InfoHub Logo

بۇل جولداردىڭ مىناداي كىرىسپەسى بار. الماتىدا كەشەدەن بەرى كۇن قاتتى ىسىپ كەتتى. تولاسسىز ءبىر اي بويى جاۋعان جاۋىننان سالقىنعا ۇيرەنىپ كەتكەنبىز بە، شىلدەدەگىدەي - اق شىدامسىزدانىپ بارامىز. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن اۆتوبۋستا ادام ءتىپتى كوپ. ايالدامالارعا توقتاماستان زاۋلاپ كەتەدى. قۇجىناپ تۇرعان حالىق مىنگىسى كەلىپ لاپ قويادى دا، مەسەلى قايتىپ قالا بەرەدى. ىشىنەن ايايسىڭ، شاراڭ بار ما، ءوزىن دە كۇبىدەگى تۇزدالاتىن شاباقتاي جانشىلىپ، سورىڭ شىعىپ ارەڭ كەلەسىڭ. ەرتەمەن ادەمىلەپ ۇتىكتەپ كيگەن كيىمىندە سيىق جوق، جەبىر سيىردىڭ اۋزىنان شىققان شۇبەرەكتەي مىلجا-مىلجا.

ايالدامالاردا مىنە الماي قالعانداردىڭ شوفەردى اتارعا وعى جوق. بىرەۋى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، بىرەۋى بىردەڭە دەپ ايقاي سالادى. ماقتاپ تۇرماعاندارى انىق. تۇسەر جەرىنە كەلىپ، اۆتوبۋس توقتاماعان سوڭ ءوتىپ كەتىپ، الدىڭعى جاقتا باجىلداپ جاتقانداردا از ەمەس.

وسى ءبىر جۇمىستان قايتار كەز - اي. بەرەكەتىڭدى الىپ، كوڭىل - كۇيىڭنىڭ بىت-شىتىن شىعارادى. ايتپەسە اپرەلدىڭ اياق كەزى. الماتىدا كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەر شاق پا! اينالانىڭ ءبارى كوكپەڭبەك. كوشە اتاۋلى تۇگەل مالىنىپ، جاسىل جەلەگىن جامىلىپ تۇر. اركىم ساعىنا كۇتكەن كوكتەم بار سانىمەن - اق سەنى ايالاعىسى كەلگەندەي. كوكتىڭ ءيسى، گۇلدىڭ ءيسى مۇرنىڭدى قىتىقتايدى. تابيعاتتىڭ تامىلجىعان سانىنە كوڭىل ءانىنىڭ قۇيقىلجي قوسىلاتىن - اق شاعى. الدا ماي مەرەكەسى، جەڭىس مەرەكەسى. ەرتەڭ سەنبى. اركىم ۇيىنە تەزىرەك جەتىپ، كەلەر مەرەكەلەردىڭ قامىن جاساۋعا اسىق.

كوردىڭ بە، ءبارىن بەي-بەرەكەت ەتكەن الگى اۆتوبۋسى قۇرعىر. جۇمىستان قايتار كەزدە جەتپەي-اق جاتادى. ايالدامادا تۇرعانداردى دا، اۆتوبۋستىڭ ىشىندەگىلەردى دە سىركەسى سۋ كوتەرمەيتىن حالگە جەتكىزەتىن وسى جاعداي. بىرەۋدىڭ ارتىق ءسوزى، ءجونسىز ارەكەتى جۇيكەنىڭ تۋرا جۇقارىپ تۇرعان جەرىنە تيەدى.

ءۇش-تورت ايالدامادان سوڭ اۆتوبۋس ءىشى ءسال-پال كەڭىگەندەي بولادى. دەسە داعى قاسىندا تۇرعانداردىڭ ىستىق دەمى بەتىڭدى ءالى وتتاي شارپيدى. وتىرعانداردىڭ جاعدايى ءسال دە بولسا جوندەمەۋ سياقتى، تەرەزە جاقىن، ولارعا اۋا تولاسسىز كەلىپ تۇر. تۇرەگەپ تۇرعاندار قىزعانا، وقتى كوزىمەن قادايدى ولارعا. ۇلكەندەر وتىراتىن جەرگە وتىرىپ قالعان جاستار شىكىرەيىپ تەرىس قارايدى. قاسىندا تۇرعاننىڭ كىم ەكەنىن ەلەگىسى كەلمەيدى. بۇل دا جۇيكەنىڭ جۇقا جەرىنە تيەتىن جاي شىركىن. پەندەشىلىك - اي، كەيدە سەكۋندتىق پايدانىڭ ق ۇلى بوپ كەتە بەرەدى - اۋ.

ايالدامالارعا اۆتوبۋس توقتاي باستادى. مىنۋشىدەن گورى ءتۇسۋشى كوپ. الدىڭعى ەسىكتەن ءبىر ەكەۋدىڭ توسىن داۋسى شىقتى. جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. ءداۋ دە بولسا ءىشىپ العاندار. ايتقانداي-اق تاپ سولاي بولىپ شىقتى. ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەندەي تاپ ەسىكتەن قۇشاقتاسا كىردى. جۇقارىپ تۇرعان جۇرتتا شارۋاسى جوق، ەكەۋى بىر-بىرىمەن داڭعىرلاپ سويلەسىپ تۇر.

— ءبىزدىڭ وتىز ءتورتتى ايتساڭشى. ماشينانىڭ تورەسى ەدى عوي.

— وزدەرى سەكىلدى ەلدىڭ ءبارى دە كوڭىلدى دەدى مە، اينالاسىنا ماساتتانا قارايدى. اۆتوبۋستاعىلار ولاردى ءۇيتىپ جەۋگە، نەمەسە ءقازىر شىعارىپ تاستاۋعا ءازىر. جىلانداي جيىرىلىپ، كەز - كەلگەنى وقتى كوزدەرىمەن اتىپ بارادى. ءىشىپ العاننىڭ ءسوزى تۇرعاي، اقىلدى ءسوزدى دە قابىلدايتىن شاما جوق. ونىڭ ۇستىنە بۇل شىركىندەر جانعا تيەتىن تۇسىنىكسىز بىردەڭكەلەردى ايتادى. «وتىز ءتورتى نەسى؟»

ەلدىڭ جاقتىرماعانىن سەزگەن قارا تورىسى ءسال-پال بويىن جىيايىن دەدى. ءناسىلى قازاق بولۋ كەرەك. ورىسشا تازا سويلەيدى.

— ۆاسيا، ايقايلاما، ۇيگە بارعان سوڭ سويلەسەمىز، — دەپ موينىنان قوس قولداپ قۇشاقتاپ العان سارىنىڭ ارقاسىنان قاعادى. جاس بولسا ءبىر ءسارى، ەكەۋى دە جەر ورتاسىنان ءوتىپ ەگدە تارتىپ قالعان. جۇرتتىڭ قىتىعىنا ءتيىپ وتىرعانى دا ەگدە تارتقانداردىڭ قىلجاقتاپ تۇرعانى. ىشكەندەرى از بولعانداي قازاقتىڭ قالتاسىندا اشىلماعان ءبىر قۇمىرا تاعى دا قىلت - قىلت ەتەدى. وتىرعانداردى ودان سايىن كۇيدىردى ول قۇرعىر.

— گريشا، پومنيش ناشۋ تريدسات چەتۆەرتۋيۋ. بولگاريۋ.

وسىلايشا ايقاي سالىپ الگى سارى قازاقتى تاعى قۇشاقتادى.

قاسىنداعى ءبىر ايەلدىڭ اياعىن باسىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، ول ايەل باج ەتە قالىپ، بالاعاتتاي جونەلدى. جۇرت بۇرىنعىدان بەتەر تىجىرىنا ءتۇستى.

كەلگەن بەتتە بۇل ەكەۋىنەن الدىڭعى جاقتا، مۇگەدەكتەر ورىندىعىندا وتىرعان ءبىر ەركەك كوز الماي قالعان-دى. ءبىراق انالاردىڭ قىزۋ ەكەنىن سەزگەن ول كوپ كوڭىل اۋدارعان جوق. ايەل باج ەتە قالعان سوڭ الگى كىسى سۇيرەتىلىڭكىرەپ ورنىنان تۇردى دا:

— عاني، ۆاسيانى مۇندا وتىرعىزشى، — دەدى.

جالت قاراعان قازاق جىگىتى اربالاعان ادامداي قالشيىپ قاتتى دا قالدى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ الگى ادامعا تۇرا ۇمتىلدى.

— اندرەي، اندريۋشا، سەنبىسىڭ؟ ءتىرى ەكەنسىڭ عوي. تارپا باس سالىپ، قىلقا موينىنان جوعارى سۇيمەگەن جەرىن قالدىرمادى.

— ۆاسيا، سموتري، ناش اندريۋشا!

ءۇش قۇشاق ايقاسىپ كەتتى. اۆتوبۋستىڭ ىشىندەگىلەر اڭ-تاڭ.

— ەسىندە مە، ەسىڭدە مە ءبىزدىڭ وتىز ءتورتىنشى! سوفياعا جاقىنداعان جەردە...

ءۆاسيلييدىڭ ايتا بەرەتىن ءسوزى وسى.

— وتىرشى ۆاسيا، سەن وتىرشى. شارشاڭقىراپ قاپسىڭ، —دەيدى اندرەي. ءىشىپ اپسىڭ دەمەيدى، شارشاڭقىراپ قاپسىڭ دەيدى.

جاڭا عانا تىجىرىنىپ بۇلاردى جاقتىرماي وتىرعان جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. ۇشەۋىنىڭ ۇزدىك-ۇزدىك سوزىنە قۇمارتا قۇلاق تۇرگەندەي.

— ءبىز سەنى ءولدى، تانكىمەن بىرگە جانىپ كەتتى دەپ جۇرسەك...

— و، عاجاپ، قالاي ءتىرى قالعانسىڭ؟

— ۆاسيا ەكەۋمىز، جىل سايىن سەنى ەسكە الىپ، ەسكە العان سايىن ءبىر جارتىنى ءبولىپ ءىشىپ ءجۇرمىز. بۇگىن دە كەزدەسىپ، ءسويتىپ كەلە جاتىر ەدىك.

ۇشەۋى قۇشاق جازباي باستارىن تۇيىستىرگەن كۇيى ءالى تۇرەگەپ تۇر. اۆتوبۋس زۋلاپ تاۋعا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى.

— ءبىزدىڭ اتاقتى 34 ەسىندە مە؟ بولگاريادا... ۆاسيليي اندرەيدىڭ ارقاسىنان قاعىپ -قاعىپ بەت-اۋزىن جالاي بەرەدى.

— سەن، ءتىرىسىن، ءا! سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ ءتۇسىم ەمەس پە؟ — جوق، مەن وتىرمايمىن. ءولىپ تىرىلگەن سەن وتىر. ءبىز سەنى عاني ەكەۋمىز، مىنە، قانشا جىل و دۇنيەدە دەپ ەسەپتەپ جۇردىك. وتىرشى، وتىر!

اندرەي وتىرعىسى كەلىپ ەدى، اياقتارى يلىگە قويمادى. عاني مەن ۆاسيليي ونىڭ اياقتارىنىڭ پروتەز ەكەنىن ەندى سەزدى. قالايدا وتىرعىزۋعا بايەك بولدى.

— ساسپاڭدار، مۇنىڭ ءوزىنىڭ ءادىسى بار.

اندرەي قولىنىڭ قىرىمەن تاقىلجىردىڭ تۇسىنان قاعىپ - قاعىپ قالىپ ەدى، پروتەزدەر تىزە قۇساپ بۇگىلە كەتتى. ول ورىندىققا جايلانىپ وتىردى.

