اباي ءداستۇرى جانە قازىرگى قازاق ليريكاسى
اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ «اباي جانە فولكلور» جانە اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتىڭ «كيىز كىتابى» نەگىزىندە
«كۇللى ادامزات مادەنيەتىنە، الەمدىك ادەبيەتكە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان، ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان، ۇلتىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى، اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اباي تۋرالى مونوگرافياسىندا «دانا اقىننىڭ ءوز حالقىنان جانە جالپى ادام بالاسىنىڭ ونەر-وي بايلىعىنان العان ءۇش ۇلكەن سالالى تۇپ-توركىنى بارىن بايقايمىز.
مۇنىڭ ءبىرىنشىسى — قازاق حالقىنىڭ ەستە جوق ەسكى زاماننان جيىپ، ءوسىرىپ كەلگەن ءوز دانالىعى، حالىقتىڭ اۋىزشا ادەبيەت قورى، اقىن اباي وسى قوردان كوپ ءنار الىپ، سول ارقىلى ءوز ولەڭىن كوپ كوركەيتتى»، — دەپ جازعان ەدى.
مۇقاڭنىڭ وسى ويى، وكىنىشكە وراي، قازاق ادەبيەتى تۋرالى عىلىمدا، ابايتانۋدا ارنايى زەرتتەلمەي قالدى، جان-جاقتى قاراستىرىلمادى، ءارى قاراي جالعاسىن تاپپادى» دەپ جازادى اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە فولكلور» اتتى كىتابىندا. بۇدان سوڭ اكادەميك-عالىم، مىسالى رەتىندە اباي پوەمالارىن الىپ، ولاردىڭ سيۋجەتتىك تۇپ-توركىنىن، نەگىزىن ايقىنداۋ ءىسى مۇقاڭ كەزىنەن العا جىلجىماعاندىعىن العا تارتادى. شىنىندا دا قازىرگى شاقتا ابايدىڭ حالىق مادەنيەتىنە، فيلوسوفياسىنا، ەتنوگرافياسىنا، ونىڭ ۇلتتىق فولكلورىمىز بەن شىعىس سيۋجەتتەرىن پايدالانۋى جايىندا زەرتتەۋ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىرعانى انىق. وسى ورايدا ۇلتتىق فولكلورىمىز بەن شىعىس ماقالالارىن ءوز پوەزياسىندا بارىنشا، تولىققاندى پايدالانىپ، ونى ودان ءارى دامىتىپ جۇرگەن اقىندارىمىزدىڭ بىرىگەيى — ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ. بۇعان كۋا قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنا لايىق سانالعان «كيىز كىتابى» (2000 ج.).
بۇل كىتاپقا ءالعىسوز جازعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباي ۇلى: «ۇلىقبەك سوزدەرىن جەر جارالىپ، سۋ اققالى بارداي سونشاما ەتەنە ەستىلەدى. مىنا دۇنيە تۇرعانشا تۇراتىنداي ومىرشەڭ دە ءورشىل ۇعىلادى»، — دەپ جازدى. ونىڭ سىرى نەدە؟ ونىڭ سىرى — ۇلىقبەك اقىن پوەزياسىنىڭ جەتى قات جەر استىنا ەنىپ كەتكەن تەرەڭ تامىردان تارتادى. ول تامىر ەڭ اۋەلى — ۇلتتىق فولكلورىمىز بولسا، ەكىنشىسى — شىعىس ماقامدارىنىڭ سازى. اكادەميك-عالىم: «اباي تەك ۇلت فولكلورىن ەمەس، كۇللى الەم، اسىرەسە، شىعىس حالىقتارى فولكلورى مەن كلاسسيكالىق ادەبيەتىن دە يگەرگەن، ءارى شىعارماشىلىعىنا پايدالانعان»، — دەيدى. اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ اباي ءداستۇرىن بويعا ءسىڭىرىپ، قازاق فولكلورىنا جان-دۇنيەسىمەن شومىلىپ، شىعىس حالىقتارى فولكلورى مەن كلاسسيكالىق ادەبيەتىن دە يگەرۋگە ۇمتىلادى. «كيىز كىتاپ» اتانۋى دا سودان. