭ ويى مەن سەزگىش جانىنىڭ جالپى جۇرتقا بۇرىن ءمالىم ەمەس بەلگىسىز تۇكپىرىن نازىك تولقىنمەن وسىلايشا اپ-ايقىن اشىپ، تانىتادى. مۇنى ۇعۋ دا، ارينە، وڭاي ەمەس.

ۇقپاسسىڭ ءۇستىرت قاراپ، بۇلعاقتاساڭ،
سۋرەتىن كورە الماسسىڭ، كوپ باقپاساڭ.
كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە،
ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ، سالماقتاساڭ —

دەپ، كەمەڭگەر اباي تەگىن ايتپاعان” — دەپ ويىن تۇيىندەيدى. جاس اقىن “قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى “مەنىڭ بۇلتىم” ولەڭىندە: “توبەمدە قالىقتاپ سۋ بۇلتقا اينالىپ” دەپ:

بىلمەيمىن ۇرى العانىن، قارى العانىن،
سول بۇلتتى بۇگىن قاراپ تابا المادىم.
كول ايتتى كولەڭكەسىن كورە العانىن،
بەل ايتتى جەل ەركەسى جوعالعانىن، —

دەپ جىرلاي كەلە، “جوق، ءالى اق بۇلت كورسەڭ سالەم ايتشى، اداسقان بالكىم مەنىڭ بۇلتىم شىعار” دەپ ويىن ادەمى تۇيىندەيدى. قازبەك 1970 جىلى ورال وبلىسى تايپاق اۋدانىندا (جۇبان مولداعالييەۆتىڭ اۋدانىندا) دۇنيەگە كەلگەن. 1995 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداعان. “جاس الاش” گازەتىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى ەكەن.

ليريك اقىننىڭ ءبىرى — مارجان ەرشۋتەگى. اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانىندا تۋعان. اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا وقىتۋشى ەكەن. 1988 جىلى “داريعا عۇمىر”، “جىر جۇرەك” كىتابى جارىق كورىپتى. “جاپىراق عۇمىر” ولەڭىندە:

“كۇزگى جاڭبىر،
مەن سەنى ۇناتامىن.
جاۋراپ تۇر عوي انەكي قۇبا تالىڭ.
جەل ۇشىرعان جازىقسىز جاپىراقتى
جانىممەنەن الديلەپ جۇباتامىن.
جاپىراقتار سارعايىپ جەرگە تۇسكەن
ساعىنىشتىڭ مۇڭدى ءانىن تەربەتىسكەن
جازى بولىپ اڭىزاقتا قۋىرىلىپ،
اق جاڭبىردى تامسانىپ شولدەپ ىشكەن”، —

دەپ ليريك اقىن “جەل ۇشىرعان جازىقسىز جاپىراقتى جانىممەنەن الديلەپ جۇباتامىن” دەپ سەزىم يىرىمدەرىن، “سارى تۇسكە بويانعان ساعىنىشتان”، “كۇز جاعىنان جەتكەن جاپىراق، امالسىزدان ءۇزىلىپ جاتسا، ءومىردىڭ پارقىن جازا بىلگەندەي”.

“سارى تىرشىلىك. سارى ۋايىم. سارعايىپ سانادا قۇر،
مۇڭايىپ ىشتەن تىنىپ دالا دا تۇر.
جاپىراقتىڭ جانارىن مونشاقتاتىپ،
اساۋ جەل ازىناتىپ بارا جاتىر.
جاپىراق — مۇڭ
سىڭسيدى بەينە ادامداي
قيىن-قيىن تۇسكەن بە كۇيگە قانداي.
اسىقتىرىپ الىپ كۇش جەتكەن كەزدە
قاپى قالعان جاندايىن جينالا الماي.
مىنا ءومىردىڭ ءتاتتىسى-اي،
سىيى دا بالداي!
كوزدى اشىپ جۇمعانشا يلان، اللاي-اي! دەپ
تۋىرلىقتاي تۇل بويى قينالادى-اي”.

“جاپىراقتىڭ جانارلارىن مونشاقتاتىپ” ازىناعان اساۋ جەل تاعدىرى ليريكاعا ۇلاسقان. ليريكا ۇنىمەن ۇندەسىپ، قوس پەرنەدەگى ەرەكشە ءبىر كۇيدى وقىرمان الدىنا تارتادى. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: “كۇز” دەگەن ولەڭىندە ىلەسە جالعاسىپ، تاقىرىپ جاعىنان ۇلاسا ۇشتاسىپ جاتاتىن “قاراشا، جەلتوقسانمەن سول بىر-ەكى اي” دەگەن ولەڭ، ءسوز جوق، ابايدىڭ ساياسي ليريكاسىنىڭ ەڭ ءتۇيىندى ءبىر تۇسى. اۋەلى قىسقا عانا تابيعات سۋرەتتەرىن ورنەكتەپ، ودان شارۋا-جايعا كوشىپ، ىلە مۇنان تۋعان قوعامدىق قارىم-قاتىناستى سۋرەتتەيدى دە، ودان العان ءوزىنىڭ اقىندىق اسەرىن، ازاماتتىق پىكىرىن قورىتادى.

كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالدى باعىپ،
وتىرۋعا وتىن جوق ۇزبەي جاعىپ.
توڭعان ءيىن جىلىتىپ، تونىن يلەپ،
شەكپەن تىگەر قاتىنى بۇرسەڭ قاعىپ.

بۇل — اباي زامانىنداعى تيپتىك كورىنىس: تۇندەي قاراڭعى، قاپاس تۇرمىستا قوڭىر ىڭىردەي كۇڭگىرت مۇڭى، ارمان-سىرى بار كەدەي ءۇيىنىڭ جابىرقاۋ ءومىرى”، — دەپ جازادى.

اقىن مارجان: “توزاق ءومىر. سىنشىل عالام. سۇر قاباق” دەگەن ولەڭىندە الەۋمەتتىك تاقىرىپقا بويۇسىنعان. مۇنداي اشىنۋلار، ىزالى ولەڭدەر بولعان، بولادى دا، بولا بەرمەك. ءبىراق، اباي ءومىردى، زاماندى، ەل-جۇرتىن ءسۇيىپ تۇرىپ سىنايدى. مارجان بولسا، “قوعامنىڭ اششى اۋىر تولعاعى، سول ءۇشىن دە زامانانى جەك كورەم” دەپ اشىقتان-اشىق كەتەدى. زامان دەگەن ۇلكەن دە كۇردەلى ۇعىم. زامانانىڭ ىشىندە ءوزىڭ دە بارسىڭ.

مارجان اقىننىڭ زەينوللا قابدولوۆقا ارناۋ ولەڭى — تولەگەن ايبەرگەنوۆ اقىننىڭ ادۋىندى اساۋ تولقىنىمەن جارىسقانداي، ۇلكەن ەكپىن ۇستىندە جازىلعان ولەڭ ەكەن.

كۇي كۇمبەزىنەن —
ساۋلەسىن توكسە قۇيىپ كوك،
تۋعان ەل دەگەن جايساڭدارىمەن سۇيىكتى ەت،
اتىراۋ ەلى،
اسپانداتىپ، داڭقىڭ بارادى،
قابدولوۆ سىندى
تاۋداي... بيىكتەپ، —

دەپ جازادى. باستالۋى دا، شارىقتاپ شىققان شىڭى دا اياقتالۋى دا مارجاننىڭ اقىندىعىن تانىتقانداي. زەينوللا قابدولوۆ ءمۇسىنىن ولەڭمەن ادەمى جەتكىزىپ، ورنەكتەگەن.

زەينوللا دەمەكشى، زەينوللا قابدولوۆ “اۋەزوۆتىڭ اسەمدىك الەمى” دەگەن ماقالاسىندا ن.پوگوديننىڭ “قازاقستان ءۇشىن اۋەزوۆتى — ەكىنشى اباي” دەگەندى كەلتىرە وتىرىپ:

“تالانتتار تاريحى مەن تاعدىرىنا قاراپ وتىرساق، باستى جازۋشىلاردىڭ ءبارى عۇمىر بويى ءوزىنىڭ باس كىتابىن جازۋ ماقساتىندا ارەكەت ەتكەن جانە سولاردىڭ تالايى جازىپ ۇلگىرە الماي كەتكەن. تۋعان حالقىنا ماڭگىلىك مۇرا بولعانداي عاسىرلىق تۋىندى سىيلاۋ تەك قاداۋ-قاداۋ ۇلىلاردىڭ عانا ۇلەسىنە تيگەن”، — دەپ جازادى. تالانتتى اقىنداردىڭ ءبارى دەرلىك، جوعارى جاقتان ماقتاپ سىناپ، ارقا قاعاتىنداي جىلىلىق كۇتىپ ءجۇرىپ، باستى كىتابىن جازا الماي وتەدى. ءوزىنىڭ تاماشا ەڭبەكتەرىن قورىتىندىلاۋعا ۇلگىرە المايدى. “جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىنا” ەنگەن اقىنداردىڭ، بارلىق جاس اقىندارعا ايتارىم، قۇداي بەرگەن تالانتىڭ بار، قالاي جازۋدى مەڭگەردىڭ، ەندى نە ايتۋدى، نەنى ايتۋدى، نە ءۇشىن جازۋدى ويمەن تۇجىرىمداپ، ومىردەگى باس كىتابىڭا وتىرعان ابزال. ەش نارسەگە الاڭداماۋ قاجەت. الاڭداساڭ — ۋاقىتتان ۇتىلاسىڭ. الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ءبارى دەرلىك سولاي كۇي كەشتى. سودان ۇتىلدى.

ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن الدىڭعى تولقىن اعالارىن وزىنە نازار اۋدارتىپ جۇرگەن اقىننىڭ ءبىرى — ءاشىمجان جاناربەك: ءاشىمجان 1976 جىلى الماتى وبلىسى، كەگەن اۋدانى، جالاڭاش اۋدانىندا تۋعان. 1999 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن ەكەن.

سارى كۇز بيىل تاعى دا،
قاقپامدى مەنىڭ قاعىپ تۇر.
ساعىنعانداردىڭ باعىنا،
ساعىنىش-جاڭبىر جاۋىپ تۇر، —

دەپ جىلى جۇرەكپەن جىر جولىن باستاعان اقىن وزىنە دەگەن ۇلكەن ۇمىتكە جول اشقانداي.

ءاشىمجان اقىننىڭ “تاعدىرلار توعىسى” دا اسەرلى ولەڭ. اكىمدەر مەن اقىنداردى سالىستىرىپ وتىرىپ جىرلايدى. اۋىلدا تۋىپ، استانادا عۇمىر جولىن تاۋىساتىن جانداردىڭ جۇرەگىنە ۇڭىلگەن “جاۋىنگەرلەر” جۇرەگىن تولعاپ:

كوكتەگىلەر باسىپ قالسا تۇيمەسىن،
جاڭعىرىپ كەيدە ەستىلەدى تۇنگى ەسىم.
جۇلدىز اقسا بەتىڭىزدى سيپاڭىز،
اققان جۇلدىز اقىن بولىپ جۇرمەسىن، —

دەپ ولەڭىن ادەمى تۇيىندەيدى. ءبىراق اقىننىڭ ءوزى دە اقىننىڭ كىم ەكەندىگىن بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.

“اقىن كىم؟ اقىندىق دەگەن نە؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كەزىندە ابايدىڭ ءوزى بەرگەن. ۇلى اقىننىڭ “ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى” دەپ باستالاتىن ولەڭىندە مىناداي كەرەمەت جولدار بار:

سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم
تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي...

شىن مانىسىندەگى ونەر تۋىندىسىنىڭ ايرىقشا اسىل قاسيەتىن، سىرتقى ءتۇرى مەن ىشكى سىرىنىڭ تاماشا ۇندەستىگىن سايىپ كەلگەندە، ونىڭ كۇللى يدەيالىق-كوركەمدىك قۇنىن وسىدان ارتىق ءدال تاۋىپ ايتۋ قيىن. ءسوز ونەرىندەگى مازمۇن مەن ءپىشىننىڭ بىرلىگى دەگەننىڭ ءوزى دە وسى — ادەبي شىعارمانىڭ ادام تاڭ قالعانداي ادەمىلىگى، ياكي “تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراعان وڭكەي كەلىسىمى”. الەكساندر بلوكتىڭ “اقىن — ۇندەستىك ۇلى” دەگەن تاماشا تۇجىرىمىنىڭ ءتۇپ توركىنى دە وسىعان سايادى”، — دەپ جازادى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ “ابايدىڭ اقىندىعى” اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە. شىنىندا دا اقىننىڭ ءوزىنىڭ قاي ولەڭى مىقتى ەكەنىن، اقىن كىم ەكەنىن ءوزى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىر شەتەلدىك سىنشى ءبىر اقىن تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: “اقىن ءتۇنى بويى ولەڭ جازدى. ءبىراق ءبارى دە ۇنامادى. اقىرى تاڭ اتا ءبىر ولەڭدى اياقتاپ ۇيقىعا شومدى. ەرتەڭىنە ويانعاندا، سول اقىن، ءوزىنىڭ سول ولەڭىمەن ۇلى اقىن بولىپ ويانعانىن ءوزى دە بىلگەن جوق”، — دەپ جازدى. “تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراعان وڭكەي كەلىسىم”، الەكساندر بلوك ايتقانداي ۇندەستىك ۇلى — اقىندى ايالاۋدىڭ قاجەتى جوق. وعان جالعىز عانا نارسە، ءوزىنىڭ اقىن ەكەندىگىنە شەكسىز كوز جەتكىزدىرە ءبىلۋ. سوندا عانا اقىن ەركىن قوزعالىسقا كەلەدى. جاس اقىندارعا سەنىم كەرەك، قاشان دا جازۋ كەرەك، جازۋ كەرەك...