اۆتوبۋستاعىلاردىڭ ءبارى دە ءاپ ساتتە بۇلاردىڭ اتىن ءبىلىپ الدى. عاني (گريشا)، اندرەي، ۆاسيليي.

— سەن قالاي شىقتىڭ تانكتەن؟

— جانعان كۇيىممەن. كورەر جارىق بار عوي. مىنا ەكى اياقتى كۇيگەندىكتەن كەستى.

— قايران «34». سوفياعا جاقىن قالعاندا سنارياد دەپ ءتيدى - اۋ. ءبىز سەنى شىعا الماي قالدى دەپ ەدىك.

— باتىرىم - اي. ءبىزدى شىق - شىقتىڭ استىنا الىپ ءوزىڭ قالىپ قويىپ ەدىڭ.

— سول «34» قۇلىنىنان وسىرگەن پىراعىم سەكىلدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىستىق كورىنەدى. جانعانى ءالى كوز الدىمدا. سەنى دە اندرەي بىرگە كەتتىم دەپ ەدىم.

عاني تاعى كوزىنە جاس الدى. اندرەيدى تاعى باس سالىپ ءسۇيدى.

— قايران ءبىزدىڭ «34». ءۆاسييليدىڭ ايتا بەرەتىنى سول.

— قايدا باراسىڭ، قايدان كەلدىڭ؟

— «تۋركسيبتە» دەمالىپ جاتىرمىن. سوناۋ ياكۋتيادان. ساناتورييلەرىڭ جاقسى ەكەن.

— جوق، سەن بۇگىن ساناتورييگە بارمايسىڭ. ءقازىر تۇسەمىز. مەنىڭ ءۇيىمدى، بالا-شاعامدى كور. وسىلاي دەدى دە عاني اندرەيدىڭ قولتىعىنان الدى.

— ۆاسيا، سەن دە ۇيىڭە بارمايسىڭ. جۇرىڭدەر، تۇسەيىك، تۇسەيىك!

اۆتوبۋستاعىلار ۇشەۋىنە جارىلا جول بەردى. بۇلاردىڭ مانادان بەرگى اڭگىمەسىنە دە، ءبىرىن-بىرى قۇشىرلانا سۇيۋىنە دە ەشكىم تىجىرىنعان جوق. قايتا اڭگىمەلەرىن ەستۋگە قۇمارتقاندار كوبەيدى. ءبارىنىڭ دە تەرىسى كەڭەيگەندەي بولدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، عاني مەن ءۆاسيلييدىڭ العاشقى ايقايلاپ كىرگەنى دە، شىجىعان ىستىققا اراق ىشكەنى دە كەشىرىلگەندەي. اياعىن سۇيرەتە باسقان اندرەيدى قولتىقتاپ، قۇشاقتاپ بارا جاتقاندارى ولاردى سۇيكىمدى ەتىپ جىبەردى. ماناعى اتا قاراعان كوزدەر، ەندى اياپ، ايالاي قارادى. ءعانيدىڭ قالتاسىنداعى اشىلماعان جارتىلىق تا كۇتپەگەن كەزدەسۋدىڭ قۇرمەتتى اسىنداي سۇيكىمدى بوپ بارادى. اركىمنىڭ ەسىنە سوناۋ سۇراپىل كۇندەر ءتۇستى.

بەۋ، پەندەمىز - اۋ. اۆتوبۋستىڭ ىشىندەگى جارتى ساعاتتىق سىعىلىس تەرىمىزدى تارىلتادى. سوناۋ قيىن جىلدارى نە جانىمىز شىداعان. ءبىز ءۇشىن وققا كەۋدەسىن توسىپ، ءبىز ءۇشىن تانكىمەن بىرگە بالقىعان وسىناۋ ازاماتتاردىڭ ءبىر ساتتىك ەركەلىگىن كوتەرە الماي قالا جازدادىق - اۋ... وسى وي اركىمدى باۋراپ العانداي. وسى وي ايالدامادا قالعان الگى ۇشەۋگە تەلمىرتە قاراتىپ، اركىمدى تەبىرەنتىپ بارا جاتقانداي.

مەن مىنا كەزدەسۋگە قىزىققانىم سونشا، ولارمەن بىرگە ءتۇسىپ قالدىم. سىرتتارىنان ۇزاق قاراپ تۇردىم.

ايالدامادا تۇرىپ الىپ قايتا-قايتا قۇشاقتاسادى. قايتا-قايتا ءسۇيىستى. قاستارىنا بارىپ اتى-جوندەرىن سۇراعىم كەلدى. قايدا، قاي مايداندا بولدى ەكەن.

— جوق، بوگەت جاسامايىنشى. رەسمي اڭگىمەگە اۋىپ كەتپەسىنشى.

قۇمارلارىنان شىقسىنشى. ماۋقىن باسسىنشى. كەزدەيسوق كەزدەسۋدەن كەۋدەلەرى كۇي بولىپ كۇمبىرلەپ تۇر عوي ءقازىر. وزدەرى شەرتسىنشى سول كۇيدى. بەۋ، پەندەشىلىك - اي، وسىنداي ساتتەردى ءبارىمىز جابىلىپ نەگە توي عىپ جىبەرمەسكە.

ۇيگە جەتكەنشە الگى ۇشەۋىنە قايتا-قايتا قاراي بەردىم. ولاردىڭ بۇل كەزدەسۋى مەنى بۇدان ءبىراز جىل بۇرىنعى ساپارعا بۇرىپ اكەتتى. ۇيگە كەلە سالىسىمەن سول جىلعى جول جازبالارىمدى وقىدىم.

***

1977 جىل. بولگار تەلەگراف اگەنتتىگىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا تۋىسقان بولگار ەلىنە باراسىڭ دەگەن حابار، ءسوز جوق، قۋانىشقا بولەدى. ءبىر جاعى تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكا، ءبىر جاعى ەلمەن، جەرمەن تانىسۋ. جۋرناليست ءۇشىن كوپ كورگەننەن، كوپ تۇيگەننەن ارتىق نە بار. ونىڭ ۇستىنە وسى ەلدىڭ پارتيا - ۇكىمەت دەلەگاسياسى جۋىردا عانا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولىپ، موسكۆادا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. الماتىدا، ۋليانوۆسكىدە دوستىق ميتينگىلەر ءوتتى، كەزدەسۋلەر بولدى. باۋىرلاستىقتىڭ، تاتۋلىقتىڭ كۋاسى بولعان سول ءبىر كۇندەر اسەرى جۇرەگىمىزدە ءالى ساقتاۋلى ەدى. ءبىرسىپىرا بولگار جۋرناليستەرىمەن قىزمەت بابىندا ديدارلاسىپ، شۇيىركەلەسىپ تە قالعانبىز. بۇل حالىقتىڭ اق پەيىل، ادال كوڭىلىن، قوناقجاي ءداستۇرىن بۇرىننان دا بىلەتىن جاي بار ەدى.

15 يۋن، ءبىرىنشى كۇن. تاڭەرتەڭگى ساعات 6-دا مەنىمەن بىرگە ۇشاتىن زيگمۋند دوناتوۆيچ وسمان كەلدى. استىندا تاسس-تىڭ ماشيناسى. تاسس-تا ترانسپورت ماسەلەسى جاقسى جولعا قويىلعان. موسكۆاعا كەلسەڭ ەش قيىندىقسىز قالاعان جەرىڭە بارا الاسىڭ.

اەروپورتتا شەتەلگە ءجۇرۋ ءتارتىبىنىڭ بارلىق ىلگىشتىگىنەن وتتىك. ەكەۋمىز دە ديپلوماتتىق پاسپورت، ونىڭ ارتىقشىلىعى ەش جەردە بوگەلمەيدى. سامولەتكە وتىراردا قولىمىزعا ەلدەن ەرەك قىزىل «پوسادوچنىي» بەردى. ول دا ءبىر ءتاۋىر دۇنيە ەكەن. ءسۇزىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى شۇلعي قالدى.

سامولەتكە كىرگەن سوڭ قولىنا اق بيالاي كيگەن ادەمى جاس قىزدار ەلدى ورنى-ورنىنا وتىرعىزا باستادى، جۇرىستەرى، ءبارى جاتتىعۋدان مىقتاپ وتكەنىن اڭعارتادى. اسكەري جاتتىعۋدان ەرلەردى وتكىزسە، مىنالار ايەلدەردىڭ ادەمىلىك جاتتىعۋىنان وتكەن سياقتى. ادەمىلىك جاتتىعۋىنىڭ كەرەمەتىن دە، كەرەگىن دە كورگەندەيمىز. جاساندىلىق كوزگە ۇرمايدى. مادەنيەتتىلىك، بيازىلىق، قاراپايىمدىلىق — ءبارى سۇلۋلىقتى، مىنەز سۇلۋلىعىن قۇراپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە ادامنىڭ تابيعات بەرگەن سۇلۋلىعى قوسىلسا، تىپتەن جاقسى بولادى ەكەن.

گاليا اتتى قىز ءبىزدى كۇلىم قاعىپ قارسى الدى دا، بولەك سالونعا ەرتىپ اكەتتى. جاڭاعى «قىزىل پوسادوچنىيدىڭ» ارقاسى. سالون ءىشى ءبىز ءمىنىپ جۇرگەن سامولەتتەردەن بولەكشە. سالتاناتتى، بىردەن كوڭىل كۇيىندى كوتەرىپ جىبەرەدى. الدىمىزدا ستول، استىمىزدا جۇمساق كرەسلو، وتىرا كەتتىك، ادەمى قىزدار كوبەلەكشە ءۇيىرىلىپ، كەرەگىمىزدىڭ ءبارىن سۇراپ ءجۇر، تاماق كەلدى، ىشىمدىگى جانە بار، قاي ءتۇرىن قالايسىڭ. اق سالفەتكانى جايىپ تاستاپ، ادەمى ريۋمكالاردى تولتىرىپ - تولتىرىپ جىبەرەدى. ىشۋگە كەلگەندە كىدىرىپ قالاتىن باسىم - اي. جۇرەك شىركىننىڭ وسىندايداعى قياناتى ورىنسىز – اق تەگى. كۇلىمدەپ تۇرعان قىزدىڭ كوزى ءۇشىن دەپ، وسىنداي سالتاناتى ءومىردىڭ ءوزى ءۇشىن دەپ، مۇندايدا قۇيىلىپ كەلىپ قالاتىن اقىننىڭ ءسوزى ءۇشىن دەپ ءبىردى تاستاپ جىبەردىم. تاماقتى ءىشىپ بولعان سوڭ زيگمۋند ەكەۋمىز الگى قىزدىڭ ءبىرىن شاقىرىپ الىپ، ءاتى-جونىن سۇرادىق.

— گالينا گريگوريەۆنا شاگايەۆا دەپ تانىستىردى ءوزىن. 18-19 جاسار.

قوس جانارى ەلىكتىڭ كوزىندەي مولتىلدەپ تۇر. ءسوزى سونداي بيازى. سەنى وسىرگەن اناڭا راحمەت دەگەندەيسىڭ. ريزاشىلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ سۋۆەنير بەردىك. ءبىر كەزدە ول دا سۋۆەنير الىپ كەلدى. "موسكاۋ" — وتكرىتكالار جيناعى. وتە ادەمى شىعارىلعان. سۇيكىمدى قىزدىڭ قولىنان شىققان سۇيكىمدى بازارلىق بولدى. دۇرىس سالماساق ءبىر جەرىن مىجىپ الار ما ەكەنبىز دەپ الگى سۋۆەنيردى قولىمىزعا ۇزاق ۇستاپ وتىردىق.