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ العىسوزىندە ءبىر ولەڭدى تولىق كەلتىرىپ، «ەت جۇرەكتىڭ ەڭ ەلگەزەك لۇپىلىمەن ۇندەس ەستىلەتىندىگىن» العا تارتادى:
«قازاقيام — ازات ۇيام،
قوڭىر جۇرتىم، ۇلى ەلىم،
قاڭقىلداعان قاز اتىنان،
ءسوز ساپتاعان سۇلەيىم؛
— قانعا — قان! — دەپ،
— جانعا — جان! — دەپ،
اتام قازاق ۇيرەتكەن،
ءوتتى عاسىر سانداعان كوپ،
اق سويىلىن سۇيرەتكەن؛
شىڭبىسىڭ سەن — ءحان-تاڭىرىم،
الدە بەتپاق — ءشولمىسىڭ؟
قاڭسىسا دا قان تامىرىڭ،
قىڭق ەتپەيمىن كومبىسىم؛
تاسىدىڭ دا جۋاسىدىڭ،
ءتۇپسىز ارمان تولساشى،
دۇنيەنىڭ كۇناسىنىڭ
جۋىلاتىن مونشاسى؛
ايالاعان ازاتتىعىن،
بۇلبۇل ۇشسا باسىڭنان،
كىمگە كەرەك قازاقتىعىڭ،
ماقتان ەتكەن جاسىمنان؟
توبەڭدەگى ايدى مىنا
تۇمارىمداي كورەمىن،
قاپالى دا، قايعىلى دا
قىزىر ەلىم، ءور ەلىم؛
توپىراقتىڭ تابىن سەزدىم،
جۇگىردىڭ دە جىعىلدىڭ،
وتان دەگەن نازىم ءسوزدىڭ،
ءمانىن سەنەن ۇعىندىم؛
اسپانداي كەڭ اتامەكەن،
ءيى قانباي كون دالا،
سەنى ءسۇيۋ قاتە مە ەكەن؟
ءسۇيىپ وتەم سوندا دا!»
بۇل ولەڭدى: «يمانداي ۇيىتار ءمىناجات سوزىندەي، كاليما قىپ قايتارار دۇعالىق سوزىندەي» دەپ باعالايدى. شىن مانىندە بۇل ۇلكەن باعا.
اكادەميك س.قاسقاباسوۆ: «اباي بۇكىل قازاق فولكلورىن، وزىنە دەيىنگى اقىن-جىراۋلار پوەزياسىن تولىق مەڭگەرگەن، قورىتقان، ءسويتىپ قازاق ادەبيەتىن جاڭا ساپاعا كوتەرگەن، سوندىقتان ونى ءبىر اقىنعا عانا تەلىپ قويۋ ءجون ەمەس. بۇل — ماسەلەنىڭ ءبىر عانا جاعى»، — دەپ جازدى دا: «اباي تەك ۇلت فولكلورىن عانا ەمەس، كۇللى الەم، اسىرەسە شىعىس حالىقتارى فولكلورى مەن كلاسسيكالىق ادەبيەتىن دە يگەرگەن، ءارى ونى ءوز شىعارماشىلىعىنا پايدالانعان»، — دەگەن تۇجىرىمعا تىرەيدى.
قازىرگى قازاق اقىندارى كوزى اشىق، جانارىندا — الەم ادەبيەتى، جۇرەگىندە — شىعىس پەن باتىس ۇلىلارى ۇيالاعان ەرەكشە ۇرپاق. سوندىقتان دا ولار قۇلاشىن كەڭگە سەرمەپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ اياسىندا قالماي، قاشان دا دامىتا وتىرىپ، وزگە ەلدىڭ دە ادەبي ناقىشتارىن ءوز ۇلتىنىڭ ادەبيەتىندەي يگەرگەنى انىق. ۇلىقبەك اقىن «ەدىگە تاۋى» ولەڭىندە دوسپامبەت جىراۋدىڭ: «...ساق ەتەر ءتيدى سانىما، ساقسىرىم تولدى قانىما...» دەگەن جولداردى ەپيگراف ەتىپ، جىر باسىن:
نايزاعايمەن تىلگىلەنگەن تاستارىڭ،
جۇلدىزدارمەن شەگەلەنگەن اسپانىڭ،
و، ۇلىتاۋ،
ۇلار ءۇندى داستانىم،
ماعان قاباق اشپادىڭ.
جارتاستاردىڭ جاراقاتتى جۇرەكتەي،
زىمىراعان عاسىرلار-اي
قاس-قاعىم!
...تامعان قاننان تاس ورتەنىپ بارادى!
