InfoHub Logo

جاڭا عانا تىلسىم جاتقان اينالاداعى اپپاق قار جان بىتكەندەي جىبىرلاي باستادى. اپساتتە جاياۋ بوراسىن كۇشەيىپ، جولدىڭ ءۇستى الا قۇيىن بولدى دا كەتتى. باتىس جاققا قاراساق كوك تۇنەرىڭكىرەپ، كۇن بۇزىلعالى تۇر ەكەن. كولحوز پرەدسەداتەلى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ فووس ونىڭ ءبىرىن ەلەمەستەن اڭگىمەسىن ادەمى جالعاستىرىپ كەلەدى. بۇگىنگىدەن گورى ونىڭ ويى ەرتەڭگىگە كوبىرەك ويىسا بەرەدى. شوقاق - شوقاق ەتكەن ماشينا ءجۇرىسى عانا پرەدسەداتەلدىڭ داۋىسىن اندا - ساندا ءۇزىپ - ءۇزىپ قويادى. قانشا بىرگە جۇرسە دە جۇرگىزۋشى دە ەدۆين ەدۋاردوۆيچەي ءسوزىن بۇگىن ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعانداي، ۇزدىگىپ تىڭداپ قالىپتى. قولىنداعى ماشينانىڭ رولىنەن ايرىلىپ قالا ما دەپ تە قورقاسىڭ. ءبىراق وتىرىسىندا قىر جولىنا مەنەن مىقتى ەشكىم جوق دەگەندەي پاڭدىق بار. زۋىلداتىپ ايداپ كەلەدى. ءبىر ورايدا ەدۆين ەدۋاردوۆيچ كولحوزدا يپپودروم بولاتىنىن ايتتى، تاندانا قاراعان بىزگە:

— سەبەبىن تۇسىندىرەم، ول اسقاندىقتان ەمەس، كەرەك، كەرەك بولعاندا قانداي، — دەدى. ءسويتتى دە شوفەرىنە وڭعا قاراي قولىن شوشايتتى. ول جىلقى قوراعا تارت دەگەنى ەكەن. ومبى قاردى قايىقتاي جارعان كۇيى ماشينا كوز كورىم جەردە قاراۋىتقان توعايدىڭ بەر جاعىنداعى ۇلكەن قوراعا قاراي بەتتەدى. الدە نەنى كورۋگە اسىققانداي، جۇرگىزۋشىنىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي، مىنا جولسىزدىڭ وزىمەن ماشينانى ماناعىدان دا كوڭىلدى ايداپ كەلەدى. بۇل دا ات دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىننىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. قاردى بوراتا - موراتا "گاز-69" ماشيناسى ۇلكەن قاقپانىڭ الدىنا ىشقىنا كەلىپ توقتادى.

جىلقى جانۋار قانداي سەزىمتال، قۇلاقتارىن ەلەڭدەتە كەلگەندەرگە وسقىرىنا قارادى. جۇندەرى جىلت-جىلت ەتكەن ىلعي ءبىر كۇيلى سايگۇلىكتەر. ءارقايسىسى وزىنە ءتيىستى شارباقتا تۇر. استىلارى، اينالاسى تاپ-تازا. "تەاتر ىلگىشەكتەن باستالادى" دەمەكشى، كۇتىمىن تەگى قوراسىنان - اق بايقاۋعا بولادى. كولحوز پرەدسەداتەلى قاسىنداعى وبلىستان، رەسپۋبليكادان كەلگەن قوناقتاردى دا ۇمىتىپ كەتىپ، ءاربىر اتتىڭ ساۋىرىنان، القىمىنان سيپاپ ءجۇر. شارباقتىڭ قول جەتەر بيىك تۇسىندا سايگۇلىكتەردىڭ اتى، جاسى، «ءومىربايانى» جازىلعان. ونى داۋىستاپ، ماقتانا وقىپ كەلە جاتقان دا جاناعى ءوزىمىزدى اكەلگەن شوفەر — گەورگيي گەنريحوۆيچ فەيدەر.

— بالالار بارما بۇگىن؟ — دەدى پرەدسەداتەل قورا يەسىنە.

— بار، اشىق الاندا جاتتىعىپ ءجۇر.

— جاتتىقتىرۋشى كەلدى مە؟

— ول قاشاندا وسىندا عوي.