“مەن عاشىق قىز سىيمايدى ەكەن فانيگە...
پاكتىگى ونىڭ حاس تەك قانا سابيگە!..
قيالىمدا پەرىشتە بار، ول — سول قىز،
مەن پەرىشتە ەمەسپىن عوي، ارينە.
تالىپ ىزدەپ تۇكپىرلەدىم جەر-كوكتى،
قيال قاجىپ، ال ءجۇرىسىم ونبەپتى...
وعان بىتكەن نازىكتىك پەن ۇياڭدىق،
سويتسەم، ءالى بۇل ومىرگە كەلمەپتى”، —

دەپ باستاپتى “مەن عاشىق قىز” ولەڭىندە باتىربولات ايتبولات ۇلى. ەرەكشە سەزىم بيلەيدى اقىندى. عاشىق قىزىن دۇنيەدەگى ەڭ ادالدىق بيىگىنە جەتكىزە جىرلايدى.

شىن عاشىق سىيمايدى ەكەن فانيگە،
ال سەن ماڭدايدى ايتاسىڭ، — دەپ ادەمى تۇيىندەيدى اقىن.

قاي ولەڭىن الساڭ دا وزىندىك ورنەك، ەرەكشە قولتاڭبا ايقىن كورىنەدى. “پۋشكين تۋرالى بايتوق اعامنىڭ بايلامىن” دا، “ازداپ ابايشا” ولەڭى دە اقىن ەكەندىگىنەن حابار بەرەرى ءسوزىز.

“اباي — جالعىز تابىناتىن قۇدايى،
وزگەلەردى كوپ مويىنداي بەرمەيدى.
باسقا جۇرتتى جۇرەدى اياپ ۇدايى:
“باقىتسىز ەل — ابايى جوق ەل”

دەيدى.

نەمەسە، ولەڭ تۇيىنىندەگى:

— سونى-داعى تۇسىنبەيدى كەي نادان،
ماڭگۇرت بولۋ وپ-وڭاي-اۋ سورلاسا،
پوشكين دەگەن كۇشتى اقىن عوي، — دەيدى اعام —
تەك قازاقشا جازباعانى بولماسا...”، —

دەپ بايتوق اعاسىنىڭ بايلامىن كولدەنەڭ تارتۋ ارقىلى ءبىراز سىردى اڭعارتادى. اقىندىق ەرەكشەلىگىن تانىتادى. ز.قابدولوۆ: “ابايدىڭ شەبەرلىگى — ءار ءسوزدىڭ ورنىن تابۋىندا، ول ورنىن تاپسا، وينامايتىن ءسوز جوق”، — دەپ جازادى. باتىربولات ءار ءسوزدىڭ ورنىن تاۋىپ، ءسوزدى ويناتا بىلەتىن اقىن.

سونداي ءسوزدى ويناتا ءبىلىپ، ءسوزدىڭ ورنىن سەزىنەتىن اقىننىڭ ءبىرى — تالعات ەشەن ۇلى (قىرىقبايەۆ).

“ءسىزدى ۇمىتۋ — ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتۋ.
ايتىڭىزشى، ءبىر كۇن دە
سىزگە دەگەن ىقىلاسىمدى سۋىتۋ —
ۇمىتۋىم مۇمكىن بە؟
ءسىزدى ىزدەمەۋ — ساعىنىشتان جاڭىلۋ.

ولەڭدەرىمدى وقىرسىز:

مەنىكى شىن جاقسىلىقتى ساعىنۋ —
ءپالساپاسىز، اقىلسىز”، —

دەيدى اقىن تالعات “ءبارى — سىزگە...” اتتى ولەڭىندە “ءسىزدى سۇيمەۋ — سۇلۋلىققا تابىنباۋ”، “ءسىزدى سۇيمەۋ — ايىرىلۋ جاناردان” دەي وتىرىپ:

“...نەگە ماڭگىلىك جۇمباقسىز قالپىن
ۇرلاتقان جانداي ءۇنسىزسىز؟
جۇمباقتىعىڭىزبەن قىمباتسىز، بالكىم،
شەشىمىڭىزبەن ءقۇنسىزسىز؟!” —

دەپ تۇيىندەيدى. ولەڭنىڭ تۇرلىك سيپاتىمەن دە، وزىندىك ماقامىمەن دە وقىرمانىن تارتا بىلەتىن تالعات اقىن “شابىت” فەستيۆالىنىڭ جۇلدەگەرى.