تاڭاتۇعىن كىم بار مىناۋ جاراڭدى؟
تالقان بولدى توعىز كوزدى كىرەۋكە،
تارس ايرىلىپ دۇنيەنىڭ تالاعى،
قارس جابىلدى قارالى اسپان قاباعى» دەپ قايىرىپ:
«...ءشۇۋ، جانۋار،
قۋ جانى بار يەڭنىڭ،
مەن ۇزىلسەم ۇزەڭگىڭدى سۇيەر كىم؟
ءسوزى ەمەس بۇل كوزگە شىققان سۇيەلدىڭ،
مەن سەرتىم مەن سار سۇڭگىمە سۇيەندىم.
كۇنىم تۋسا —
ەسكى كەگىم ويانىپ،
كەرىسكەدەي كوك كوبەنى كيەرمىن،
تەكسىز جاۋعا تەمىرەندەي» تيەرمىن» —
دەپ دوسپامبەت جىرلارىنداي توگىلەدى. بۇل سەزىمدەر اعىمى، اكادەميك س.قاسقاباسوۆ جازعان ابايدىڭ فولكلورعا، اۋىز ادەبيەتىنە قاتىناسى بىرنەشە تاراپتان بايقالاتىنى، اتاپ ايتقاندا، ءبىرىنشىسى — قازاقتىڭ ءتول حالىقتىق پوەماسىنىڭ بۇكىل پوەتيكاسىمەن سيۋجەتتىك ەلەمەنتتەرىن اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانۋى، ەكىنشىسى — قازاقتىڭ باسقا ەلدىڭ دە فولكلورلىق سيۋجەتىن ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتۋى، ءۇشىنشىسى — قازاق حالقىنىڭ كەيبىر ماقال-ماتەلدەرى مەن ناقىل سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋ دەپ تۇيىندەسە، ۇلىقبەك پوەزياسىندا وسى قازىنا-بايلىقتار تولىعىمەن ۇشىراسادى:
«ەڭلىكگۇلدەر
ەدىگەنى ەمدەسىن،
سارالجىندار
سايگۇلىكتى جەمدەسىن،
سونگىم كەلمەس
سارايشىقتىڭ سىرتىندا،
سارىازبانعا
سۇيەگىمدى تەڭدەسىن،
ۇلار قۇستىڭ
ۇياسىندا ولەيىن،
ۇلىتاۋدىڭ
ۇشپاسىنا جەرلەسىن.
مەن جاتايىن بۇلت قوناقتاپ توسىمە،
ءور كەۋدەمە شىعارمايىن وڭگەسىن!» —
دەيدى اقىن. بۇل ورايدا، ولەڭدى وقىپ وتىرىپ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ توگىلىپ ايتقان «ۇلىقبەك سوزدەرى جەر جارالىپ، سۋ اققالى بارداي سونشاما ەتەنە ەستىلەدى. مىنا دۇنيە تۇرعانشا تۇراتىنداي ومىرشەڭ دە ءورشىل ۇعىلادى» دەپ زيالى اۋىزدىڭ ەرىكسىز ايتۋىنا سەبەپ — ۇلىقبەك جىرلارى. بۇدان ارتىق ۇلكەن باعا بولۋى دا مۇمكىن ەمەستەي. «مىنا دۇنيە تۇرعانشا تۇراتىنداي...». ءبىر قاراعاندا ارتىق ايتقانداي كورىنگەنمەن، ايتىلىپ قالعان، ەندى قايتىپ الۋعا كەلمەيتىن ءسوز. ۇلاعاتتى باعا.
«ساحارادا
سەربەت ءىشىپ ساعىمنان،
سارساداقتان سايا تاپپاي سابىلمان،
ساۋىرلى اتتى بۇتقا تارتىپ مىنبەن-دى،
ساراپشاڭدى سۇلۋلاردى
ساعىنبان،
بۇعالىقسىز بۋىرلىشتان اساۋ ەم،
قاپيادا قيرادى عوي قابىرعام.
اسا كاپىر،
كىساپىر جاۋ كۇرىك باس،
قانجىعاسى قانعا قالاي قۇنىقپاس؟
قارشا بورار قاسيەتسىز دۇشپانعا،
قابىرىمنەن تاس-تالقان بوپ قۇلىپتاس.
ۇرپاقتارىم ۇمىتسا ەگەر ۇمىتسىن،
قانىم تامعان ۇلىتاۋىم ۇمىتپاس!».