— ول قىز ءبىزدىڭ ءار قيمىلىمىزدى كوزىنەن تاسا قىلماي قاراپ ءجۇر.

ماعان ءبىر ۇنايتىنى — وسى ستيۋاردەسسالاردى تاڭداۋ ماسەلەسى. شىنىندا دا ۇزاق جولدى، مىناداي ادەمى سامولەتتەردى مادەنيەتتى ادامداردىڭ سەنىڭ قاس-قاباعىڭا قاراعانى قانداي جاقسى. وسى ءبىر قىزمەتتىڭ بۇدان بىلاي دا جاقسارا بەرۋى، جەتىلە ءتۇسۋى كەرەك-اق قوي. جول جۇرگەندە ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرۋ، سونى كوتەرەتىندەي جاعدايدىڭ بولۋى -قامقورلىقتىڭ جاقسى ءتۇرى. اەروپورتتاعى وسىنداي تاڭداي ءبىلۋدى بارلىق سالاعا دا تاراتسا — تەمىرجول، اۆتوۆوكزالدار. ادامعا دەگەن قىزمەتىنىڭ ەڭ جاۋاپتى سالاسى دەپ قاراسا. بۇعان ولار قىزمەتشى ەمەس، كوڭىل قۇسىن بابىنا كەلتىرىپ، كوڭىل كۇيىن كوتەرۋشى، كوڭىل باپكەرى دەپ قاراۋ كەرەك.

انە-مىنە دەگەنشە سوفياعا دا كەلىپ قالدىق. ەكى جارىم ساعاتتىق جول ۇزاق ۇشىپ ۇيرەنگەن بىزدەرگە ءسوز بوپ پا، ونىڭ ۇستىنە سامولەتتەگى جاعدايىمىز جوعارىدا ايتقانداي جامان بولا قويعان جوق.

سوفيانىڭ اەروۆوكزالىندا، سامولەت قاسىندا ءبىزدى ءۇش ەركەك، ءبىر ايەل قارسى الدى. بولگار تەلەگراف اگەنتتىگى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى شتەفان تيحچيەۆ، سىرتقى ەلدەرىمەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى گەورگيي پەرچيەۆ، ءبىر فوتو ءتىلشى، كاتيا دەگەن كەلىنشەك.

بولگارلاردىڭ اق جۇرەگى، ادال كوڭىلى ۆوكزال باسىندا-اق كورىندى. ەڭ جاقىن تۋىستارىن كورگەندەي، قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دەگەن قۇرمەت قوي بۇل.

بتا-نىڭ ۆيتوشا تاۋىنىڭ باۋرايىنا سالعان ادەمى تۆورچەستۆولىق ءۇيى بار ەكەن. تىپ-تىنىش، قالىن اعاش ىشىندە. سوعان اكەپ ورنالاستىردى. سوفيا ۋاقىتىمەن ساعات 11-دە كەلگەن قوشەمەتشى دوستار ءبىزدىڭ قاسىمىزدان ساعات 3-كە دەيىن كەتپەدى. تاماقتاندىرىپ، بىر-ەكى ساعاتقا تىنىعۋعا جاتقىزىپ بارىپ كەتتى.

قالادا كۇن ىستىق. ال مىنا جەردە ساپ-سالقىن. تاۋدىڭ قويناۋىندا 60 ورىندىق، ەكى قاتارلى ادەمى ءۇي. اگەنتتىكتىڭ ادامدارى سەنبى-جەكسەنبى كۇنى وسىندا دەمالادى ەكەن. اقىلدى، جاقسى جاسالعان دۇنيە.

ءبىزدىڭ كەلۋىمىزگە بايلانىستى قايدا بولاتىنىمىز جايلى پروگراممانى كورسەتتى. وتە جاقسى پروگرامما. ساعات 4-تە بتا-عا بارىپ، جۇمىسىمەن تانىسپاقپىز.

ونىڭ الدىندا گەورگيي دميتروۆتىڭ ماۆزولەيىندە بولماقپىز. دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى ەسىم، ارداقتى ەسىم.

ماۆزولەي قاراپايىم عانا سالىنعان. ىشىنە كىرىپ، تاعزىم ەتىپ شىقتىق.

بتا-داعى اڭگىمە، اگەنتتىكپەن تانىسۋ ءتورت ساعاتقا سوزىلدى. ۇيرەنەتىن، ۇلگى الاتىن كوپ جايلارى بار. اگەنتتىكتىڭ ءوزى عانا 4 جۋرنال شىعارادى ەكەن. بۇكىل تابىسىنىڭ 73 پروسەنتىن وسى جۋرنالدار بەرەدى. شەتەلدىك جاڭا ۇلگىدەگى اپپاراتۋرالار، تەحنيكا جاعى جاقسى. ءبارى قايتكەندە ينفورماسيانى تەز جەتكىزۋگە قىزمەت ەتەدى.

ءتىپتى تەليەۆيزيانىڭ سوڭعى حابارىن، وسى بتا-نىڭ وزىنەن بەرەدى ەكەن. ارنايى كامەرا تۇر. وقىپ جىبەرەدى، ءبىتتى. ءبىز وتىرعاندا مىناداي جاعداي بولدى. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الۋىنا بايلانىستى ءوزىن قۇتتىقتاعاندارعا تودور جيۆكوۆتىڭ العىس حاتى ءتۇستى. ساعات 7-گە بەس مينۋت قالعان. تۋرا جەتىدە بتا-نىڭ ستۋدياسى جۇمىسىن باستاماق. العاشقى حابار جاڭاعى حات بولدى. پۋنشير زالىنان وقىپ جىبەردى. تەليەۆيزوردى كورىپ وتىردىق. قولما-قول بولدى دا شىقتى. وپەراتيۆتىلىك دەپ وسىنى ايتادى.

بتا-نىڭ تاريحى، ارينە كوپ، ارىدا جاتىر. 1898 جىلدان ىستەيدى ەكەن. العاش قولمەن جازىلعان حابار ساقتالىپتى. ونىڭ ءوزى جاتقان ۇلكەن ءبىر تاريح.

انىقتاما بيۋروسىندا كوڭىل قويار ءبىر جاي — كەرەك دەرەكتى ەكرانمەن كورسەتۋ. وتە تاماشا. ول دا ءىستى شاپشاڭداتادى.

كەشىنە تاۋ باۋرايىنداعى رەستورانعا اپاردى. بۇل ەلدىڭ تۇرمىستىق قىزمەتكە قاتتى نازار اۋداراتىنىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. رەستورانداردىڭ ءوزىن بىر-بىرىنە ۇقساتپاي، ءارى قاراپايىم، ءارى كوڭىل توقتاتارلىق ەتىپ سالادى. ۇلتتىق سالت، ۇلتتىق ماقتانىش، ەرەكشەلىك بارىنەن ىدىس-اياقتان باستالىپ، داياشىنىڭ كيگەن كيىمىنە دەيىن كورىنىپ تۇرادى. ءان-بي، ونسىز قوعامدىق تاماقتانۋ ورنى بولمايدى. ىشىمدىك كوپ ىشىلمەيدى. بۇل جولى دا سولاي. ادەمى كيىنگەن جىگىتتەر، قىزدار جاراۋلى اتتاي ويناقتاپ ءبىر تاماشانى كورسەتتى دەيسىڭ. ءارى تاماق ءىشىپ، ءارى كوڭىل كوتەرىپ، دەمالىپ قايتتىق.

بايقاپ وتىرسىز، ءبىرىنشى كۇن جامان بولماعان سەكىلدى.

16 يۋن — ەكىنشى كۇن. بۇل كۇنگى پروگرامما بويىنشا ريەۆوليۋسيا مۋزەيىن كورمەكپىز. قالانىڭ ورتالىعىمەن تانىستىق. بتا-عا ءبىر ساعاتقا كىرىپ شىقتىق.

مۋزەيدە بولگار كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بۇكىل قالىپتاسۋ جولى. مۇنىڭ ءوزى ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە.

تۇسكى تاماقتى تابيعاتتىڭ تاعى ءبىر سۇلۋ جەرىندەگى «مەلنيسا» دەگەن رەستوراندا ۇيىمداستىردى. كەشە ۆوكزال باسىندا قارسى العان كاتيا دەگەن كەلىنشەك، ءفوتوتىلشى كەلىنشەگىمەن، گەورگيي پەرچيەۆ، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ۇدايى ەرىپ جۇرگەن ۆيليان دەگەن جىگىت، ءبىز ەكەۋمىز — نەبارى 7 ادام بولدىق.

كۇيەۋىمەن، ءفوتوتىلشى جۋىردا عانا لاتۆيادا بولىپ قايتقان ەكەن. وتە ريزا بولىپ ورالىپتى. كاتيانىڭ كۇيەۋى بتا-نىڭ باس رەداكتورى، جاقسى كوممۋنيست كورىنەدى. بەلگرادقا كەتىپتى. ءوزى اڭگىمەشىل، سۇيكىمدى كەلىنشەك بولىپ شىقتى. بولگار ايەلدەرىنىڭ بويىندا ءبىزدىڭ قازاق ايەلدەرىندە كەزدەسەتىندەي وتە ءبىر يناباتتىلىق بولادى. كۇلسە دە، تۇرسا دا، جۇرسە دە سول يناباتتىلىق ادامدى جىلىتادى دا تۇرادى.

كوڭىلدى وتىرىپ كوپ اڭگىمەلەستىك.

سول كۇنى تۇستەن كەيىن جاۋىن جاۋدى. تۇرعان جەرىمىزدىڭ اۋاسى تىپتەن وزگەرىپ كەتتى. تۇرام دەگەن ۋاقىتىمنان عۇمىرى كەشىگىپ كورگەن ادام ەمەس ەدىم. تاسس-تىڭ مۇنداعى تىلشىلەر پۋنكتىنىڭ جەتەكشىسى بارينوۆ ۆلاديسلاۆ نيكولايەۆيچ كەلگەنشە ۇيىقتاپ قالىپپىن. ساعات 18-00. ەسىك تارس-تۇرس قاعىلدى. تەگى اۋانىڭ تازالىعى، قورشاعان اسەم تابيعات مىس قىلسا كەرەك. بويىم سەرگىپ، كوڭىلىم ءوربىپ، ورنىمنان قۇر اتقا مىنگەندەي ويناقشىپ تۇردىم.

بارينوۆ بۇگىن قوناق ەتپەكشى ەدى. ايەلىمەن ەكەۋى كەلىپ تۇر ەكەن. ماشيناعا ءمىنىپ «تيحيي ۋگولوك» دەگەن جەرگە كەلدىك. مىنە، ەكىنشى كۇن، ءبىر تاماق ىشكەن جەرىمىزگە ءالى قايتالاپ بارعانىمىز جوق. مۇنداعى قوعامدىق تاماقتانۋدىڭ جولعا قويىلىسى سولاي. ەش ۋاقىت كۇتىپ وتىرىپ قالمايسىڭ. تۋريستتەر كۇندىز-تۇنى جان-جاقتى قۇيىلىپ جاتسا دا، تاماقتى اينالىسى 30-40 مينۋتتىڭ ىشىندە ءىشىپ كەتىپ وتىرادى.

بارينوۆتىڭ داستارحانى ەلىمىزدىڭ ءبىر پۇشپاعى ىسپەتتى بولدى. ەمىن-ەركىن ءوزىمىزدىڭ ورىس تىلىندە كوسىلىپ سويلەپ وتىردىق. سۆەتلانا دا اشىق مىنەزدى ادام ەكەن. ەلدى، ءوزىمىزدىڭ ادامداردى ساعىنىپ قالعانى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنەن اڭقىپ تۇر. بيىلعى رۋمىن جەرىنەن باستالعان جەر سىلكىنۋدىڭ ءدۇمپۋى سوفياعا دا كەلىپتى. نەلەر ۇرەيلەر بولادى عوي، — دەدى بارينوۆ، — ءبىراق جەر سىلكىنۋدىڭ ۇرەيىنەن زارەلىنە كورگەن جوقپىن. بىزگە جەتكەنى ۇشىعى عانا. سونىڭ وزىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرەگىمىز دىرىلدەپ كەتەدى.