“جاڭبىرلى كۇز جەتكەن كەزدە
جولىعىستىق، تاعدىر ما؟
بۇل نە، ءمولت-مولت ەتكەن كوزدە —
جاس پا، الدە، جاڭبىر ما؟
جاڭبىرلى كۇز جەتكەن كەزدە
ايىرىلىستىق، تاعدىر ما؟
بۇل نە، ءمولت-مولت ەتكەن كوزدە —
جاس پا، الدە، جاڭبىر ما؟
ورەكپىگەن ءوتتى كەز دە،
جاس قۇرعاعان، جاڭبىر دا...
بىردەڭە ءمولت ەتتى كوزدە،
بۇل نە تاعى، تاعدىر ما؟”

بار بولعانى ءۇش-اق شۋماقتان تۇراتىن ليريكالىق ولەڭدە ەكى ادامنىڭ بۇكىل تاعدىرى تۇر. مىسالعا ايتار بولساق، “ەسىم سالعان ەسكى جول، قاسىم سالعان قاسقا جول” دەگەن تاريحي قاناتتى ءسوزدى تارقاتىپ ايتار بولساق، بۇل شەجىرە، تريلوگيالىق روماننان اسىپ تۇسەر ەدى. ليريكالىق ولەڭدەر دە سولاي. ۇلى ابايدىڭ ليريكالىق ءبىر ولەڭىن تارقاتا ايتار بولساق، ۇلانعايىر ءسوز كەرەك بولار ەدى. تالعات اقىننىڭ وسى ءبىر قاراپايىم عانا جازىلعان جىرى دا ادام تاعدىرىنىڭ قالاي جازساڭ دا تاۋسىلماس شەجىرەسى دەر ەدىم. تالعات وسى قاسيەتىمەن اقىن.

ءبىر كەزدەرى تۇمانباي مولداعالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ باستاعان “جول باسى” اتالعان جاس اقىندار جيناعىنان باستاپ “جاس كەرۋەن”، “جاس قاناتقا” دەيىنگى “جاس قاناتتان” — “جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسىنا” دەيىنگى ءاربىر تولقىن الدىڭعى اعا تولقىنداردى تاڭقالدىرۋمەن كەلەدى.

عابيت مۇسىرەپوۆ سوزىمەن ايتقاندا، جاڭا تولقىن — جاس تولقىننىڭ جىرلارىن وقىساق، “سونشا، ءاردايىم جاڭا ءبىر كوركەمدىك، بۇرىن وقىعاندا بايقالماي كەتكەن تەرەڭدىك تابامىز”. “جاس اقىندار جىرلارىنىڭ انتولوگياسى” دا ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى تاڭىرقاتىپ تولعاندىردى. جاس اقىندار شەبەرلىگى وسكەن. ەرەكشە دەر ەدىم.

ءيا، انتولوگياعا ەنگەن تالانتتى اقىنداردىڭ ءبىرى — المات ءيسادىلوۆ. “جالعىزدىڭ شاعىمى، جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسقان...” ولەڭىمەن اقىن ويى سان-ساققا تارتىپ، سان سۇرىنگەن ءومىر جولىنا باياندى ماعىنا بەرە سويلەيدى. “تەك قۇدايعا جاراساتىن جالعىزدىق، ماعان كەپ ءبىر قۇرىعىن سالعىزدى” دەيدى. “دوستارىم دەپ جۇرگەن جاندار ءجاي ءاشيىن بوس بولدى، دوس ورنىنا جالعىزدىق قۇشاعىما قوش كەلدى”، — دەپ ەندىگى ءبىر “جالعىز” دەگەن دۇنيەسىندە:

“جالعىز اسپان،
جالعىز اي،
جاداۋ تۇندە جالىعىپ،
جۇلدىزدار كوپ، مەن بولسام،
جالعىزدانام قامىعىپ.
جالعىز ءوزىم كەلەمىن،
جالعىز اياق جولمەنەن...
ەن دالادا ءبىر اعاش،
تەربەلەدى جەلمەنەن.
جالعىز جۇرەك، جالعىز باس،
جالعىز ءومىر، سوڭى — ءولىم.
كەلدىڭ، كەتتىڭ جوق بولدىڭ
ماڭگىلىك تەك ولەڭىڭ”، —