بۇل ءسوز «...ءشۇۋ، جانۋار، قۋ جانى بار يەڭنىڭ، مەن ۇزىلسەم ۇزەڭگىڭدى سۇيەر كىم؟» دەپ اقىرعى ءسوزىن ايتقانداي، «قارشا بورار قاسيەتسىز دۇشپانعا، قابىرىمنەن تاس-تالقان بوپ قۇلىپتاس» دەپ الىپ، «ۇرپاقتارىم ۇمىتپاسا ەگەر ۇمىتسىن، قانىم تامعان ۇلىتاۋىم ۇمىتپاس!» دەپ شەگەلەپ ايتۋى، «قازاقتىڭ ءتول حالىقتىق پوەزياسىنىڭ پوەتيكاسىن اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانۋى» دەگەن پىكىرگە ساي كەلەرى ءسوزسىز.
«مىنە، وسىنداي مولىنان مەڭگەرىلگەن رۋحاني مۇرا ابايدىڭ بولاشاق تۋىندىلارىندا، بۇكىل شىعارماشىلىعىندا كورىنىس تاپپاي قالعان جوق. وسى تۇستا ءبىرىنشى كەزەكتە ايتىلاتىن نارسە — حالىق ءتىلى، ونىڭ لەكسيكالىق بايلىعى، الۋان ءتۇرلى يديومالىق تىركەستەر، ءبىر قالىپقا تۇسكەن، داستۇرگە اينالعان فورمۋلالار مەن ناقىل سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر، افوريزمدەر. بۇل اسىرەسە، اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرىندە كوبىرەك كەزدەسەدى» دەگەن سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ ۇلى اباي شىعارماشىلىعىنا ايتقان ناقتى عىلىمي پىكىرلەرىن، ۇلىقبەك اقىن ءوز پوەزياسىمەن ءداستۇر جالعاستىعىن ءىلىپ الىپ، ءوز يىعىنا ارتقانداي كورىنەدى.
«اباي ولەڭدەرىندەگى فولكلورلىق جانرلار مەن پوەتيكالىق كورىنىستەر» اتتى ەڭبەگىندە اكادەميك س.قاسقاباسوۆ:
«ابايدىڭ فولكلورلىق دۇنيەمەن تانىسۋى وتە ەرتە باستالىپ، اقىن ونى بارىنشا تەرەڭ يگەرگەن. مۇنىڭ ءمانىسى — بىرىنشىدەن، اقىننىڭ قازاق ەرتەگى-اڭىزدارىن، ماقال-ماتەلدەرى مەن جۇمباقتارىن، ولەڭ-جىرلارىن بالا كەزدەن ەستىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەندىگىندە، ءومىر بويى فولكلورلىق ءداستۇر ورتاسىندا بولعاندىعىندا»، — دەپ جازادى.
ابايدىڭ ۇلى تۋىندىلارىن وقىپ وسكەن ۇلىقبەك اقىن فولكلورلىق دۇنيەنىڭ بار قاسيەتىن بويىنا سىڭىرگەن جۇرەك. وعان كوپتەگەن ولەڭ-جىرلارى كۋا، سونىڭ ىشىندە ءبىر عانا مىسال «اقتابان — شۇبىرىندى قوجابەرگەن جىراۋ» اتتى تۋىندىسى:
«ب ا ق دەگەنىم سورعا اينالدى،
تاق دەگەنىم كورگە اينالدى،
كوكىرەگىمە شەر بايلاندى،
تولايىم...
جەر دەگەنىم كەبەنەك پە،
ەل دەگەنىم ەبەلەك پە،
ەر دەگەنىم كوبەلەك پە،
اعايىن؟!
اتامەكەن — الىپ توزاق،
مويىنىڭدى قامىت قاجاپ،
مويىدىڭ-اۋ، عارىپ قازاق،
اھ ۇرىپ.
نايزاعايلى نامىس قايدا،
قايتا بىزبەن تابىسپاي ما،
اتا جاۋمەن الىسپاي ما،
اقىرىپ؟!!» —
دەپ قوجابەرگەن جىراۋشا تولعانىپ، فولكلورلىق ماقامدا ءوز ويىن جەتكىزە بىلەدى. جالپى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ العاشقى «قانات قاقتى» كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىنەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن فولكلورلىق دۇنيەلەردىڭ سيقىر-سىمباتىن، ءوز شىعارماشىلىعىنا باعدارشام رەتىندە ۇستانىپ كەلەدى.