تاسس جۇمىسىنىڭ قيىندىقتارى جونىندە پىكىر الىستىق. ءتىپتى جاڭا كەلگەن سياقتى ەدىك. جاقسى وتىرىپ، جاقسى تاراستىق.

جاراستى اڭگىمەدەن كەيىن جازىلىپ سالا بەرەتىن كوڭىل شىركىن - اي. سەنىڭ بابىڭ ءارقاشان بولىپ تۇرسا، كوپ نارسە ىستەلەر، كوپ نارسە جازىلار، كوپ نارسە تابىلار ەدى-اۋ. اتتەڭ ادام كوڭىلىن اۋلاۋعا نە جەتسىن.

ەرتەسى جول جۇرەمىز. ۇيىقتاعان ماقۇل. ايتپەسە كوڭىلدىڭ كوك دونەنى جورتىپ كەتە بەرۋى مۇمكىن.

17-18 يۋن — ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كۇن. ەرتەڭگى ساعات 7.30-دا جولعا شىقتىق. ەلدى ارالاماقپىز. سولتۇستىكتەگى پليەۆەن دەگەن قالا بۇگىنگى ات باسىن تىرەيتىن جەر، 160 شاقىرىم. بۇل جاقتا ول ۇلكەن قاشىقتىق كورىنەدى. ەرتە شىعۋىمىز سوندىقتان ەكەن. مەن ىشىمنەن جىميىپ كۇلەمىن. ەتەك-جەڭى كەڭ قازاقستان جاعدايىندا 160 شاقىرىم ماشيناعا وت الىپ كەلەتىن جەردەي-اق ەمەس پە.

ءبىزدىڭ قاسىمىزعا ەرىپ شىققان ۆيليان ميتوۆ پالۋان ءپىشىندى جاس جىگىت. موسكۆادا 7-جىل بتا-نىڭ ءتىلشىسى بولىپ ىستەپتى. ورىسشا ءبىر سىدىرعى ءتاۋىر سويلەيدى. ادەتتە جول سەرىكتەر كورىنگەندى كۇپيتىپ ايتا بەرگىش كەلۋشى ەدى. بۇل ويتكەن جوق. قايتا زيگمۋنت ەكەۋمىز ءوزىمىز سويلەپ وتىردىق. قالجىڭداپ قويامىز. 1975 جىلى مونعولياعا بىرگە بارعان ەدىك، ۇيرەنىسىپ قالعان، ءارى تۇيەدەي قۇرداسپىز، ءازىلىمىز دە، ءسوزىمىز دە جاراسادى. كەيدە ءتىپتى مينوۆتى دا كۇلدىرىپ قويامىز. زيگمۋنتتىڭ ءسۇيىپ ايتار ءسوزى: «قازاقستان ۇلكەن، جول سەنىكى بارعان جەردە الدىمەن سەن سويلە، ءبىراق كىشكەنە لاتۆيانى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە» دەيدى. مەن «سەنىڭ جاسىڭنىڭ ەكى ايلىق ۇلكەندىگى بار، جول سەنىكى» دەيمىن.

ءبىر قاقپا ادەمى قالجىڭى بار. مەن دە قۇرالاقان ەمەس سياقتىمىن. كوڭىلدى كەلەمىز.

اينالا كوكپەڭبەك. جاقسى ءبىر ۋاقىتتا كەلگەنبىز بە دەيمىن. ونىڭ ۇستىندە بولگارلاردىڭ جەر كۇتۋى، كوكونىس كۇتۋى كەلىستى اق سياقتى. تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى ءوز الدىنا، ونىڭ ۇستىنە ادام قولىنىڭ ايالى قامقورلىعى قوسىلىپ، وسىناۋ ءوڭىردى قۇت قوينىنا اينالدىرعان. ءبىر تاناپتا بيداي، ءبىر تاناپتا قالىڭ اعاش. وسىلاي كوز الدىڭنان اسەم كورىنىس - جەرگە دەگەن اسقان سۇيىسپەنشىلىك، ەرەكشە ىقىلاس ءوتىپ جاتادى. ءبارى قولمەن قويعانداي بايتى، ءبىر تال ارام شوپ، يگەرۋسىز جاتقان ءبىر سۇيەم جەر جوق. ءبارىنىڭ ءوز ورنى بار.

كوكپەڭبەك جال، بۇرىن كورمەگەن وسىمدىگىم كورىنەدى. جاسىل شىمىلدىقتى بىرەۋ بيىكتەۋ ەتىپ وسىناۋ تاناپقا قۇرىپ تاستاعان سەكىلدى. ساعىم قۇساپ تا كورىندى ءوزى.

— مىناۋ نە، مىناۋ نە؟

— ول حمەل، اشىتقى. بۇل ءشوپسىز ەشكىم سىرا قايناتا المايدى. تەگى سىرا جاساۋ مۇمكىن ەمەس.

جۇزىمنەن ەكى ەسە بيىك بولادى ەكەن. جىپكە تارتىپ وسىرىلەتىن بويشاڭ نەمە ەكەن. سىراعا بەرەر ساپاسىن قايدام، ءوسىپ تۇرىسى تىم سۇلۋ. سىرانى ىشكەندە بويدى الىپ، دەلەبەنى قوزعايتىن سەن بالە ەكەنسىڭ عوي دەدىم ىشىمنەن.

ءبىر بوس جەر جوق. ءتىپتى مالعا ارناپ شاباتىن ءشوپتىڭ ءوزى دە ادەيى قولدان وسىرگەن سەكىلدى، جەلكىلدەپ تۇر. شەتىنەن شابىلىپ، ارناۋلى ماشينامەن ۇنتاقتالىپ جاتىر.

وسىنداي ادەمى جەردە دەريەۆنيالار بىر-بىرىمەن جالعاسا بەرەدى. ارالارى وتە جاقىن. بىرنەشە قالانى دا باسىپ وتتىك. شاعىن - شاعىن قالالار. ۇيلەردىڭ سالىنىسىندا دا ۇسىناقىلىقتىڭ، شارۋاقورلىقتىڭ تابى بار.

قىسقاسى وسى ءبىر جۇماق پۇشپاقتى سەندەر عانا ۇستاي الاسىڭدار دەپ جاراتۋشى بولگارلارعا بەرە سالعان سەكىلدى. ۇستاي الۋدىڭ كۋاسى ەمەس پە، وتكەن جىلى بۇكىل ەل بويىنشا بيدايدىڭ ءار گەكتارىنان 37 سەنتنەردەن ءونىم الىپتى. رەكوردتى جەتىستىك — 83 سەنتنەر ەكەن.

جەر وزىنە دەگەن اسقان ىقىلاسقا جاۋاپ رەتىندە جەمىسىن ايانباي بەرەتىن بولسا كەرەك.

ماشينا زۋلاعان سايىن ادەمى كينوكادرلار سەكىلدى اينالانىڭ اسەم كوركى كوڭىلىڭدى ايالاي بەرەدى.

كوپ كەشىكپەي پراۆەس اتتى سەلوعا كەلدىك.

— تودور جيۆكوۆتىڭ تۋعان جەرى وسى، — دەدى.

ماشينا تارلاۋ كوشەمەن ءبىر ۇيگە قاراي بۇرىلدى. توبەسى ەسكى بولگار ستيلىمەن جابىلعان، كادىمگى قاتارداعى ءۇي شارۋانىڭ ءۇيى. ىشىندە اكەسى مەن شەشەسىنىڭ پورترەتى. جەر توسەك.

بۇگىندە بولگار حالقىن جارقىن بولاشاققا باستاپ وتىرعان بولگار كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىسى وسكەن تاريحي ءۇي بۇل. ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن حالىق باقىتىنا ارناعان، دۇنيە جۇزىندەگى اياۋلى پەرزەنتتەردىڭ ءبىرى.

سوفياداعى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس مۋزەيىنەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بۇكىل كۇرەس جولىن، ديميتري بلاگويەۆ، گەورگيي ديميتروۆ سەكىلدى اسىل ۇلدارىنىڭ عاجايىپ ىستەرىن كورگەنبىز. ديميتروۆ پارتيا باسىندا تۇرعان كەزدە تودور جيۆكوۆ سوفيا قالالىق كوميتەتىنىن ءبىرىنشى سەكرەتار!، وتاندىق مايدان كوميتەتىنىڭ، سوفيا قالالىق حالىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ىستەگەن. 1950 جىلدان بولگاريا كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، 1951 جىلدان ساياسي بيۋروعا مۇشە، 1954 جىلدان بولگاريا كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى.

ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس مۋزەيىندە بلاگويەۆ پەن ديميتروۆتىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. ديميتروۆ ءومىرىنىڭ جارقىن بەتتەرىن كورسەتەتىن ەكسپوزيسيالار بارشىلىق. اسىرەسە ءفاشيزمدى ايىپتاپ تۇرعان سوت الدىنداعى جاۋابى ەرەكشە شىنشىلدىقپەن سالىنعان. ناعىز پاتريوت، شىن مانىندەگى ءانتيفاشيستتىڭ تۇلعاسى كوز الدىندا. ءفاشيزمنىڭ شىن ءمانىن اشكەرەلەپ، سوت ونى ەمەس، ديميتروۆتىڭ ءفاشيزمدى ايىپتاپ سويلەگەن ءسوزىن وقىعانبىز. مىناۋ سۋرەت سول ۇمىتىلماس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەسىندە قالعان وقيعانى قىل قالام جاقسى بەرگەن ەكەن.

وسى ءبىر اسىل پەرزەنتىن حالىق وتە قۇرمەتتەيتىنى بولگار جەرىندە ءاربىر قادام باسقان سايىن كورىنىپ تۇر. سوفياداعى ونىڭ ماۆزولەيى، ءار كوشەدە، جول بويىندا لەنينمەن بىرگە سالعان سۋرەتى، ونىڭ جەكە سۋرەتتەرى حالىق جۇرەگىندە ماڭگى قالعان ۇلدىڭ بەينەسىن بەرەدى. ول باستاپ كەتكەن ۇلى ءىستى بولگار كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ، بولگار حالقىنىڭ بۇلجىتپاي، اسقان جىگەرىمەن جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىنا كوزىڭ جەتەدى.

وسى كۇنى سوفيادان 160 شاقىرىم شىققان سوڭ بولگارياداعى 28 وكرۋگتىڭ ءبىرى — پليەۆەن وكرۋگىنىڭ ورتالىعى پليەۆەن قالاسىنا توقتادىق.

بولگار حالقى بۇل جىلى اسا داڭقتى وقيعانى تۇركيانىڭ تەپكىسىنەن ازات بولۋىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاۋدا ەكەن. بۇكىل ەلدە بۇل وقيعاعا ارنالىپ كەڭ دايىندىق جۇمىسى جۇرگىزىلگەنگە ۇقسايدى. 1877- 1977 ج. وسمان - پاتشا وزبىرلىعىنىڭ قۇلاعانىنا، بەس عاسىر بويى تۇركيانىڭ تەپكىسىندە بولىپ، ەزگىنىڭ نەبىر سۇمدىق تۇرلەرىن باستان كەشىرگەن، سودان ورىس حالقىنىڭ كومەگىمەن بولگار حالقىنىڭ ازاتتىق العانىنا — 100 جىل.