قورادان شىقساق، بوراسىن بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيگەن سياقتى. ءبىراق قارى تازارعان، كىشى-گىرىم يپپودروم سەكىلدى اشىق الاندا ون بەس اتتى ءجۇر. ءبارى دە سار جەلىسكە سالىپ، قازداي ءتىزىلىپ الدىمىزدان زۋىلداپ ءوتىپ جاتتى. ىشتەرىندە 4-5 قىز بار. بۇلار كولحوز مەكتەبىندەگى جوعارى كلاسس وقۋشىلارى ەكەن. ساباقتان شىعا سالىسىمەن وسىندا كەلىپ، ات سپورتىمەن شۇعىلدانادى، جاتتىعادى. ەتتەرى قىزعان با، الدە تاڭىرقاپ تۇرعان بىزدەرگە كورسەتكەن سەسى مە، ءبىراز اتتار اۋىزدىعىن شايناپ، ويناقتاي باستادى. جىگىت كورسە سىلاڭ قاعاتىن قىز سەكىلدى جىلقى جانۋاردا سىرت كوزگە سۇلۋ كورىنۋگە تىرىساتىن مىنەز بولادى. مىناۋ كورىنىستىڭ ءوزى دە ادەمى - اق. جەڭىل ەر توقىم ۇستىندە تىزگىندەرىن كادىمگى جوكەيلەرشە ۇستاعان بالالار دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقان، ەسىل-دەرتى استىنداعى اتتارىنىڭ قيلى - قيلى جۇرىسكە، جەلىسكە، شابىسقا كوشۋىن باقىلاۋ.

ۇزاق قاراپ تۇرىپ، توڭىپ قالعانىمىزدى ءبىز دە بايقاماپپىز.

— انا سايگۇلىك ۇستىندەگىلەر كولحوزدىڭ بولاشاعى. ات سپورتى¬مەن شۇعىلدانعىسى كەلىپ ءوتىنىش بىلدىرگەندەردىڭ كەزەگىن كورسەڭىز، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تەڭ جارتىسى، — دەدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ ماشيناعا كەلىپ وتىرعان سوڭ. — جىلقى بىزدە كوپ ەمەس، 460 باس قانا. اسىل تۇقىمدىسى ازداۋ، ازىرگە سونىڭ 25ء-ىن ساتىپ الساق پا دەيمىز.

— بارا-بارا مۇمكىن حالىقارالىق اۋكسيونعا قاتىسارمىز، — دەدى كوڭىلدى گەورگيي گەنريحوۆيچ.

— اۋكسيوننىي اۋىلى قاشىق شىعار، ءبىراق جاستاردى كولحوزدا تۇراقتاندىرۋعا قىزمەت ەتسەك، وندا بۇل جوسپارىمىزدىڭ جولى بولعانى.

كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ماناعى سەبەبىن تۇسىندىرەم دەگەنىنىڭ ءمانى ەندى بەلگىلى بولدى. ءبىر ورايدا ستاديون، بالالار ءۇشىن ەرتەگىلەر قالاشىعىن، بوگەتتەر كاسكادىن، فين مونشاسىن سالۋ جونىندەگى ويلارىن دا جاسىرىپ قالا المادى. جانە دە ونى دا جاڭاعى جىلقى جونىندە سويلەگەندەي اسا ءبىر ىقىلاسپەن، ىنتىزار سەزىممەن ايتتى.

بۇعان دەيىن ارالاعان ءۇش سيىر فەرماسىنداعى كورىنىستەر دە كوز الدىمىزعا كەلدى. ازىقتاندىرۋ، ءسۇت ساۋۋ، كەڭ شىعارۋ پروسەسىنىڭ ءبارى مەحانيكالاندىرىلعان. قورالاردىڭ ءىشى تاپ-تازا، ساۋىنشىلاردىڭ، بۇزاۋشىلاردىڭ، باقتاشىلاردىڭ ۇستىندە كادىمگى زاۆود، فابريكالاردا ءجۇمىسشىلار كيەتىندەي ارناۋلى كيىم. بۇزاۋلار تۋعان ايلارىنا قاراي كلەتكا - كلەتكالاردا تۇر. ولار تۇراتىن قورانىڭ تەمپەراتۋراسى ءبىر باسقا دا، سيىرلار تۇراتىن قورانىڭ تەمپەراتۋراسى ءبىر باسقا. دالادا تاعى اشىق الاڭ بار، مالدىڭ كۇن اشىقتا ءبىر ۋاق شىعاتىن سەرۋەن الاڭى.

ەدۆين ەدۋاردوۆيچ كەزدەسكەن جەردە ءار مالشىنى اتىمەن اتايدى. بالا - شاعاسىنىڭ ءحالىن سۇرايدى.

— پرەدسەداتەلدەر ادەتتە، كەشە قانشا ءسۇت ساۋدىڭ، مالىڭا قانشا قوسىمشا سالماق قوستىڭ دەۋشى ەدى. ءسىز بالا - شاعاسىنان باستايدى ەكەنسىز، — دەدىك ءبىز قالجىڭ - شىنى ارالاس.

— مۇنداعى جۇمىس ۇيدەگى كوڭىل-كۇيگە بايلانىستى. ەڭبەكتەگى تابىس وشاق باسىنىن اماندىعىنان باستالادى، — دەدى پرەدسەداتەل سوڭعى سوزدەرىن سوزىڭقىراي، قاداڭقىراي ايتىپ.