ۇلى اباي ۇستازىنداي، ۇلىقبەك اقىن: «فولكلورلىق ماتەريالدى كوركەمدەپ بايانداعاندا دا، سارالاپ تالداعاندا دا تەمىرقازىق ەتىپ ۇستاعان باستى يدەياسى ادام بولدى» (س.قاسقاباسوۆ) جانە دە سول ادام بەينەسىن سومداعاندى بۇگىنگىنىڭ كوركەم تىلىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى.
قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ بۇل جاڭا كىتابىنا 1988-2000 جىلدارى جازىلعان ەل مەن جەر، زامان مەن قوعام، تابيعات پەن ماحاببات تۋرالى ليريكالىق، الەۋمەتتىك-فولكلورلىق جىر-تولعامدارى ەنگىزىلدى. اقىن تىڭ ىزدەنىستەرگە بارىپ، ولەڭ ونەرىنىڭ سونى قىرلارىن اشا تۇسكەندىگىن ءابىش كەكىلبايەۆ العىسوزىندە، ودان ءارى جانداندىرىپ، «تالانت دەگەنىمىز دە ادامدى ءوزى جۇرگەن ورتادان اجىراتپاي، جاتىرقاتپاي، قايتا تابىستىرا، تۋىستىرا تۇسەتىن سيقىر قاسيەت بولسا كەرەك. ول كەزدە ۇلىقبەك — تۇما بۇلاقتاي تۇنىپ اققان تۇمسا اقىن ەدى. ال مىناۋ كىتابى — ەرتىستىڭ قۇيار ساعاسىنداعى مۇحيت ايدىنىنداي ايبارلانىپ، اقجالدانىپ كورىنەدى. مىنا دالادا، ءبىر قاراساڭ، سونشاما تاڭداي قاتا بوپ تاڭعالاتىن دا ەشتەڭە جوق سياقتى» — دەپ جازادى. «كۇيزەلگەنىنە وقىرمان بىرگە كۇيزەلسە، شىنايى اقىندىقتىڭ كورىنىس تاپقانى. كوكەيكەستى كوركەم تۋىندىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنى. جازۋشى-سىنشى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ ءوزى جازعانداي كەيبىر شىعارمالاردى وقىعاندا قۇرباقانى بىتەۋلەۋ جۇتىپ، ءيا ارى، نە بەرى كەتەرىن بىلمەي كۇي كەشەتىن جازۋشى-سىنشىنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتە قوزعاۋ — اقىندىقتىڭ كورىنەر تۇسى.
بۇل وي-سەزىمدى اكادەميك سەيىت اسقار ۇلىنىڭ سوزىمەن جالعاستىرساق، ابايدىڭ اقىندىعى تۋرالى: «وسى ورايدا ارنايى ايتاتىن نارسە — مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ولەڭدەردە ءداستۇر بەلگىسىنىڭ بولۋىن قازاق بولمىسىمەن بايلانىستى ءتۇسىندىرۋى». جازۋشى-عالىمنىڭ بۇل پىكىرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كەڭىرەك ماعىناعا يە. مۇندا بايقالاتىنى — ۇلى اباي فولكلورلىق پوەتيكاعا كوپ جاعدايدا قازاقتىڭ ءوز توپىراعىنا بايلانىستى جايتتاردى ايتقاندا كوڭىل بولەدى، ال جالپى ادامزاتتىق نەمەسە وزگە جۇرتتاردىڭ ومىرىنە قاتىستى ماسەلەنى ءسوز قىلعاندا، فولكلورلىق سيۋجەتتى عانا پايدالانادى دا، پوەتيكا سالاسىندا وزىندىك، سونى، تىڭ جولمەن كەتەدى دەپ جازادى. ۇلىقبەك اقىن «كيىز كىتابىندا» ۇلى اباي ءداستۇرىن دە، فولكلورلىق پوەتيكانى دا جان-جاقتى تەرەڭ پايدالانا وتىرىپ، وزىندىك سونى جولىن تاۋىپ، وزىندىك سوقپاعىمەن ءىز قالدىرعان. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ بەرىلە ءسوز ەتىپ، «ۇلىقبەك سوزدەرى جەر جارالىپ، سۋ اققالى بارداي سونشاما ەتەنە ەستىلەدى» دەۋى دە سوندىقتان.