پليەۆەن قالاسى سول شايقاستا شەشۋشى رول اتقارعان جەردىڭ ءبىرى. «كانلىك» دەگەن قوناق ۇيگە توقتاسىمەن قالانى ارالاپ بەردىك. شاعىن ادەمى قالا، تۇرعان جەرىن كۋرورت دەرسىڭ. سونىمەن قوسا تاريحي قالا.

الماتىدا بولعان ساپارىندا تودور جيۆكوۆ بۇل وقيعانىڭ ەل ءومىرى ءۇشىن قانداي ءماندى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. بولگار حالقى ءوزىنىڭ تاريحىندا قۇرىپ كەتۋدىڭ ءۇش اپاتىن باستان كەشىرىپتى. تۇركيا بيلىگى سونىڭ ەكىنشىسى، نەمىس ءفاشيزمىنىڭ جاۋلاۋى — ءۇشىنشىسى. وسى سوڭعى ەكى اپاتتان قۇتىلۋدىڭ جولىنداعى كۇرەس شەجىرەسىن حالىق وتە جاقسى جاساعان جانە ەستەن كەتپەيتىندەي ەتىپ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان.

بۇكىل ەلدە سوعان بايلانىستى 440-تان استام ەسكەرتكىش بار ەكەن، ونىڭ 130ء-ى وسى پليەۆەن وكرۋگىنىڭ جەرىندە.

تابى-ماۆزولەي دەپ اتالاتىن، شىركەۋ ستيلىندە سالىنعان ادەمى ءۇي وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنىڭ تاپ جانىندا تۇر. مۋزەيدىڭ اتى ءبىزدى تاڭداندىرادى. «تابىت-ماۆزولەيى» قالاي؟ كەيىننەن تۇسىندىك، بۇل ماۆزولەي عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تابىتتا ەكەن، ەكى ۇلكەن سار - كوفاگقا ورىس - تۇرىك سوعىسىندا وسى ارادا قايتىس بولعانداردىڭ سۇيەگى سالىنىپتى. شىركەۋدى سوعىس بىتكەن سوڭ حالىقتان جينالعان اقشاعا تۇرعىزعان. ورىستىڭ اتاقتى قولباسشىلارى م.د.سكوبەليەۆ پەن ە.ي.توتليەۆەن ارميالارىنىڭ پليەۆەن شايقاسىنداعى ەرلىگى بەينەلەنگەن. اتى الەمگە ايگىلى سۋرەتشى ۆ.ۆ.ۆەرەششاگيننىڭ جان تەبىرەنتەرلىك سۋرەتتەرى. «شابۋىل الدىندا»، «جاڭا زاڭ» اتتى تۋىندىلار شىن تالانتتى تانىتۋمەن بىرگە، سول كەزدەگى شايقاستىڭ سۇراپىل كۇيىن قاز-قالپىندا كوز الدىڭا كەلتىرەدى. وسى ءۇيدىڭ قاسىندا ماڭگى وت جانىپ تۇر. ال ماڭدايشاسىندا ءۇش شۋماق ولەڭ:

ۆدالي وت رۋسسكوي ماتەري زەملي،

زدەس پاياي ۆى زا چەست وچيزنى ميلوي.

ۆى كلياتۆۋ ۆەرنوستي روسسيي پرينەسلي،

ي سوحرانيلي ۆەرنوست دو موگيلى.

ۆاس نە سدەرجالي گروزنىە ۆالى،

بەز ستراحا شلي نا بوي سۆياتوي ي پراۆىي.

سپوكوينو سپيتە رۋسسكيە ورلى،

پوتومكي چتۋت ي منوجات ۆاشۋ سلاۆۋ.

وچيزنا نام بەزمەرنو دوروگا،

ي مى پروشلي پو دەدوۆسكومۋ سلەدۋ،

چتوب ۋنيچتوجيت ليۋتوگو ۆراگا،

يۋۆەرديت دوستوينۋيۋ پوبەدۋ.

ءۇشىنشى ۋكراينا مايدانىنىڭ سولداتتارى وسى قالانى ازات ەتكەندە بۇل ولەدى گۆارديا مايورى لەونيد گريلوۆسكيي جازىپ تاستاپ كەتىپتى. ونىڭ سوزدەرى ماۆزولەيدىڭ ماڭدايشاسىنا التىن ارىپپەن ويىلعان.

شىندىعىندا بۇل ەكى سوعىستىڭ، ەكى ازاتتىقتىڭ اراسىندا تۇتاستىق جاتىر. بۇدان 100 جىل بۇرىن ورىس اسكەرى بولگاريانى تۇركى تەپكىسىنەن ازات ەتسە، 33 جىل بۇرىن سوۆەت ارمياسى ءفاشيزمنىڭ اپاتىنان الىپ قالدى.

ءدال وسى ءۇيدىڭ قاسىندا «پليەۆەننىڭ 1877 جىلى ازات بولۋى» دەگەن مۋزەي تۇر. وسمان پاتشا ءوزىنىن تىزە بۇككەنى جونىندە اكتىگە وسى ۇيدە قول قويىپتى.

بۇدان شىققان سوڭ قالانىڭ گەنەرال سكوبەليەۆ اتىنداعى پارك - مۋزەيىندە بولدىق. ول «مەرتۆايا دولينا» (تىلسىم القاپ) دەپ اتالاتىن ويپاڭنىڭ جانىندا ەكەن. وسى اراداعى شايقاستى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن وسى پاركتىڭ تاپ ورتاسىنان، بيىك دوڭەستە «بورودينو پانوراماسى» ىسپەتتى ۇلكەن پانوراما سالىنىپ جاتتى. ءبىزدى بولگار حالقىنىڭ وتكەن ەرلىككە ەرەكشە ىلتيپاتپەن قارايتىندىعى ايرىقشا ءسۇيسىندىردى.

1977 جىلعى 2 يۋن كۇنگى الماتىدا بولعان سوۆەت-بولگار دوستىعىنىڭ سالتاناتتى مينتينگىسىندە سويلەگەن سوزىندە تودور جيۆكوۆ بىلاي دەپ ەدى: «...سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا، ءبىز سىزدەردىڭ بولگارياعا، بولگار حالقىنا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىكتەرىڭىزدى سەزىندىك. جانە وسىندا سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قانشالىقتى ۇلى كۇش ەكەنىنە، ءبىزدىڭ «دوستىققا — دوستىق، ادالدىققا — ادالدىق!» دەگەن قاناتتى ۇرانىمىزدىڭ قانشالىقتى مازمۇندى دا تەرەڭ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك».

دوستىققا — دوستىق، ادالدىققا — ادالدىق! وسى ءبىر قاسيەتتى ۇعىم، دوستىققا، ەرلىككە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن بە دەدىك.

وعان پليەۆەن وكرۋگتىك حالىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىندە بولعان قابىلداۋعا تاعى دا كوزىمىز جەتتى. بىزبەن بولعان كەزدەسۋگە اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى يوردان پروكوپوۆ جانە ورىنباسارى حريستو توپولسكي قاتىستى. ولار اڭگىمەسىن ورىس حالقىنىڭ، سوۆەتى وداعىنىڭ قالتقىسىز كوڭىلىنەن، اق جۇرەك ادالدىعىنان باستادى. بۇگىنگى باقىتتى ءومىردىڭ توركىنى ءدال وسى دوستىقتا دەپ ءتۇيدى. الماتىدا بولعان دوستىق ميتينگىسىن ەرەكشە سۇيسىنە ايتتى. — بۇكىل ەلىمىز، ءبارىمىز تەليەۆيزوردان كوردىك. وزدەرىڭىزبەن، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرمەن تىكەلەي ديدارلاسقانداي بولدىق. ۆ.ي.لەنين اتىنداعى سارايلارىڭىز قانداي سالتاناتتى، قانداي ادەمى ەدى. سىزدەردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن ىستىق ىقىلاستارىڭىز ول سارايعا دا سىيماي، شالقىپ تاسىپ جاتقانىندا ءشۇبامىز جوق.

پروكوپوۆتىڭ بۇل سوزدەرى مەنىڭ توبەمدى كوككە جەتكىزگەندەي بولدى.

وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنەن شىققاننان كەيىن پليەۆەن شاراپ زاۆودىندا بولدىق. بولگارياداعى كەپ زاۆودتاردىڭ ءبىرى. ءبىراق وسى زاۆودتىڭ كەيپىنەن - اق شاراپ جاساۋ ءىسىنىڭ بۇل ەلدە قالاي جولعا قويىلعانىن اڭعارۋعا بولادى. ادام قولى تيەتىن ءبىر جۇمىس پروسەسى جوق. ءبارى ماشينانىڭ موينىندا. تۇگەل اۆتوماتتاندىرىلعان. زاۆود ديرەكتورى دوكو مياششيكوۆ باسقارۋ پۋلتىندە تۇرعان ادەمى جاس كەلىنشەكپەن تانىستىردى. تويعا كەلگەندەي ءساندى، مۇنتازداي بولىپ كيىنگەن.

— كونە، كورسەت ونەرىڭدى، — دەدى وعان ديرەكتور قالجىڭداپ.

— بۇكىل زاۆود وسى ادامنىڭ كوز الدىندا. سەحتارعا بارماي-اق وسى جەردە قاي پروسەستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. ونى بىزگە الگى ادەمى كەلىنشەك قولما -قول كورسەتىپ بەردى.

ءبىزدىڭ زاۆود قانا سوۆەت وداعىنا جىلىنا 15-16 ميلليون شىنى شاراپ جونەلتەدى، دەدى ديرەكتور. بولگار شارابىن ساتىپ الۋشىلاردىڭ ىشىندە ەكىنشى ورىندا گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى، ءۇشىنشى ورىندا — پولياك حالىق رەسپۋبليكاسى، ءتورتىنشى ورىندا — چەحوسلوۆاكيا.

بۇل قالادا شاراپ جاساۋ شەبەرلەرىنىڭ مەكتەبى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ سىرتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە بار. ولاردىڭ بۇكىل قىزمەتى ءجۇزىم شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە، ءجۇزىم ءونىمىن جەتىلدىرۋگە باعىندىرىلعان. سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە وسى پليەۆەن ماڭىندا ءجۇزىمنىڭ جاڭا 8 ءتۇرى شىعارىلىپتى.

شاراپ زاۆودتارىندا بولۋ ەڭ ۇزدىك شاراپ ۇلگىلەرىنەن ءدام تاتۋمەن اياقتالاتىنى جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم عوي. بۇل ءداستۇردى ءبىز دە بۇزا المادىق. ەكسپورتقا شىعاراتىن «بالكان وتتارى»، «قۇيىن بي»، «مەلنيك»، «كاۆارنە» شاراپتارىن بايقاپ كورۋگە تۋرا كەلدى.

كەشىنە زيگمۋند دوناتوۆيچ ەكەۋمىز قوناق ۇيدە حالىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىندە وزىمىزگە سىيعا تارتقان البومداردى قىزىعا قاراپ وتىردىق. ەڭ باستى البومنىڭ، اتى نازارىمىزدى بىردەن اۋداردى. «پليەۆەن وكرۋگىندەگى ريزاشىلىق ەسكەرتكىشتەرى» — «پامياتنيكي پريزناتەلنوستي ۆ پليەۆەنسكوم وكرۋگە».

ريزاشىلىق ەسكەرتكىشتەرى. قانداي ادەمى، اق جۇرەكتەن قويىلعان ات. مانا كۇندىز كورگەن ەسكەرتكىشتەر جونىندەگى، بۇل قالا جونىندەگى ۇعىمدارىمىز كەڭەيە ءتۇستى.