دەپ وزىنە دە، وزگەگە دە جاۋابى جوق ساۋال قويادى. قاي ولەڭى دە اقىندىق جۇرەگىنەن حابار بەرەدى. “جالعىزدىقپەن” سىر كەشەدى اقىن جۇرەگى. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ:

“ابايدىڭ الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى كوپ. سونىڭ بارىنە جەلى بوپ تارتىلىپ جاتقان نەگىزگى يدەيا — قالىڭ بۇقارانىڭ “كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشۋ”، قاراڭعى قاۋىمدى ەڭبەككە، بىلىمگە، ونەرگە، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىككە باستاۋ، ازاماتتىققا تاربيەلەۋ؛ زامانداستارىن مادەنيەتكە اكەلۋ. ءبىراق، ۇلى اقىن وسى جولدا قولداۋ تاپپاي، مىناداي وكىنىشكە كەلەدى:

مولاسىنداي باقسىنىڭ —
جالعىز قالدىم — تاپ شىنىم؟
بۇل اششى شىندىقتا ايرىقشا ماعىنا بار”، —

دەپ جازادى.

المات اقىننىڭ دا “جالعىزدىقپەن” سىرلاسىپ، مۇڭ كەشكەنى جاقسى. ءبىراق، سول جالعىزدىقتى ۇلى ابايداي الەۋمەتتىك تاقىرىپقا، ۇلتتىق يدەياعا بۇرىپ، جىرلاسا وڭدى بولار ەدى.

“جىلقى جىلى كەلگەندە” اتتى ولەڭىندە اقىن جۇرەك رۇستەم ەسداۋلەت:

“جىلقى جىلى كەلگەندە سامعاي بارىپ،
حاس تۇلپاردىڭ جىگەرى قاندا اينالىپ،
مەن كەلىپپىن كىسىنەپ بۇل ومىرگە،
توستاعان كوز قۇلىننان اۋماي قالىپ.
قىردىڭ قىزىل جۋسانىن تۇمار ەتتىم،
قيالىما قىراندى سىڭار ەتتىم.
ساۋىرىنا دا قوندىرماي كوبەلەكتى
بەۋ، بالالىق، قۇلىنداي بۇلاڭ ءوتتىڭ”، —

دەي كەلىپ، “كىسىنەگەن كوڭىلدىڭ كوكتەمدى ىزدەپ كۇمبىرلەتتىم كوكەيدە ءعۇمىر-انىن” دەي كەلىپ:

پىراقتاردىڭ شىراقتاي جانارىنان،
قۇلىن كەزىم اڭساعان ءۇمىت كوردىم، —

دەپ اقىن ادەمى تۇيىندەيدى. “كوكبورى” ولەڭى تۇنعان سۋرەت. سۋرەتتى سۋرەتكەرشە سالا وتىرىپ، سۋرەتتەر اراسىنان ورەلى وي تۋىنداتقان:

تاۋ كەزەسىڭ شوقتاي كوزىڭ جالتىلداپ،
ويتكەنى سەن ءبورىسىڭ!
سەن كۇرسىنسەڭ — دالا تىنىپ، تاۋ تىڭداپ،
ۇرەي جايلار تۇياقتىنىڭ ءورىسىن.
و، كوك ءبورى،
سەن — ارىمنىڭ كوزىسىڭ! —

دەپ جىرلاپ، “كوكجال كيەم، جورتىپ كەلەم، دالادا، مەن دە سەنشە مويىنداماي ەشكىمدى” — دەپ ءوزىنىڭ كوكبورىلىگىمەن استاستىرادى اقىن.

“سودان بەرى توپىراقپىن باسىلعان،
بالكىم گۇلدىڭ سەزىلەرمىن يىسىنەن.
سەن جىلاساڭ اۋناپ تۇسكەن جاسىڭنان،
جانىندا ءالى جاز ەمەسپىن تۇيسىنەم”، —

دەپ جازادى اقىن جاراس سارسەك. انتولوگيانىڭ العاشقى ولەڭىندە. “جەرگە ءسىڭىپ جوق بولعانمىن كوپ بولدى، تەك بيىكتەن كورۋ ءۇشىن ءوزىڭدى” دەيدى. ءتۇيىنى دە قاراپايىم، ءبىراق قاراپايىمدىلىقتىڭ ەرەكشە نۇسقاسى ىسپەتتەس.