عالىم راحمانقۇل بەردىبايەۆ: «اباي تاعىلىمى» اتتى كىتاپتا (242-بەت): «سونداي قىزعىلىقتى ورنەكتىڭ ءبىرى ۇلى اقىن ولەڭدەرىندەگى كەزدەسەتىن ىرعاق، دىبىس قۋالاۋ — الليتراسيا، اسسونانستاردان دا اڭعارىلادى. ەرتەدەگى تۇركى تىلدەس ولەڭدەردە مۇنداي قۇبىلىس كەزدەسەتىن» دەپ جازدى. بۇل ويدى اكادەميك س.قاسقاباسوۆ: «سول ءتاسىل اباي تۋىندىلارىندا دا ءداستۇر جالعاستىعى رەتىندە كورىنەدى»، — دەپ اباي ولەڭدەرىندەگى:
جايناعان تۋىڭ جىعىلماي،
جاسقانىپ جاۋدان تىعىلماي،
جاساۋلى جاۋدان بۇرىلماي،
جاۋ جۇرەك جومارت قۇبىلماي،
جاقسى ءومىرىڭ بۇزىلماي،
جاس قۋاتىڭ توزىلماي،
جالىن جۇرەك سۋىنباي،
جان بىتكەننەن تۇڭىلمەي،
جاعالاي جايلاۋ داۋلەتىڭ
جاسىل ءشوبى قۋارماي،
جارقىراپ جاتقان وزەنىڭ
جايداق تارتىپ سۋالماي،
جايدارى ءجۇزىڭ جابىلماي،
جايداقتاپ قاشىپ سابىلماي،
جان بىتكەنگە جالىنباي،
جاقسى ءولىپسىڭ، ياپىرماي! —
دەگەن جولداردى كەلتىرىپ، «بۇل ولەڭ جولدارىنىڭ باسقى سوزدەرىنىڭ ءبىر دىبىستان باستالۋى — ەجەلگى پوەزيادان كەلە جاتقان ءداستۇر. ول حالىق ولەڭدەرىندە دە، جىراۋلار تولعاۋلارىندا دا، ابايدىڭ وزىمەن زامانداس اقىندار پوەزياسىندا دا مول. اباي بۇل جەردە الليتەراسيانى ولەڭدەگى يدەيا مەن تاقىرىپقا، ولەڭنىڭ سيپاتى مەن مازمۇنىنا قاتىستى ەتىپ الىپ وتىر» دەيدى عالىم. تۇركى تىلدەس پوەزيادان باستاۋ، اباي پوەزياسىندا ۇلاسقان بۇل ءداستۇردى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ تە جالعاستىرىپ:
«جاي وسى!
جىل ارتىنان جىل كوشەدى،
جانىڭمەن جاپىراقتار تىلدەسەدى.
جاراڭدار
جۇرەگىڭدە جاتقان شەردى
جۇزىڭنەن وقىماسا بىلمەس ەدى» نەمەسە:
«شالىقتاپ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا،
شوشىنىپ مالشىنامىن قارا سۋعا،
شالعايدا شاڭعا كومىپ جانىم مەنى،
شىعانداپ شىققاندايىن دارا شىڭعا...»، —
دەپ تولعانادى.
نەمەسە: «قوبدا. يساتاي ءقابىرى باسىندا» اتتى رەكۆيەم-قوسالقادا:
«قاتالاپ ولگەن
قارا جەر،
قانىمدى ءىش تە،
قانا بەر...
قۇرالايدىڭ كۇنىندە
قىرقارلانسام —
قاھارىما
قورمال بولماس تۇبىندە،
قورقىپ جاتپاي ىنىندە
قارسى كەلسە حان ەگەر!
قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم،
قىزىن قارىن سارى بالا،
قايعى جۇتقان كەيۋانا،
قاڭعىپ قالعان ءپارۋانا مىناۋ جۇرتىمدى
قان اڭساعان قىلىشتان امان قاعا گور!
قايىڭنىڭ ءتۇبى — قىزىل قان،
قورلىقتان قولعا قىزىنعان،
قابىلان جۇرەك قايران ەرلەردەن ايىرىلىپ،
قۇلازىپ ءوڭىر،
قامىعىپ كوڭىل بۇزىلعان»، —
دەپ ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ تەبىرەنەدى. بۇل دا ۇلى اباي ءداستۇرىنىڭ جالعاستىعى دەۋگە بولادى. وسى رەكۆيەمدە ۇلىقبەك اقىن ماحامبەت پوەزياسىنىڭ ورشىلدىگى مەن اباي پوەزياسىنىڭ تەرەڭ فيلوسوفياسىن توعىستىرىپ، وزىندىك پوەزيا ءۇردىسىن تۋدىرعانداي:
«جانىمىز ۇشتى عايىپقا،
قانىمىز قۇيدى جايىققا،
قاپىدا كەتتىك قور بولىپ،
قايمىعىپ قالعان قايران ەل،
بۇيىرا كورمە ايىپقا.