1877 جىلعا دەيىن ەلەۋسىز بولعان قالا ورىس اسكەرلەرىنىڭ تۇرىك باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستەگى عاجايىپ ەرلىگى ارقاسىندا اتاعى شىعىپ، تاريحتا قالعان. بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن ەكى دۇركىن ساتسىزدىككە ۇشىراعانىنا قاراماستان، ءۇشىنشى رەتتە - 10 دەكابردە ورىس سولداتتارى تەڭدەسى جوق جەڭىسكە جەتكەن. بۇل ازاتتىق كۇرەستە 31 مىڭ ورىس سولداتى، 7500 رۋمىندار ءوز ومىرلەرىن قۇربان ەتكەن.

اسا ءبىر سۇيسىنەرلىك جاي — سول سوعىس جاراسى جازىلماي جاتىپ، بۇكىل ەل بويىنشا قۇربان بولعانداردى ەستە قالدىرۋ، ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ قوزعالىسى باستالىپ كەتكەنى. ارنايى كوميتەت قۇرىلىپ، جەر-جەردە ونىڭ 500 بولىمشەسى بولعان. بۇل قوزعالىستى بولگار حالقىنىڭ اسا ءبىر اياۋلى پەرزەنتى ستويان زايموۆ باستاپتى دا، باسقارىپتى.

مىنا ءوزىمىز كورگەن ەسكەرتكىشتەر، مۋزەيلەر، پاركتەر سول حالىقتان جينالعان قارجىعا سالىنعان. مىناۋ البومدا سونىڭ 25- ءىنىڭ عانا سۋرەتى، تاريحى بار. بارلىق ەسكەرتكىشتى بەرسە، جازسا ول قانشاما توم بولار ەدى.

كۇندىز قالانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرعان ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتى كورگەنبىز. ازاتتىق اكەلۋشى سوۆەت سولداتىنىڭ بەينەسى بەرىلگەن وندا. ۆوكزال قاسىندا لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى تۇر.

دوستىققا — دوستىق. ادالدىققا — ادالدىق! حالىق قاتە ايتپاعان. ۇرپاقتان ۇرپاققا قالار ەڭ اسىل وسيەتكە اينالعان. ەسكەرتكىشتەردىڭ التىن كىتابىنا تۇسكەن جازۋلار دا وسىنى راستايدى.

«ورىس اسكەرلەرىنىڭ ەسكەرتكىشىن قاسيەتتەپ ساقتاپ وتىرعان بولگار حالقىنا، پليەۆەن ازاماتتارىنا مىڭ دا ءبىر العىس.

ف.تولوبۋحين. سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى».

«بولگار حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولعان سەندەردىڭ داڭقتارىڭ ماڭگى وشپەيدى. تىرىلەر سەندەردى ۇمىتپاق ەمەس.

يۋ.گاگارين»

***

19-20 يۋن — بەسىنشى، التىنشى كۇن. پليەۆەننەن العان اسەرىمىزدى ماشينا ۇستىندە تاعى جالعاستىردىق. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزگە ۇندەمەي قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان ۆيليان ميتوۆ:

— الدىمىزدا "شيپكا"، — دەپ كۇلىمسىرەدى. — گابروۆو قالاسىنا توقتاپ دەم الامىز با، جوق "شيپكانى" كورىپ كەلىپ ءبىر-اق تىنىعامىز با؟

ەرلىك، دوستىق جونىندەگى اڭگىمەدەن ءلاززات الا تۇسكىلەرىڭ كەلسە، "شيپكادان" ءبىر-اق شىعىندار دەگەن ەمىرەۋىندى ۇقتىق ونىڭ سوزىنەن.

— بولگارياعا كەلىپ، شيپكانى كورمەۋ كۇنا بولار، تارتتىق، دەمالىس سودان كەيىن، — دەدىم زيگمۋندقا قاراپ. ول دا باسىن يزەدى.

تاريحي وقۋلىقتىڭ ساراڭ جولدارىنان، كوركەم ادەبيەتتەن بۇل تانىس. ءتىپتى سيگارەتتىڭ سىرتىنان دا ەسكەرتكىش سۋرەتىن ءجيى كورىپ جۇرەمىز. دەگەنمەن سول ءبىر تاريحي وقيعانىڭ بولعان جەرىنە ءوزىڭ كەلگەنگە نە جەتسىن. ەرلىك ەسكىرمەك ەمەس. ۇرپاق جادىندا جاڭارا تۇسپەك، جاڭعىرا بەرمەك. وتكەندى بىلمەي بۇگىنگىنىڭ ءقادىرىن ءتۇسىنۋ كيىن. تاريحتىڭ قۇدىرەتى دە وسىنداي عوي.

ءيا، بۇدان 100 جىل بۇرىن بۇل ارادا ايگىلى شايقاس بولدى. وسىناۋ اسۋ نە ازاتتىققا اپارار باقىت جولى نە مۇلدە قۇلدىق قۇرساۋىندا قالدىرار توزاق جولى سياقتى بولىپ تۇردى ەمەس پە ول كەزدە. 6 اي تابان تىرەس قاندى شايقاس قانشاما پەرزەنتتىڭ باسىن جۇتتى. تۇرىكتەردىڭ بەس عاسىرلىق تەنكىسىنەن قۇتىلۋدىڭ ەڭ سوڭعى نۇكتەسى وسى ارادا قويىلماق. ءومىر جولى مەن ءولىم جولى وسىناۋ تاۋدىڭ باسىنا كەپ تۇيىسكەن-دى. ورىس اسكەرى ءوزىنىن باۋىرمالدىلىعىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر تاباندىلىقتى وسى جەردە كورسەتكەن بولاتىن. ورىس - تۇرىك سوعىسىنىڭ تاعدىرى شىن مانىندە وسى اسۋدا شەشىلگەن-دى.

بيىكتىگى 35،5 مەتر ءتورت قىرلى ەسكەرتكىش قاي نۇكتەدەن قاراساڭ دا اسقاق كورىنەدى. ارحيتەكتور ەرلىكتىڭ اسقاقتىعىن سولاي كورسەتكىسى كەلسەك كەرەك. ەسكەرتكىشتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەندە تابىت باسىندا ەكى ادامنىڭ اق مارماردەن جاسالعان ءمۇسىنى نازارىڭدى بىردەن اۋدارادى. ول مىنا اڭگىمەنى ەسكە تۇسىرەدى.

— تەمەكىڭ جوق پا، باۋىرىم؟

— بار. مىنەكي تۋىس. اتىڭ كىم سەنىڭ؟

— ديميتر سۆەتكوۆ. ال سەنىڭ شە؟

— ميكولاەنكو نيكيفور ستەپانوۆيچ.

وق استىندا قىسقا دا شىن پەيىل سولدات تانىستىعى وسىلاي باستالعان-دى. تۇرىكتەردىڭ ورشەلەنگەن شابۋىلى تاعى دا باستالىپ كەتتى. ەكەۋى تىزە قوسا قارسىلىق كورسەتتى. ءبىر ءسات سۆەتكوۆ ورىس سولداتىنا كەزەلگەن مىلتىقتى كورىپ قالدى.

— باۋىرىم، ساقتان! وسى سوزدەرىمەن قوسا وعان اتىلعان وقتى ءوز كەۋدەسىمەن توسىپ الدى. نيكيفور الگىندە عانا شىلىم شەگىسكەن بولگاردىڭ قانعا بويالىپ، ۇشىپ تۇسكەنىن كورەدى.

— تۋىسقان - اۋ، مۇنىڭ قالاي، مەن ءۇشىن وققا ۇشقانىڭ نە؟

— ازاتتىق ءۇشىن، باۋىرلىق ءۇشىن، — دەپ ديميتر جان تاپسىرادى.

وسى وقيعانى كومانديرىنە بايانداپ بولعان سوڭ ميكولاەنكو وزىنە بولگاروۆ دەگەن فاميليا بەرۋدى سۇرايدى. كوپ كەشىكپەي ۇرىستاعى ەرلىگى ءۇشىن ميكولاەنكو گەورگييەۆ كرەسىنە ۇسىنىلادى، بولگاروۆ دەگەن فاميلياعا دا كوشەدى.

وسى ءبىر ەردىڭ كىشى بالاسى ەگور نيكيفوروۆيچ بولگاروۆ كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تاپ وسى بولگاريانىڭ ۆارنا قالاسىنىڭ تۇبىندە تەڭىز دەسانتىنىڭ قۇرامىندا قازا بولدى. ءسويتىپ، بولگاروۆتىڭ ەكى ۇرپاعى، ەكەۋى دە بولگار جەرىندە ەرلىك كورسەتتى. ەكەۋى دە باۋىرلاس ەلدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شايقاستى. مىناۋ تۇرعان اكە بولگاروۆتىڭ ءمۇسىنى.

ەسكەرتكىشتىڭ ءوزى، ونىڭ اينالاسىنداعى تاريحي ورىندار 1877 جىلعى 5 يۋلدەن 1878 جىلعى 9 يانۆارعا دەيىنگى سۇراپىل شايقاس. وقيعالارىن كوز الدىڭنان قاز-قالپىندا وتكىزەدى. ورىستار مەن بولگارلاردىڭ جاۋىنگەرلىك دوستىعىنىڭ سيمۆولى بولعان وسىناۋ ازاتتىق ەسكەرتكىشىنىڭ جوباسىن ارحيتەكتور اناتاس دونكوۆ جانە سكۋلپتور الەكساندر اندرەيەۆ جاساعان ەكەن. قۇرىلىسى 1926 جىلى باستالىپ 1934 جىلى اياقتالىپتى. وسى شايقاسقا قاتىناسقان اسكەري بولىمشەلەردىڭ بارىنە، اسىرەسە وسى شايقاستا قولباسشىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن گەنەرالدار ن.گ.ستولەتوۆ، م.د.سكوبەليەۆ، ف.ف.رادەسكييلەرگە ايرىقشا قۇرمەت كورسەتىلگەن. ەسكەرتكىشتەردىڭ شىعىس جاق قابىرعاسىنداعى مىنا جازۋ نازار اۋدارادى: «اۋ، «بولگار حالىقتىڭ ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولعان سەندەردىڭ داڭقتارىڭ ماڭگى وشپەيدى. تىرىلەر سەندەردى ۇمىتپاق ەمەس.

يۋ.گاگارين»

***

اتالى ءسوز.

ستەفان فيرتۋنوۆ قولىمىزعا «گابوروۆو قالجىڭدارى» اتتى كىتاپتىڭ ءبىر-بىر داناسىن ۇستاتتى.

- كوڭىل كوتەرىپ جۇرىڭىزدەر.

مەن ويعا كەتتىم. ءبىزدىڭ حالقىمىزدا دا اقىلدى قالجىڭدار كوپ - اۋ. تاپقىر ويى، تاربيەلىك قۋاتى بارىن جيناسا، قانداي عانيبەت بولار ەدى. ساتيرانىڭ ماقتامەن باۋىزدايتىن سىپايى ءتۇرى ءوز توپىراعىمىزدا قاعاجۋ قالىپ جۇرگەن جوق پا؟! قالجىڭعا قالجىڭ دەپ قاراماي، قارۋ دەپ قاراسا قايتەر ەدى.