حالقى ەركەلەۋ،
سۇمبە دەيتىن اۋىلدان
الماتىعا ءوزىمدى ىزدەپ كەلگەن ەم، —

دەيدى اقىن، باسقانى ىزدەمەي، ءوزىن-وزى ىزدەۋ دە ەرەكشە ماقام. ءا دەگەننەن ويدى جەتەلەپ كەتەدى. “ەستيمىسىڭ، جارتاس، تاۋلار، قۇزدار-اۋ، مەنىڭ مۇڭىم كەتتى ارالاپ قىر ەلىن، تەك قورقامىن، قورقاتىنىم — قىز قالاۋ، جۇرەگىمنىڭ ىشىندەگى جۇرەگىم” دەيدى اقىن “ارنا” دەگەن ولەڭىندە. “ارناسىمەن” بىرگە اعىپ، “جۇرەگىنىڭ ىشىندەگى جۇرەگىنە” ۇڭىلەسىڭ. “ارنا” ولەڭىمەن اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ “ارناسىنا” قاراي اۋىسساق: “بۇل رەتتە اۋەزوۆ قالامىنان توگىلگەن ورنەكتەر بىزدەگى ءسوز ونەرىنە جاڭا ساپا دارىتىپ، وزگەشە بوياۋ، ىشكى قاسيەت بولىپ سىڭگەنى ءسوزسىز” دەپ الىپ، “تۆورچەستۆولىق تۇلعا رەتىندە حاس قاسيەت، بارىنەن بۇرىن ادام تاڭعالعانداي تۇتاستىق” دەيدى، جاراس سارسەكتىڭ ولەڭدەرىندە دە، جالپى انتولوگياعا ەنگەن جاستاردىڭ كوبى دەرلىك ولەڭ تۇتاستىعىنا، ونەر تۇتاستىعىنا زەر سالعان جاستار. باقىتجان الديار، ەلەنا ءابدىحالىقوۆا، جانات اسكەربەك قىزى، ءۇمىت بيتەنوۆا، تۇرسىنمامەت بۇقىبييەۆ، نازيرا بەردالييەۆا، داۋرەن كاپ ۇلى، توقتار كەنجەعالييەۆ، اقتولقىن كۇلەكەيەۆ، سەرىك قالييەۆ، توقتاربەك قامزين، راحات قوسبارماقوۆ، قازبەك قۇتمۇرات ۇلى، ينديرا وتەمىس، تازاگۇل حاسانوۆا، ايباتىر سەيتاق، باۋىرجان حاليوللا، يمانعازى نۇراحمەت ۇلى، كاميلا تىلەپوۆا، اسحات سۇيىندىكوۆ، سەرىكزات دۇيسەنعازين، ريما ونايەۆا، ەركىن مولدانبەكوۆ، بولات ءمۇرسالىموۆ، تاناكوز تولقىن قىزى، الىبەك شەگەبييەۆ، الماس تەمىربەكوۆ، جانار رامازانوۆا ءبارىن قوسقاندا قىرىق بەس اقىن ادەبيەت ەسىگىن اشىپ، كيەلى شاڭىراقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپتى. ءبارى دە تورىنە وزۋعا دايىن، تالانت-دارىن جەتەدى. ءبىراق، نە جەتپەيدى؟

بۇل سۇراققا جاۋاپ ءوز الدىنا ءبىر ەڭبەك. دەيتۇرعانمەن، ايتارىمىز، بىرىنشىدەن، جىلاپ-سىقتاۋ باسىم، ەكىنشىدەن، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان “ءولىم”، “اجال” دەگەن ءسوز بيلەپ العان، الدىندا جاتقان ۇرەي، تاۋسىلىپ سويلەۋ، ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق نامىستى قوزعايتىن، ۇلتتىق سەزىمنىڭ وتتى شوعىن ۇرلەيتىن ولەڭدەر از، تورتىنشىدەن، ءبىز تاۋەلسىز ەل ەمەسپىز بە، ەلدىككە قولىمىز جەتكەن جوق پا، جەتتى، ەندى نەگە ول تۋرالى تولعانا جىرلاماسقا؟!.

ءبىر-اق قانا مىسال: “اجالدىڭ ايى تۋعاندا...

“اجالدىڭ ايى تۋعاندا، سولىنان ەمەس، وڭىنان، ولمەيدى قازاق، ولەدى!.. ولسە ەگەر مۇڭنىڭ جوعىنان (م.رايىمبەك ۇلى، “سوڭعى دەمىم ءبىتىپ بارا جاتقاندا” (282 بەت) (ت.تولقىن....) “ونىڭ دا بەيىتى كەۋدەمنەن ورىن العاندا” (275-بەت) (ج.سارسەك)، “ولىلەر تۇرىپ، ءولىمىن قارسى الماسىن” (263-بەت)، (ە.مولدانبايەۆ)، (جالعىز جۇرەك جالعىز باس، جالعىز ءومىر، سوڭى — ءولىم” (234-بەت ا.ءيسادىلوۆ) “ءبىر ەرلىككە تاتىر ءولىم” (231 بەت)، (ب.قاليوللا)، “مەنىڭ دە قۇيتتاي جۇرەگىم اينالدى قالىڭ قورىمعا” (197 بەت) (ي.وتەمىس)، “وزىمە ۇكىم كەستىم ولەسىڭ” دەپ، (19...) “كىم كىدىرتەر ءولىم دەگەن سۋماڭدى” (196-بەت. ق.قۇتتىمۇرات ۇلى).