قامالعان قالىڭ دۇشپاننىڭ
قاربىزداي باسىن قاعىپ اپ،
تولتىرسام دەپ ەم جايىقتا جۇزگەن قايىققا!..» —
دەپ الىپ، كۇللى وقىرمان قاۋىمىنا توسىننان ساۋال قويادى:
تەرلىگىم تەرگە ءشىرىدى،
تەڭىزدەي قولىم ءىرىدى،
تۇمسىقتان تىزگەن ءتىرىنى —
اتاڭا نالەت دۇشپانعا
جەر باسىپ ءجۇرۋ لايىق پا؟».
بۇل ساۋالعا جاۋاپ — ماڭگىلىك ءومىر ەنشىسىندە...
مەنىڭ عالىمدار ەڭبەكتەرىن ستۋدەنتتىك كەزدەن سارالاپ تۇيگەنىم، وزگەگە سۇيەنبەي، ءوز ويىڭمەن ايتۋ — عىلىم ەمەس، وزگەنىڭ وي-پىكىرىمەن، ءوز ويىڭدى جەتكىزىپ، تۇجىرىمداۋ — عىلىم. سوندىقتان دا ادەبيەتكە بىرگە كەلگەن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ زامانداسىمىزدىڭ پوەزياسىن ءوزىمىزدىڭ جەكە تۇسىنىگىمىزبەن پايىمداۋ ءۇشىن فۋندامەنتالدى، عىلىمدا مويىندالعان عالىمدار تۇجىرىمدارى ارقىلى باعالاۋدى ماقسات-مەجە ەتكەنىمىز اقيقات.
رەكۆيەمنىڭ وكىنىشى قوسالقىسىندا. يساتاي مەن ماحامبەت داۋىرىنەن ورالىپ، ۇلىقبەك اقىن ءوز زامانىنا، ءوز قوعامىنا «ارمىسىڭ، امەريكا» ولەڭىندەگى: «ەمپاير. بيلدينگتىڭ زاڭعارىنان، الەمنىڭ توبەسىنەن كۇن قارادىم» دەگەنىندەي، بيىكتەن كوز سالىپ:
«جايىق ءۇشىن جان بەرگەندەر،
ەدىل ءۇشىن ەگىسىپ،
قيعاش ءۇشىن قىرىلعاندار —
ءقازىر ءبىر-بىر توبەشەك...
باسىن ءيىپ ءوتۋى كەرەك
ۋاقىت ءوزى بۇل جەردەن،
تاعزىم ەتىپ تۇرۋى كەرەك كەلگەن قوعام تورەسىپ،
كوزىن تىگىپ قاسيەتتى قىرلارىما شۇرايلى،
كەيبىر شىركىن
«شەكاراڭدى شەگەرشى» دەپ «سۇرايدى»،
...»ولىگىمنەن اتتاپ ءوت!» دەپ
جاۋلارىنىڭ جولىنا
وركوكىرەك ءبىزدىڭ شالدار جاتىپ العان سىڭايلى!..» —
دەپ تۇيىندەيدى. اباي مەن ماحامبەت ءداۋىرىن ءوز داۋىرىمەن ۇندەستىرگەن اقىن:
«جىرتقانىمەن،
قۇرتقانىمەن،
«تىڭ يگەرۋ! ەگىس!» دەپ،
اتا-بابا قابىرلەرىن بىتىرە الماس تەگىستەپ.
ۋاقىت ءوزى اتتاي الماس ارۋاقتاردىڭ ۇستىنەن،
ارماندا وتكەن ارىس ءۇشىن
بۇدان اسار جەڭىس جوق!» —
دەپ بۇگىنگى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جەڭىسىمىزبەن ۇشتاستىرادى.