بۇدان كەيىن ول ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءبىز دە كورگەنىمىزگە وي جۇگىرتكەندەيمىز. كوڭىل-كۇي دەگەننىڭ دە توركىنى بايقالىپ تۇر. ءاربىر فەرمادا ادەمى جابدىقتالعان قوعامدىق مالشىلار ءۇيى، وندا مالشىلار شەشىنەتىن، ءۇي كيىمىن جۇمىس كيىمىنە اۋىستىراتىن ارنايى بولمە، جاقسى اسحانا، دەمالىس بولمەسىندە تەليەۆيزور، كىتاپ، گازەت-جۋرنالدار، وتىراتىن ديۆان - ورىندىق، دويبى، شاحمات. مەديسينالىق پۋنكت، جۋىناتىن دۋش ءوز الدىنا. قانت-شايىن دا الىسقا بارماي، كەرەك ادام وسىنداعى بۋفەتتەن ساتىپ الادى ەكەن.

№2 فەرماعا كەلگەنىمىزدە قۇرىلىسشىلار اقىرعى جۇمىستى جاساپ جاتتى. اسحانانىڭ، كوريدوردىڭ ەدەنى كادىمگى كوكالا مرامور. بولمەلەردىڭ ىشكى ساندىگىن كورگەندە فەرمادا تۇرعانىڭىزدى ۇمىتىپ كەتەسىز. قابىرعالار فانەلدەنگەن، ادەمى ليۋسترالار ىلىنگەن، اكۆاريۋم، سايراعىش قۇستار تۇراتىن ورىن ءوز الدىنا ءبىر بولەك.

— مىنا مرامورىڭىزبەن وزگە فەرماداعىلاردى وكپەلەتىپ المايسىز با؟

— ونىڭ دا سىرى بار. بۇل فەرما بارلىق كورسەتكىشتەن جاقسى، ءارى مالشىلاردىڭ قوعامدىق ءۇيى جاڭادان سالىندى. وسىنى پايدالانىپ، مراموردى دا ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا قولدانىپ جاتقانىمىز عوي. قىزىقسىن، ۇمتىلسىن. اماندىق بولسا، قايدا كەتەدى دەيسىز، مرامور باسقالارعا دا بارادى. ءبارى سولار ءۇشىن ەمەس پە. وكپەلەي المايتىن تاعى ءبىر سەبەبى: ءبارى كولحوزشىلاردىڭ جينالىسىندا كەلىسىلگەن. وسىندا نە ىستەلىپ، نە قويىلىپ جاتىر، ونى تۇگەلدەي كولحوزداعى ءاربىر ادام بىلەدى دەسە بولعانداي. جاسىرىپ ەشتەڭە ىستەمەيمىز. ءبارى جۇرتتىڭ كوز الدىندا.

مانا العاش تانىسقانىمىزدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ قىزۋ قاندى، تىكتەۋ سويلەيتىن ادام سەكىلدى كورىنىپ ەدى. كولحوزشىلارمەن كەزدەسكەن سايىن جايدارىلانىپ، جايساڭ مىنەزدىلىگىن تانىتتى. كەيبىر تۇيىق كورىنەتىن اكتەرلەردىڭ ساحناعا شىققاندا جايناپ كەتەتىنى، بولماسا قاتۋلى دەگەن ۇستازدىڭ بالالاردى كورگەندە مۇلدە جايدارىلانا تۇسەتىنى بار عوي. بۇل دا سولار سەكىلدى ءوزىنىڭ جان پەردەسىن تەربەتەتىن اۋديتورياسىنا تاپ بولعانداي وزگەرىپ سالا بەردى. مۇنىڭ كولحوزشىلارعا، كولحوزشىلاردىڭ بۇعان دەگەن قۇرمەتى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر. قۇرمەت تىلىمەن سويلەسىپ، قۇرمەت جۇرەگىمەن ۇعىساتىنداي. مەن باستىقپىن، مەن باعىنىشتىمىن دەپ تۇرعان اراباگەشتىڭ ءىزى دە جوق.

وسى ورايدا جاڭاعى فەرمادان شىعا بەرىستەگى ءبىر كەزدەسۋ ءبىراز ويعا مەگزەدى. ءومىردىڭ ءوزى نوۆەللا دەمەكشى، ول اسا ءبىر ءماندى سىردى اڭعارتقانداي. نەگىزگى تاق-تاق جولعا جەتكەنشە ەداۋىر جەر. فەرما مەن ەكى ورتادا ەڭىس بار ەكەن. ءبىز تومەن ءتۇسۋىمىز كەرەك. ال قارسى الدىمىزدان ەگىستىككە كوڭ تارتىپ جۇرگەن تىركەمەسى بار ءبىر «بەلارۋس» تراكتورى شىعا كەلدى. جولدىڭ ەكى جاعى دا ومبى، كىم بۇرىلسا دا ءبىراز ماشاقاتتاناتىنى ءسوزسىز. پرەدسەداتەلدىڭ ماشيناسىن كورىپ، «بەلارۋستەگى» مەحانيزاتور نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى.

