InfoHub Logo

1979 جىلدىڭ سەنتيابر ايىندا گدر-دىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولۋى سالتاناتتى تۇردە وتىسىمەن بەرلينگە بارىپ قايتۋدىڭ ورايى كەلگەن-دى. قاي قالادا بولساق تا تويدىڭ ءدۇبىرى ءالى باسىلماعان. كەپ جەرلەردە كوشەلەردەگى ترانسپورتتاردى، مەرەكەلىك پلاكاتتاردى جيناپ تا ۇلگەرمەگەن. كوزگە ەرەكشە تۇسەتىنى — سوۆەت وداعى مەن گدر اراسىنداعى دوستىقتىڭ بەرىكتىگىن، ۇلىلىعىن قاستەرلەۋ.

جەرىنىڭ كولەمى جاعىنان گدر دۇنيە جۇزىندەگى 102ء-شى حالقىنىڭ سانى جونىنەن 37ء-شى ورىندا. كوپ ونەركاسىپ ءونىمى شىعارىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءبىر ادام 35 كىسىگە جەتەتىن تاماق وندىرەدى. بۇل ۇلكەن ورلەۋدىڭ ايعاعى. ۇلتتىق تابىس 1950 جىلعى 22،8 ميلليارد ماركادان ەندى 161 ميلليارد ماركاعا جەتكەن. سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە گدر-داعى ءاربىر ءتورتىنشى تۇرعىن جاڭا، بارلىق جاعىنان سايما-ساي پاتەرگە كوشكەن. گەرمانيا سوسياليستىك ءبىرتۇتاس پارتياسىنىڭ پروگرامماسىنا سايكەس 1990 جىلدار ارالىعىندا، ياعني بەسجىلدىق بويى تۇرعىن ءۇي سالۋ جوسپارى بىردە-بىر ورىندالماي كورگەن ەمەس. وسى مەرزىم ىشىندە حالىقتىڭ ەڭبەك جانە تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋدىڭ وزىنە عانا 110 ميلليارد ماركا جۇمساۋ كوزدەلىپتى. مۇنىڭ ءوزى نەمىس حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءىرى الەۋمەتتىك-ساياسي پروگرامما كورىنەدى.

گدر ەڭبەكشىلەرى بۇل باقىتتىڭ باستاۋى قايدا ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. سول سەبەپتى دە كەلگەن قوناقتاردى ەڭ الدىمەن ترەپتوۆ پاركىنە اپارادى. مىنە، ءبىز دە سولاي قاراي بەتتەدىك. قولىمىزدا گۇلدەر. بويىمىزدا بولەك ءبىر سەزىم. قايعىسى دا بار، قاھارى دا بار سەزىم سەكىلدى. سول سەزىمنىڭ اسەرى مە، قولداعى گۇل ءدىرىل قاعاتىنداي، جۇرەگىمىز دە تاپ سولاي بولىپ كەلەدى.

بۇل مەموريال باعىن، ونداعى ايگىلى «ازاتكەر جاۋىنگەر» اتتى ەسكەرتكىشتى دۇنيە جۇزىندە بىلمەيتىن پەندە جوق شىعار. ءبىز دە تالاي كينودان كورىپ، تالاي كىتاپتان وقىعانبىز. ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورلارى، ونىڭ قالاي سالىنعانى — ءبارى-بارى بەلگىلى. ءبىراق سونىڭ وزىندە مىناداي سەزىمنىڭ بيلەۋى بۇل ەسكەرتكىشتە ەرەكشە ءبىر قاسيەتتىڭ بارلىعىنان بولسا كەرەك.

پارك ىشىنە كىرىسىمەن ونىڭ ءاربىر سۇيەم جەرىن باسۋعا جۇرەكسىنىپ، جۇمساق ايانداپ كەلەمىز. سوناۋ ءبىر سۇراپىل شاقتا بۇگىنگى باقىتتى ءومىر ءۇشىن قىرشىن عۇمىرلارىن قيعان وتانداستاردىڭ بەتىن جاپقان ءقابىر توپىراعىنداي بويىڭدى تىتىرەتەدى. وسى ويلار كەلگەندە اناۋ ۇلكەن ەسكەرتكىشكە جەر باسپاي اسپانمەن ۇشىپ بارۋعا دا ءازىرسىڭ.