20-21 يۋن. جەتىنشى، سەگىزىنشى كۇن. بۇل ساپارداعى ءار كۇننىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولدى. ءار جەر ەزىنىڭ ۇمتىلماس اسەرىمەن قالدى كوڭىلدە. سونىڭ ءبىرى قازىنالىق قالاسى، ونىڭ قاسىنداعى راۋشان القابى. «قازانلىق» دەگەن تۇرىك ءسوزى ەكەن، «قازاقتىق» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. جەرىنىڭ شۇقىرلىعى، ءبىر جاعىنىڭ قازاندىقتىڭ اۋزى سەكىلدى اشىقتىعىنان الىنسا كەرەك. بۇل ارانىڭ دۇنيە جۇزىنە اتىن شىعارعان ويپاڭىندا وسەتىن راۋشان گ ۇلى. بولگاريانىڭ ەزگە جەرىندە دە قازانلىقتاعىداي وسپەيتىن كورىنەدى. وسى جەردە راۋشان گۇلىن جانە ەفير مايلارىن بەرەتىن ەسىمدىكتەردى زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. سونىڭ ديرەكتورى ۆاسيل ستايكوۆ مىناداي قىزىقتى دەرەكتى كەلتىردى. ءبىر گرامم ماي الىنۋ ءۇشىن ءبىر جارىم مىڭ گۇل جۇلىنۋى ءتيىس. گۇلدىڭ ءۇش تونناسىن جۇلۋ قانشاما ميحناتتى جۇمىس دەسەڭىزشى. راۋشان گۇلىن وسىرۋگە ماماندانعان يندۋستريالى - اگرارلى كومپلەكستەر بار كورىنەدى. ولاردا ىستەيتىندەر بۇل گۇلدى ءوسىرۋدىڭ ناعىز شەبەرلەرى ەكەن.

قازانلىقتىڭ راۋشانى ماي ايىنىڭ اياعى مەن يۋن ايىنىڭ باس كەزىندە گۇلدەيدى. اككى تەرگىشتەر تاڭ سىلەم بەرە تۇرىپ، كۇن قىزعانعا دەيىن گۇل جينايدى. ويتكەنى تۇسكە جاقىن جۇلىنعان گۇلدىڭ مايى ەرتەڭگى گۇلدىكىنەن 60 پروسەنت كەم دەيدى. بۇل تاجىريبەدە كوز جەتكەن اقيقات بولسا كەرەك. گۇل تەرۋگە كىرىسەر كۇن ۇلكەن تويمەن، ءتۇنى بويى سەرۋەنمەن اتاپ وتىلەتىن كورىنەدى. گۇلگە ورانعان ادامدار، گۇلگە ورانعان بالا. ءان مەن بي قوسىلادى بۇل كورىككە. «ادام گۇل مە، گۇل گۇل مە، ونى اجىراتۋ كيىن بوپ قالادى ول كەزدە» دەيدى وسى قىزىقتى تالاي تاماشالاعاندار. گۇل تەرۋگە كىرىسۋدىڭ بۇل ءداستۇرى تالاي جىلداردان بەرى قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. قانداي ادەمى ءداستۇر.

راۋشان ماي ءيىس رەتىندە عانا قۇندى ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ تولىپ جاتقان ەمدىك قاسيەتى دە بار كورىنەدى. گاستريت، ەت اۋرۋى، تەرى اۋرۋلارىنا مىڭ دا ءبىر ەمدەسەدى. ارنايى جاسالعان «كونكرەت» اتتى قوسپانى تەك تەرى اۋرۋىن ەمدەۋگە پايدالانادى ەكەن.

... كۇن - جاعا. كۋرورت - قالانىڭ اتى. قارا تەڭىزدىڭ جاعالاۋىندا بولگاريانىڭ كۋرورتتارى بار ەكەنى جۇرتقا ءمالىم. ول قالالارعا بۇكىل ەۆروپادان دەمالۋعا كەلەدى. ەلدى قاق جارىپ حالىقارالىق ە-95 ماگيسترالى وتەدى. وسى ماگيسترال بويىمەن الۋان ەلدىڭ سەرياسى جازىلعان ماشينالاردىڭ كۇندىز-تۇنى اعىلىپ جاتقانىن كورەسىڭ. تىركەمەلەرىندە شاتىرلارى، كەيبىرەۋى كەيىنگى جىلدارى شىققان جىلجىمالى كادىمگى ءبىر بولمەلى ءۇيدى دومالاتىپ سۇيرەپ كەلەدى. پلاستماسسا، تاعى سول سەكىلدى جەڭىل ماتەريالداردان جاسالعان. قونا قالعان جەرىندە ىشىندە ەكى توسەگى، تاماق ىشەتىن ستولى بار. گازى، شاعىن اسحاناسى قاجەت تاماقتى لەزدە دايار ەتەدى. تۋريستەردى تيەگەن اسا شاپشاڭ ءجۇرىستى ءساندى اۆتوبۋستار دا زۋ-زۋ ەتىپ ءوتىپ جاتىر. تەڭىز جاعاسىنا جۇرتتىڭ ءبارى اسىققانداي.

ءبىر جارىم كۇندىك تىنىستاۋعا ءبىز دە الىپ-ۇشىپ كەلەمىز. تەڭىزبەن ەتەنە وسكەن، بالتىق بويىن تۇگەل شارلاعان زيگمۋند ءدوناتوۆيچتىڭ ىقىلاسى تىپتەن زور. تەڭىز دەسە ول، دالا دەسە مەن اعىپ سويلەپ كەتەمىز. وسىدان ەكى جىل بۇرىن مونعولياعا بارعان ساپاردا «دالانىڭ ەزى تەڭىزگە ۇقسايدى ەكەن عوي» دەپ ول ىشەك-سىلەمدى قاتىرعان. ارينە، ۇشان-تەڭىز كەندىگى جاعىنان ولاردىڭ بىر-بىرىنە ۇقسايتىنى دا راس.

كوزىمنىڭ استىمەن زيگمۋندقا قاراپ قويامىن. ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن تەڭىزگە ءتونىپ كەلەدى. قالانىڭ كۇن جاعى اتتىڭ تاعاسى سەكىلدى ءيىلىپ كەتەدى ەكەن. وسىدان 20 جىلداي بۇرىن عانا نەگىزى سالىنعان قالا دەپ ايتۋ قيىن. ءزاۋلىم-زاۋلىم قوناق ۇيلەر، كوك جەلەك جامىلعان كوشە، ولاردىڭ تەڭىزگە اپارىپ تىركەلمەيتىنى جوق. قالا سولاي سالىنعان. قوناق ۇيلەر كومپلەكسى دەسە دە بولعانداي. ءبىر قالادا 24 مىڭ ورىندىق 105 قوناق ءۇي، قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارى 26 مىڭ ادامعا لايىقتالعان. ءبىزدىڭ تۇراعىمىز «كۋبان» قوناق ءۇيى بولماق.

بولگارياداعى بارلىق قالالار سەكىلدى بۇل قالانىڭ دا وزىنە ءتان ءداستۇرى بار. «التىن ورفەيدى» الۋ ءۇشىن جىل سايىن وتكىزىلەتىن ەسترادالىق اندەر فەستيۆالى وسىندا وتەدى.

بيىل بۇل بايگەنى العان ءبىزدىڭ قارىنداسىمىز روزا رىمبايەۆا. روزانىڭ ءان شىرقاپ، توپ جارعان جەرىنە كەلە جاتىرمىز. وسىدان از عانا كۇن بۇرىن بولگار تەلەگراف اگەنتتىگىنىڭ روزانىڭ ۇزدىك جەتىستىگى جونىندە ماقالا ۇيىمداستىرۋدى سۇراعانبىز. جۇرەگىمىز تاعات تاپپاي اسىعا كۇتكەندە سوفياداعى ارىپتەستەر ول فەستيۆال كۇن - جاعادا ءوتىپ جاتىر دەگەن-دى. جەر اياعى شالعاي. دەسە دە تىلەكتەرىمىزدى ورىندايمىز دەپ سەندىرگەن بولاتىن. ءيا، ولار ۋادەلەرىندە تۇردى. شىركىن، بۇگىنگى بايلانىس قۇرالى - اي دەسەڭشى. ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە وسى كۇن - جاعادا الماتىعا قۋانىشتى حابار جەتكىزدىك. بۇكىل رەسپۋبليكادان ءسۇيىنشى سۇراعانداي بولىپ ەدىك. سوندا ول قۋانىشتى حاباردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى كۇن -جاعا – سوفيا – موسكۆا - الماتى.

ماعان روزا وسىناۋ ادەمى قالادا، تەڭىز تورىندە «بۇل قاي حالىقتىڭ» قىزى دەگىزىپ، ءالى ءان شىرقاپ تۇرعانداي كورىندى. ونىڭ «ءالياسىن» تەڭىز دە تىنا قالىپ تىڭداعانداي. ارينە، ءويتىپ شالقىپ كەلە جاتقان مەنىڭ كوڭىلىم.

شىركىن، جاقسىنىڭ جۇرگەن جەرى - اي. قوناق ۇيگە كەلىپ تۇسىسىمەن بىزگە نومەر بولگەن قىز ماعان:

— قايدانسىز، — دەدى.

— قازاقستاننانمىن.

— ءا، روزا رىمبايەۆانىڭ جەرلەسى ەكەنسىز عوي. ول عاجاپ ءانشى ەكەن.

الگى قىز بايەك بولدى دا قالدى. ماعان ءتىپتى ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتتى. بويىمدى ءبىر ماقتانىش سەزىمى بيلەپ تۇر...

سول كۇننىڭ كەشى. قارا تەڭىزگە شومىلىپ، كۇنگە قىزىپ، فويەدە ماۋجىراڭقىراپ تەليەۆيزور كورىپ وتىرعانبىز. ءتۇرلى-تۇستى تەليەۆيزور، مەيىلىنشە ايقىن. دابىر-دۇبىر اڭگىمە، جۇرت ءار تىلدە سويلەسىپ وتىر. اعىلشىن تىلىندە سويلەپ وتىرعان ءبىر توپ «بوگەت بولماسىن» دەگەندەي تەليەۆيزوردىڭ داۋىسىن باسىپ قويدى. ءبىراق سۋرەت كەيىپكەرى كورىنىپ تۇر. ءبىر كەزدە وسى قالادا وتكەن فەستيۆالدىڭ قورىتىندى كونسەرتىن بەرەمىز دەمەسى بار ما.

ءبىرىنشى بولىپ جارق ەتىپ روزا شىعا كەلدى. ۇستىندە وتە ادەمى تىگىلگەن قىزىل كويلەگى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، تەليەۆيزوردى بار داۋىسىنا باستىم. جۇرت سەلك ەتە ءتۇسىپ، اجىرايا ماعان قارادى.

ولاردا شارۋام قانشا، ەكى كوزىم روزادا. بايقايمىن، جۇرت تا تەسىلە قالىپتى. ءبارى دە مەنىڭ جاڭاعى وقىس ارەكەتىمدى كەشىرگەندەي. ءبارىمىزدى دە ءوزىنىن انشىلىك ونەرىمەن روزا شۇلعىتتى دا قويدى.

— بۇل ءبىزدىڭ ەلدەن، قازاقستاننان، — دەدىم ورىس تىلىندە. — ۇنىمدە ماساتتانۋ دا، ماقتانۋ دا بار. «التىن ورفەيدى» كادىمگى ءوزىم قولىما ۇستاپ تۇرعاندايمىن.

وتىرعاندار تەليەۆيزور الدىندا دۋ قول سوقتى. ورىندارىنان تۇرىپ، مەنىڭ قولىمدى الدى.

قالاي ماقتانباسسىڭ، بۇعان!