“مەن كەتكەنمەن قيسايمايدى قىلشىعىڭ، ولىمتىكتىڭ سەزىلمەيدى ولگەنى” “190-بەت) (ر.قوسبارماق)، “باقۇل دا شىعار تامۇقتا، قوساعى السا ءمايىتىن” (175-بەت)، “قۇستار قايتتى، تىنىشتىققا ءولىپ قىر” (172-بەت) (ت.قامزين)، “سۇراپىل اجال قۇيىنداي” (163-بەت) (ا.كۇلەكەيەۆا)، “تاقىمىن قىسىپ اجال تۇر ما ەكەن الدىمدا” (156-بەت)، (د.كاپ ۇلى)، “قارا ءتۇن تابىت كوتەردى، ءقابىرىم ءالى قازىلماي” (135-بەت) (م.ەرشۋتەگى)، “ءولۋ ءۇشىن تاعى دا جانىم-اي” (123-بەت)، “سودان سوڭ اۋلاداعى كەمپىرىمە، بىرەۋدى ايتىپ... قىرىق ادام ولتىرگەن” (119-بەت)، (س.ەلىكبايەۆ)، “ۇزىلدىرمەي، ۇزىلتپەي، اناۋ ارا اينالا ما مولاما...” (99-بەت)، (ءا.بالقىبەك) “قوڭىر كۇزدە قورلانادى ولە الماي” (93-بەت)، “ءولىپ كەتسىنشى سايتاندار جىلاپ، ورەسى جەتپەي ولۋگە” (90-بەت)، (ب.الديبەكوۆ)، “قارالى كۇن اقىنداردىڭ بارلىعى، قارا جەرگە جەرلەنەدى ءقابىرسىز” (87-بەت)، “اتسا دا اق شاراپقا قانىپ تاۋىپ، مەن — تابىتتامىن، تابىتتامىن” (85-بەت)، “گۇل بىتكەن سەنىڭ جيەگىڭدەگى — قازا بولعاندار جول اپاتىندا” (82-بەت)، (د.بەرىكقاجى ۇلى)، “تىلسىم توقتىڭ ولەيىن دەمە، جۇمىر جەر جالعىز بارارىڭ” (73-بەت)، (ت.بۇقابايەۆ)، “سون-سوڭ ءۇندى ءوشىرىپ باس كوتەرگەن تابىتتان” (60-بەت)، “ءومىر ءسۇرۋ كوپ ءۇشىن كۇتۋ عانا اجالدى)، (57-بەت)، (ب.باباجان ۇلى).

بۇل جولداردى مىسالعا كەلتىرگەندە ولەڭدەردىڭ ناشارلىعىنان كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىن، “اجال مەن ءولىمدى”، “قولجاۋلىق” قىلعان جاستاردىڭ ولىممەن اڭداماي، وتپەن ويناعان بالا مىنەزدەرى سەزىلەتىندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن كەلتىردىم.

تۋعان ادەبيەتىمىزگە تالانتتى اقىندار شوعىرى تۇنگى الەمنىڭ قۇس جولىنداي شەرۋ تارتقان ەكەن. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ سوزىمەن اياقتاسام: “جىر پاتشالىعىنا حوش كەلدىڭىزدەر، جاڭا عاسىردىڭ جاس اقىندارى!” دەمەكپىن جانە دە اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ:

“اۋەزوۆتىڭ اڭگىمە-پوۆەستەرى، ءبىر جاعىنان، قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى شاعىن جانە ورتا كولەمدى ەپيكالىق تۇرلەردىڭ اسەم ۇلگىلەرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ الدا كەزەك كۇتىپ تۇرعان باس كىتابىنىڭ باسپالداقتارى بولىپ تابىلادى”، — دەپ جازعانىنداي، جاڭا تولقىن، جاس تولقىنعا ايتارىمىز، انتولوگياعا ەنگەن ولەڭ-جىرلارىڭىز باس كىتاپتارىڭنىڭ باسپالداقتارى بولعاي...

---