بۇكىل قۇدىرەتتى ءانسامبلدى كورىپ، كوڭىل تولقىپ كەتەدى. ونى قۇرايتىن ءاربىر ارحيتەكتۋرالىق ەلەمەنتكە ەرەكشە ءمان بەرگەندەيسىڭ. مىنە، گرانيتتەن جاسالعان «وتان -انا» ءمۇسىنى. شەيىت بولعان پەرزەنتتەرىن جوقتاپ وتىرعانداي. ونىڭ قايعىسى تەڭىزدەن تەرەڭ، مۇحيتتان مۇڭدى سەكىلدى. وسى جەردەن تۇستىك شىعىسقا قاراي كەڭ اللەيا باستالادى. ول اللەيا باستى مونۋمەنتكە اپارىپ تىرەيدى. كىرە بەرىستە، ەكى جاقتا قىزىل گرانيتتەن جاسالعان شاشاقتى ۇلكەن قىزىل تۋلار. ولار ەرلىك، قاھارماندىق الدىندا، جۇمىر جەردى فاشيستىك اپاتتان الىپ قالعانداردىڭ ارۋاعى الدىندا ءيىلىپ تۇرعانداي. ورىس جانە نەمىس تىلدەرىندە ول تۋلارعا «ادامزاتتى فاشيستىك قۇلدىقتان ازات ەتۋ كۇرەسىندە ءوز ءومىرىن قيعان سوۆەت ارمياسى جاۋىنگەرلەرىنىڭ داڭقى ماڭگى وشپەسىن» دەپ جازىلىپتى.

تۋ الدىندا تىزەرلەگەن ەكى سولدات بەينەسى. ءبىرى ەگدە تارتقان، ءبىرى جاس. بۇلار سوۆەت ەلىندەگى ەكى ۇرپاقتىڭ وكىلى ىسپەتتى. شاشىنا اق كىرىپ، موسقال تارتقانى — ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا قاتىسىپ، ونىڭ جەڭىسىن فاشيستىك باسقىنشىلىقتان دا قورعاپ قالعان اعا ۇرپاق. جاسى — باقىتتى ءومىردىڭ قىزىعىن ەندى عانا كورىپ، جاسامپازدىق ەڭبەككە ەندى ارالاسا باستاعان شاقتا سوعىس سۇراپىلدانا تاپ بولىپ، قاتارى قاتتى سيرەگەن ۇرپاقتى بەينەلەيدى. ەكەۋى دە قارۋلارىنا سۇيەنىپ، باس كيىمدەرىن قولىنا الىپ، تاعزىم ەتىپ تۇر. وتان الدىندا پەرزەنتتىك بورىشىن وتەۋ ءۇشىن تالاي قاندى جولدان ءوتىپ، جاڭا عانا ەڭ اقىرعى شايقاستان شىققان سياقتى، ۇلى جەڭىس جولىندا قازا تاپقان تۇرعىلاستارىنا قۇرمەت كورسەتۋگە ەندى عانا مۇرشاسى كەلگەندەي. جۇزدەرىندە اۋىر سوعىستىڭ جان جانىشقان مۇڭى، ومىردەن ەرتە كەتكەن وتانداستارىن قيماعان ازالى سەزىم بار.

تاس باسقىشتارمەن تومەن قاراي بەتتەيسىز. قورعاننىڭ تابانىنا تۇسكەن سوڭ اسا ۇقىپتى قولمەن شويىننان قۇيىلعان بەس ۆەنوكتىڭ قاسىنان وتەسىز. ءار ۆەنوكتىڭ اينالاسى ءتورت بۇرىشتى ادەمى گۇلزار. ءبىر سوت نازارىڭىز مەموريال باعىنىڭ ەكى جاعىنا قويىلعان ساركوفاكتارعا اۋادى. ءار جاقتا سەگىز – سەگىزدەن - ولاردىڭ سانى ون التى. تاستان ويىلعان ءار ساركوفاكتا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى - شەشۋشى ساتتەرى بەينەلەگەن. قاھارمان حالىقتىڭ ۇلى ەرلىگىنىڭ ساۋلەت تىلىندەگى شەجىرەسىندەي.