22-23 يۋن. توعىزىنشى، ونىنشى كۇن. باعىتىمىز پلوۆديۆ قالاسى. حالقىنىڭ سانى جاعىنان ەلدىڭ سوفيادان كەيىنگى قالاسى. 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە دە قالا. قالانىن اينالاسىندا التى جوتا تۇر، ءار جوتانىڭ ءوزى جاتقان تاريح. اتاقتى «الەشا» ەسكەرتكىشى بار جوتاعا شىقتىق. اينالا تۇگەل كورىنەدى، قالا تۇپ - تۋرا الاقاندا تۇرعانداي». «الەشا» ءانى، «الەشا» ەسكەرتكىشى. كەشەگى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا ازاتتىق اكەلگەن سوۆەت ارمياسىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بۇل ەسكەرتكىشى. بيىك جوتانىڭ ۇستىنە بيىك سالىنعان ەسكەرتكىش تىم تۇلعالى كورىنەدى. قالانىڭ قاي جەرىندە تۇرسا دا «الەشانى» كورمەيتىن تۇرعىن جوق قوي دەيدى مۇنداعىلار.

وكرۋگتىڭ ەل ەكونوميكاسىندا الاتىن ورنى جونىندە وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى گ. پەتكوۆ جولداس جاقسىلاپ ايتىپ بەردى. ونەركاسىبى باسىم، ءتۇستى مەتاللۋرگيا، ماشينا جاساۋ، ەلەكتر دۆيگاتەلدەرىن شىعارۋ جاقسى جولعا قويىلىپتى. ءجۇزىم جينايتىن كومباينداردى شىعارۋ كولعا الىنىپتى. ءيا، قول ەڭبەگىن كوپ كەرەك ەتەتىن وسى ءبىر سالانى تەحنيكا موينىنا ارتاتىنى قانداي جاقسى بولعان. ءجۇزىم كومباينى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە 300 ادامنىڭ ءىسىن اتقارادى ەكەن.

اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دا قادامى قارىشتى. بۇكىل بولگاريا شەتەلگە شىعاراتىن پوميدوردىڭ 40 پروسەنتىن وسى وكرۋگ بەرەدى ەكەن. ەگىس تاناپتارىنىڭ ورنالاسۋى دا كوڭىل اۋدارارلىق. الما باگى، جۇزىمدىك، سوسىن ونىڭ تانابى. وسىنداي ءۇش بولىكتەن تۇراتىن القاپتىڭ ءارقايسىسى 40 كيلومەترگە دەيىن سوزىلادى. باسقا وكرۋگتارداعى سياقتى مۇندا دا اگرارلىق - ونەركاسىپتىك كومپلەكستەر. جەردى وندەۋدەن باستاپ، ءونىمدى تۇتىنۋشىنىڭ اۋزىنا تيگىزگەنگە دەيىنگى ءىستىڭ ءبارىن وسى كومپلەكستەر اتقارادى. ياعني ولار بارلىق پروسەستى وزدەرى اتقارادى، ءبىر پروسەستىڭ ءبىر پروسەستى بوگەمەۋىنە مۇددەلى.

ءداندى داقىلداردىڭ ءونىمدى سورتتارىن شىعارۋ جونىندە ەداۋىر جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە ەكەن. 40 مىڭ گەكتار جۇگەرىنىڭ ءار گەكتارىنان 70 سەنتنەردەن ءدان الۋعا جەتۋ — ۇلكەن ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. سوڭعى ەكى جىلدا بالداي سورتتارىن ىڭ 70 پروسەنتى جاڭارتىلعان. سونىڭ ارقاسى بولسا كەرەك، وكرۋگ بويىنشا بۇل داقىلدان ورتا ەسەپپەن 37 سەنتنەردەن ءونىم الۋعا قول جەتكەن.

اسا ءبىر دەن قويارلىق جاعداي قانشا ءونىم الۋعا بولاتىنىن كۇنى بولجاۋ جولىنداعى ىزدەنىستەر. ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ كوپ تۇرىنەن قاتەلەسپەي بولجاۋ ايتا الۋعا جەتتىك دەيدى. گ.پەتكوۆ جولداس. — ارينە، بۇل وڭاي شارۋا ەمەس، كوپ جايدى ەسكەرۋدى، كوپ ماسەلەنى جەتىك ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى. دايەكتى، جۇيەلى زەرتتەۋ جۇمىسى كەرەك. تەوريا مەن پراكتيكانىڭ تىعىز بايلانىسى، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرۋى قاجەت. جانە بۇل ىسكە عالىمدار عانا ەمەس، اگرارلى - ونەركاسىپ كومپلەكستەرىنىڭ بارلىق ەڭبەككەرلەرى قاتىستىرىلۋعا ءتيىس. قىسقاسى عالىم ديقان، ديحان عالىم بولۋ كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاعى ماسەلەنى تەك وسىلايشا قويۋدى تالاپ ەتتى.

ءوزىمىز توقتاعان «تريمونسيۋم» قوناق ۇيىنە كەلگەندە قاراڭعى ءتۇسىپ، قالا ەلەكتر نۇرىنا بولەنگەن ەدى. مىناۋ قوناق ءۇي ويىمىزدى تاعى ءبىر باسقا ماسەلەگە ءبولدى. بۇل دا «بالكانتۋريست» ەلدەگى بۇكىل تۋريزم ءىسىن كولعا العان اسا بەدەلدى مەكەمەگە ۇقسايدى. بارلىق قالادا وسى مەكەمەنىڭ ادەمى قوناق ۇيلەرى، جايلى اۆتوبۋستارى، قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارى كوڭىلدەندىرەتىن انسامبلدەرى بار.

— ءتۋريزمنىڭ بىزدە دامىعانى سونشاما، ءاربىر بولگار جىل سايىن شەتەلدەن ءبىر-بىر قوناق قابىلدايدى، — دەيدى مۇنداعىلار قالجىڭداپ. سوندا ەلگە جىلىنا 8 ميلليوننان استام ادام كەلەتىن باعانى عوي. جولاۋشىعا جايلى جاتاتىن ورىن بولسا، جول قيىندىعىن كورمەسە، مەزگىلىندە تاماق ءىشىپ، كوڭىلدى دەم السا — ودان ارتىق نە كەرەك. وسى ماسەلەنىڭ ءبارى جاقسى ويلاستىرىلعان. جاڭاعى «بالكانتۋريستىڭ» قىزمەتى سول.

مەملەكەتتىڭ بۇل ماسەلەگە بولەكشە ءمان بەرەتىنى دە ايقىن كورىنىپ تۇر. ارنايى شەشىممەن كەيبىر قالالاردىڭ ەسكى كۆارتالدارى، بۇكىل مەكەن مۋزەي - قورىق دەپ جاريالانىپ، قامقورلىققا الىنعان. ولار — ەسكى پلوۆديۆ، ۆەليكو-تىرنوۆ، كوپريۆشيسا، مەلنيك، نەسەبىر، كوتەل، جەريەۆنا، ارباناسي، بوجەنسى. مەملەكەت بۇل مەكەندەردى ساقتاۋعا جانە جاڭعىرتۋعا ەداۋىر قارجى بولگەن.

ەرتەمەن پلوديۆتەن سوفياعا اتتانباقپىز. العاشقىدا ۇزاقتاۋ كورىنگەن 10 كۇن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىقتى. باتىسىنان باستاپ سولتۇستىككە، ودان شىعىسقا — تەڭىزگە دەيىن بارىپ، سوسىن وڭتۇستىگىنەن ءبىر-اق شىقتىق. ياعني ەلدى كوكتەي وتىرىپ، كوپ اسەر الدىق. جول جازبا سول اسەردىڭ 60 پروسەنتىن السا — وندا ءوز مىندەتىن ورىنداعانى.

ەڭ باستى اسەر — فاشيستىك ەزگىدەن ازات بولىسىمەن از ۋاقىت ىشىندە جاڭا ءومىر ورناتىپ كەمەلدەنگەن، قوعام قۇرۋدى قۇلشىنا جۇزەگە اسىرىپ جاتقان تۋىسقان ەلدى كوردىك.

الماتىدا بولعان بولگار-سوۆەت دوستىعىنىڭ ميتينگىسىندە تودور جيۆكوۆ بىلاي دەگەن ەدى.

«... بولگاريا حالىق رەسپۋبليكاسى وتىز جىلدان از عانا استام ۋاقىت ىشىندە ءوز كەلبەتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ءۇمىتسىز ارتتا قالىپ، ەۆروپادا ەڭ سوڭعى ورىنداردىڭ بىرىنە عانا يە بولعان، بولگاردىڭ ساتقىن بۋرجۋازياسىنىڭ كەسىرىنەن ءۇشىنشى ۇلتتىق اپاتتىڭ شەگىنە تاقاپ قالعان بولگاريا قازىرگى كەزدە وسى زامانعى ونەركاسىبى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى، باي مادەنيەتى بار گۇلدەنگەن سوسياليستىك سەميانىڭ تەڭ پراۆولى قۇرمەتتى مۇشەسىنە اينالدى. ال ونىڭ مۇنشاما سامعاۋىنا جاعداي تۋعىزعان شارتتاردىڭ ءبىرى — ءبىزدىڭ سوۆەت وداعىمەن، سوۆەت حالقىمەن بارعان سايىن تىعىز جانە جان - جاقتى جاقىنداسۋدى كوزدەگەن اينىماس باعىتىمىز».

بۇكىل ساپارىمىزدا وسى ءسوزدىڭ اقيقاتتىعىنا، اينىماس دوستىقتىڭ قۇدىرەتىنە كوزىمىز جەتتى. ون كۇن. بولگار جەرىندەگى جاڭا ءومىردىڭ، جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمنىڭ كۋاسى بولعان ون كۇن ءسويتىپ وتە شىقتى. باۋىرلاس ەلدىڭ باتىل قادامىنا، اق نيەت، قوناق جاي ادامىنا جۇرەك ءسويتىپ قۋانىپ قايتتى. دوس ەلىندەگى كىرشىكسىز دوستىق ىقىلاستى كوردىك.

***

ءيا، ىستىق كۇندە اۆتوبۋستا اندرەيدى ويدا-جوقتا كەزدەستىرگەن عاني مەن ۆاسيليي بۇل وزگەرىستەردى كورمەگەن دە بولار-اۋ. ولاردىڭ ەسىندە قالعانى اتاقتى «ت-34» تانكتەرىنىڭ بولگار جەرىندە جانعانى، اندرەيدىڭ بۇلاردى شىعارىپ، ءوزىنىڭ تانك ىشىندە قالعانى. قان كويلەك دوستىڭ وقىس تابىلعانى، ونى عاني مەن ۆاسيلييگە قايتا تۋعانداي ەتىپ وتىر-اۋ. «سەندەر قان توككەن، سەندەر ءبىر - بىرىڭنەن ايىرىلعان بولگار جەرى بۇگىن وسىنداي، وعان كۋا مىنا مەنىڭ كۇندەلىگىم» دەپ ايتسام با ەكەن. قايدان تابام؟ سول قاھارمانداردان نەگە قارا ءۇزىپ قالدىم، نەگە تانىسپادىم؟ جەڭىس كۇنىنىڭ الدىنداعى ازداعان ەركەلىگىن كوتەرە الماعاننىڭ ىشىندە مەنىڭ دە بولعانىم با؟ جوق، ولاردى توبەگە كوتەرۋ كەرەك. «ەسىندە مە، ەسىندە مە» دەپ قانا سويلەسەدى.

— ەسىمىزدە، ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە! سەندەر دە «ت-34» تانكتەرىنىڭ دە بولگار دوستارىنىڭ ەسىندە.

وعان مەنىڭ ەشبىر ءشۇبام جوق. ومىردەگى ىزدەر كەيدە وسىلاي دا جازىلادى.

ال مىنا كۇندەلىكتەگى سىرلار شە؟

---