«ماڭعىستاۋ. زامانداس» دەگەن ولەڭىندە ۇلىقبەك اقىن جازۋشى كەكىلبايەۆ تۋرالى:
«ءبىر عاسىرعا
بۇرىن تۋسا — قايتەر ەك،
ءبىر عاسىرعا
كەيىن تۋسا — قايتەر ەك،
ادامزاتتى جاپىراعىمەن جەلىپ تۇر،
ماڭعىستاۋدا تامىر تارتقان بايتەرەك» —
دەپ الىپ، «كەڭ ساحارا كوپسىنە مە سۋلارىن، ءدال وسىنداي ءبىر داريانى كۇتىپ ەك» دەپ:
«مۇنداي تۇلعا تۋا الماساق —
كىم بولدىق،
تۋعاننان سوڭ قۋانباساق —
كىم بولدىق؟
اباي اتام ارمانىنداي
ءابىش بۇل،
اۋەزوۆتىڭ جالعاسىنداي ۇل كوردىك» —
دەپ شىنايى تولعانادى.
«كيىز كىتابىن» تولعانا وقىپ وتىرىپ، «مۇنداي تۇلعا تۋا الماساق — كىم بولدىق، تۋعاننان سوڭ قۋانباساق — كىم بولدىق؟» دەپ ۇلىقبەك اقىننىڭ وزىنە دە ايتۋعا بولادى. ايتۋعا سەبەپ، قازاقستان حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ: «وركەنى وسەر ونەر، ءورىسى شالقار ولەڭ وسىنداي بولسا كەرەك-تى» دەپ باعالاۋى. شىنىندا دا ۇلىقبەك اقىن جىرلارى — ەت جۇرەكتىڭ ەڭ ەلگەزەك لۇپىلىمەن ۇندەس ەستىلەتىن جىرلار.
«ال، اباي ءۇشىن ادەبيەت — يدەولوگيا ەمەس، رەسمي ساياساتتان اۋلاق تۇرعان ونەر. ۇلى اقىن ادەبيەتتىڭ باستى مىندەتى ادامدى دارىپتەۋ، ادامدى ەستەتيكالىق سەزىمگە بولەۋ، ءسويتىپ ونى جان-جاقتى دامىتىپ، تولىق ادام دارەجەسىنە جەتكىزۋ دەپ ساناعان. سوندىقتان دا ول ءوز شىعارماشىلىعىندا تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىن مولىنان پايدالانعان جانە ونىمەن شەكتەلمەي، بۇكىل ادامزاتتىڭ يگىلىكتى مۇراسىن دا ارقاۋ ەتكەن. سونىڭ ارقاسىندا ابايدىڭ پوەزياسى مەن قارا سوزدەرى جالپى ادامزاتتىق مانگە يە»، — دەپ جازادى اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ. «اباي جانە فولكلور» كىتابىنىڭ تۇيىنىندە.
ءبىز سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەپ وتىرعان اقىنىمىز ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ تە پوەزياسىن يدەولوگيا اياسىنا قۇرمايدى. ولەڭ تابيعي جازىلادى. ىشكى قۇدىرەت-كۇشتىڭ رۋحىمەن جىرلارى دۇنيەگە كەلەدى دە، ولەڭ وزىنەن-وزى ۇلتتىق پاتريوتيزمگە دەن قوياتىنداي. جالپى، شىعارماشىلىق ساياساتتان تىسقارى تۇرا المايدى. ساياساتقا ارالاسپايمىن، ولەڭدى يدەولوگيا قۇرمايمىن دەگەنمەن، ولەڭ-جىردىڭ سونىلىعى، ىشكى ديناميكالىق قۋاتى، قوعام ومىرىنە ىقپال-اسەرىن تيگىزسە، ول شىعارماشىلىقتىڭ قۋاتتى بولعانى، سونىمەن قاتار، قوعام تىنىسىنا ىقپالى بولسا، قوعام مەن ساياساتتاي الشاق بولماعانى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان دا ولەڭ — ادامزاتتىق مانگە يە. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ اكادەميك ايتقان پىكىر تۇرعىسىنداعى تۇلعا.
You Might Also Like
-
ماحامبەت شىعارماشىلىعىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ساياسي باعىتقا بۇرىپ، قوعام ىقپالىنا وراي تالداندى. ۇلى اقىننىڭ جىرلارىن باي-ماناپ، حان-پاتشاعا قارسىلىق ۇعىمى شەڭبەرىندە عانا باعالاۋعا ۇمتىلدى. ءبىراق،...
-
اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ “ارنا” اتتى زەرتتەۋ-سىن ەسسەسى جانە جاس اقىن جىرلارىنىڭ انتولوگياسى