وسى كورىنىستەردەن كوڭىلىڭىز تولقىپ، بۇكىل ۇلى وتان سوعىسىن باستان كەشىرگەندەي بولىپ كەلە جاتقاندا الدىمىزدا بيىك شوقىنىڭ ۇستىندە «ازاتكەر جاۋىنگەردىڭ» الىپ تۇلعاسى تۇرادى. كوپشىلىككە بەلگىلى ونىڭ ءبىر قولىندا جاۋىنگەرگە جابىسا تۇسكەن جاس ءسابي، ءبىر قولىندا قىلىش. اياعىنىڭ استىندا ءفاشيزمنىڭ قاق بولىنگەن قارعىلى بەلگىسى - سۆاستيكا. جاڭاعى شوقى دەپ وتىرعانىمىز وسى ەسكەرتكىش سالىناردا اكەلىپ ۇيىلگەن توپىراق. سول توپىراقتىڭ استىنا قازا بولعان سوۆەت سولداتتارىنىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن. ءۇيىندى شوقىنىڭ ۇستىندە دوڭگەلەنتە سالىنعان تۇعىر. بۇل تۇعىردىڭ كىسى بويى ەسىگى بار. ەسىكتەن ىشكە كىرگەندە كوز الدىڭا كۇمبەزدى زيرات كەلەدى. توبەدە حرۋستالدان ءار رەسپۋبليكانىڭ وكىلى قازا تاپقان قاھارماندارىن ازا تۇتىپ وتىر. جان تەبىرەنتەرلىك كورىنىس. مىنە، وسى تۇعىردىڭ ۇستىندە ازاتكەر سولدات. ونىڭ بەينەسى ارقىلى گۋمانيزمنىڭ، بەيبىتشىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ۇلىلىعى بەرىلگەن. جۇمىر جەردە قاستەرلەنەتىن سول ۇلىلىقتار. ازاتكەرلىك پارىزىن وتەگەن ادام قانداي تۇلعال، رۋحاني قانداي بيىك. جەر شارىنىڭ قاي نۇكتەسىنەن قاراساڭ دا ونىڭ قاسيەتتى بەينەسى كورىكتى كورىنەتىن سەكىلدى.

عالامات ەرلىك عالامات يدەيانى تۋدىرادى ەكەن. مەموريالدان شىعىپ بارا جاتىپ، ونەردىڭ وسىناۋ تۋىندىسىنا قايتا-قايتا قاراي بەرەسىڭ. ءانسامبلدىڭ اۆتورلارى سكۋلپتور ە.ب.ۆۋتەتيچتىڭ، ارحيتەكتور يا.ب.بەلوپولسكيدىڭ، ينجەنەر س.س.ۆالەرپۋستىڭ، سۋرەتشى ا.ا. گورپەنكونىڭ ەسىمدەرىن قۇرمەتپەن ەسكە الاسىڭ. ۇلى ەرلىكتىڭ تەرەڭ ءمانىن قالاي شەبەر جەتكىزە بىلگەن. تاريح تالاي مەموريالداردى بىلەدى، دۇنيە جۇزىندە نەبىر بىرەگەي مونۋمەنتتەر بار. ءبىراق مىناۋ سونىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى. تەڭدەسى جوق بەينەسى.

بەرلينگە بارعانداردى نەمىس دوستاردىڭ بۇدان كەيىنگى اپارار جەرى كارلس-حورستەگى مەموريال - مۋزەي. بۇل كادىمگى 1945 جىلى 8 مايدا گيتلەر ۆەرماحتىنىڭ ءسوزسىز تىزە بۇككەنى جونىندە قول قويىلعان، سوۆەت وداعى مەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ جەڭىسى جاريا ەتىلگەن تاريحي ءۇي. ون ءتورت زالىندا 15 مىڭ ەكسپونات بار. ول سوناۋ 1941 جىلدىڭ 22 يۋنىنەن بەرليندى ازات ەتۋگە دەيىنگى ارالىقتى فوتودوكۋمەنتتەر، سۋرەتتەر، سكۋلپتۋرالار، قارۋلار، جاۋىنگەرلەردىڭ كيىمدەرى، گراموتالار، كارتالار ارقىلى كوز الدىڭنان وتكىزىلەدى.

مۋزەيگە كەلۋشىلەر ەرەكشە ىنتا قوياتىن ەكسپوناتتار تولىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى — بەرليندەگى ەڭ سوڭعى شايقاس رەيحستاگقا شابۋىل جونىندەگى دراما. بۇل سۇراپىلدىڭ قانداي قيامەت بولعانىن سۋرەتشىنىڭ جەتكىزۋ شەبەرلىگىنە تاڭ قالاسىڭ. وسىنداي قىرعىندا دا ادام ءتىرى قالادى ەكەن-اۋ دەگەن وي تىنىشىڭدى الادى. بۇل شابۋىلدىڭ ايگىلى ءبىر باتىرى رەتىندە مۋزەيگە ءوزىمىزدىڭ جەرلەسىمىز راحىمجان قوشقاربايەۆتىڭ دا سۋرەتىن قويىپتى. موسكۆا تۇبىندە جاپپاي ەرلىك كورسەتكەن قازاقستان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىر وكىلى رەيحستاگتان دا شىققان، ءا. وسى ەرلىكتەردە حالىق مەرەيىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرەتىن ءبىر تۇتاستىق جاتقان جوق پا. بويىڭدى ەرىكسىز ماقتانىش سەزىمى بيلەيدى.

سوۆەت وداعىنىڭ مارشالدارى گ.ك.جۋكوۆ پەن ي.س.كونيەۆتىڭ جەكە مۇلىكتەرى اسا ىستىق. ستراتەگيالىق جوسپارلارمەن شابۋىل كارتالارى سوۆەتتىك اسكەري ونەردىڭ ارتىقشىلىعىن بولەكشە پاش ەتىپ تۇر.

مىنە، 1945 جىلى 8 ماي كۇنى گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇككەنى جونىندە قول قويىلعان تاريحي زال. وداقتاستار وكىلدەرى توردە. كەشە كەۋدەسىنە نان پىسكەن گەنەرالدار ەسىك الدىندا — كەيتەل، فريدسبۋرگ، شتۋمپف جانە باسقالارى. وزدەرىنشە باستارىن كەيكيتىپ، پاڭدانعان بولادى. ءبىراق بۇلارى جيىركەنىشتى دە كۇلكىلى.

ەڭ جيىركەنىشتى كورىنىس مەموريال — مۋزەيدەن شىعار تۇستاعى تۇسە بەرىستە. نيۋرەنبەرگ پروسەسىندە دارعا اسۋعا بۇيىرىلعان سوعىس قىلمىسكەرلەرىنىڭ بۇيرىق ورىندالعاننان كەيىنگى سيقى. ءبىرى ءتىلىن تىستەپ، ءبىرى كوزىن اقيتقان كۇيىندە جاتىر. اناۋ بىرەۋى موينىنان دار تۇزاعى الىنباستان قۇلاپتى. ەشبىر بوياماسى جوق دوكۋمەنتتى فوتولار. باسقىنشىلىق سوعىستىڭ بارىپ تىرەيتىن جەرى وسى. وزگەگە دايىندالعاندار ءوز مويىندارىنان قىلعىندىردى. ادامزات الدىنداعى كەشىرىلمەس، جانتۇرشىگەرلىك قىلمىستارىنىڭ سازايى بۇل.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 50 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جۇتقان وسى سۇرقيالار. ول قۇرباننىڭ 23 ميلليونى سوۆەت ازاماتتارى، 6 ميلليوننان استامى - پولياكتار، 1 ميلليون 700 مىڭى يۋگوسلاۆتار، 600 مىڭى فرانسۋزدار، 400 مىڭى امەريكاندىقتار، 375 مىڭى اعىلشىندار. فاشيزم سالعان سويقاننىڭ سالدارىنان 6 ميلليون نەمىس وپات بولعان. بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن اۋزىما قاراتام دەپ الاسۇرعان گيتلەرلىك فاشيزم ءوز «ءومىربايانىن» وسىلاي اياقتادى. قىرجيعان، بىرجيعان، قۇرىسقان، تىرىسقان، اقسيعان، اسىلعان فاشيستەردىڭ سۇرىقسىز كەيپىن كورگەندە، بۇل دۇنيەدە ءومىرى دە جيىركەنىشتىلەردىڭ بار ەكەنى ەسىڭە ءتۇسىپ، «ساق بولىڭدار، ادامدار!» دەپ بۇكىل الەمگە ايقاي سالعىڭ كەلەدى.

نەمىس حالقىنىڭ ەندىگى ۇرپاعى وتكەننەن جيىركەنىپ، ءوز ءومىرىن ونەگەلى نۇسقاعا سالسىن. قارا نيەت ماقساتقا قاشاندا لاعنەت!

مەموريال - مۋزەي ەكسپوناتتارىنىڭ ايتارى وسى.

مۋزەيدەن شىعاسىڭ دا مىناۋ بۇگىنگى بەرلينگە، كوز سالاسىڭ. سوناۋ سۇراپىل شاقتاعى كۇل-قوقىستىڭ ورنىنا ءساندى، سالتاناتتى قالا. جاسامپازدىق قالاي قۇدىرەتتى، ءوڭىردى دە، ءومىردى دە كەرەمەت وزگەرتىپ جىبەرگەن. ەۆروپانىڭ قاق ورتاسىندا — ونەگەلى سالتى بار ەل، ىرگەلى مەملەكەت.

گەرمانيانىڭ ءبىرتۇتاس سوسياليستىك پارتياسىنىڭ باستاۋىمەن رەسپۋبليكا نەبىر جاڭا بيىككە كوتەرىلىپ، جاقسى بەدەلگە يە بولا بەرمەكشى. باقىت جولىنىڭ ءار باسپالداعى ايتىپ تاۋىسا الماس شەجىرەگە اينالىپ بارادى. گدر- ءدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ اق تىلەۋى — اشىق اسپان، مولشىلىق، تىلەگى ءبىر، جۇرەگى ءبىر ەلدەرمەن دوستىق، ىنتىماق، قىل وتپەس تاتۋلىق، قيماس باۋىرلاستىق، بارعان سايىن ىلگەرى سامعاۋ، ادەبيەتتى، مادەنيەتتى گۇلدەنۋ، عىلىمدى دامىتۋ. مۇنىڭ ءبارى ورىندالعان، ورىندالار ارماندار، سول ارمانعا ۇمتىلعان قابىلەتتى كۇشتى، تالانتتى دارحان پاك جاندار بار بۇل ەلدە.

ازاتكەر جاۋىنگەر ەسكەرتكىشىنە جىلىنا بىرنەشە رەت گۇل شوقتارى قويىلادى. اسىرەسە، 8 ماي كۇنى فاشيزمنەن ازات ەتىلگەن كۇنى، 7 وكتيابر كۇنى — گدر- ءدىڭ قۇرىلعان كۇنى، 7 نويابر كۇنى — ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسى بولعان كۇنى گۇل شوقتارى ەرەكشە كوپ بولادى ەكەن. ول گۇلدەردى حالىقتىق كاسىپورىنداردىڭ، اۋىلشارۋاشىلىق كووپەراتيۆتەرىنىڭ، عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ دەلەگاسيالارى اكەپ قويادى. ول دەلەگاسيالاردى گدر- ءدىڭ پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىلارى باستاپ كەلەدى.

الىستا، الماتىدا وتىرىپ، كوز الدىما سول ءبىر قاسيەتتى مونۋمەنتكە قاراي اعىلىپ بارا جاتقان حالىقتى ەلەستەتەم. قويعان گۇلدەر كەلگەندەردىڭ جۇرەك لۇپىلىندەي «جۇمىر جەر، مۇنى ۇمىتپا!» دەپ ءدىرىل قاعاتىن سياقتى.

---