— سەن شىق جولدان، ول ورگە قاراي كەلە جاتىر عوي، — دەدى ەدۋارد ەدۋاردوۆيچ شوفەرىنە وكتەم ۇنمەن.

ماشينا بيىك جالدى جارا - مارا بۇرىلا بەرگەندە پرەدسەداتەل ەسىكتى اشتى دا «بەلارۋسكە» توقتا دەپ بەلگى بەردى. ول ءتۇتىنىن بۋداقتاتقان كۇيى باسقارمانىڭ كەلۋىن كۇتتى.

— سىزدەر كەشىرىڭىزدەر، مەن انا جىگىتپەن ءبىر اۋىز تىلدەسىپ كەلەيىن. كەلىنشەگى اي -كۇنىنە جەتىپ وتىر ەدى، بوساندى ما ەكەن؟

— بوسانىپتى، ۇل تاۋىپتى، سۇيىنشىگە جىعىندى بولدىم، — دەپ ەدۆين ەدۋاردوۆيچ ماشيناعا كۇلە وتىردى.

ارتقا قاراسام «بەلارۋس» تە ورگە قاراي زىرىلداي كوتەرىلىپ بارا جاتىر ەكەن. يەسىنىڭ كوڭىل-كۇيى تراكتورىنىڭ جۇرىسىنەن - اق كورىنىپ تۇر. مەن سىرتىنان بەيتانىس مەحانيزاتورعا ءبىر، قاسىمدا وتىرعان پرەدسەداتەلگە ءبىر قارادىم. ەكەۋىن كورىنبەي تۇتاستىرىپ تۇرعان سەزىمدى تەرەڭىرەك ۇققىم كەلدى.

سايگۇلىكتەردى نەگە جاقسى كوردىڭىز دەگەن ماناعى ءبىر سۇراعىمدى دا قايتالاي قويمادىم. سەبەبى تۇسىنىكتى بولعان سياقتى. ءمىنىپ كەلە جاتقان ماشينامىز اۋدان ورتالىعىنا قاراي تارتا بەردى. كولحوز ورتالىعى دا سول بورودۋليحا سەلوسىندا.

— ەدۆين ەدۋاردوۆيچ، ءسىز باسقارعان كولحوز بيىلدان باستاپ تولىق شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشكەن، ءوزىن-وزى قارجىلاندىرادى. جۇرەكسىنبەيسىز بە؟ قىر-سىرى ءالى كوپ ماسەلە عوي بۇل.

— جوق. جۇرەكسىنبەيمىن. وعان تولىق نەگىز بار. بۇل ءبىر عانا مەن ەمەس، بۇكىل كولحوزشىلاردىڭ ۇيعارىمى. سان تالقىلاپ، سان ەكشەدىك. بۇل ءىستى سەنىممەن قولعا العان وبلىستاعى ءۇش شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى ەكەنىمىزدى دە تۇسىنەمىز. ياعني جول كورسەتۋشىلەر ساپىندامىز. جول باستاۋشى سەنىمسىز بولسا، وندا جاعداي قيىن.

ەدۆين ەدۋاردوۆيچ ارى قاراي نىعىراق سويلەپ كەتتى. - شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشىپ، ءوزىن-وزى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن ەكى كورسەتكىش مىقتى بولۋ كەرەك. ءبىرى — جىل سايىن الىنعان تازا پايدا، ەكىنشىسى — رەنتابەلدىلىك. وسى ەكى كورسەتكىش بۇل كوللەكتيۆ ەڭبەگىنىڭ ايناسى ىسپەتتى. شارۋاشىلىق ەسەپ تابىستى ءجۇرىپ، ءوزىن - ءوزى قارجىلاندىرۋدا قينالماس ءۇشىن رەنتابەلدىلىك كەمىندە 25-30 پروسەنت بولۋعا ءتيىس. ال ودان تومەنگى رەنتابەلدىلىكپەن شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشەم دەۋ كوز جۇمبايىق.

بىزدە رەنتابەلدىلىك ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا ورتا ەسەپپەن، 30،8 پروسەنت بولسا، 1986 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا 36،3 پروسەنتكە، ال 1987 جىلى 57 پروسەنتكە جەتتى. الىنعان تازا پايدا ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا 1206 مىڭ سوم، 1986 جىلى — 1781 مىڭ سوم بولسا، 1987 جىلى — 3213 مىڭ سوم بولىپ وتىر. ياعني باتىل قيمىل جاساۋعا بارلىق جاعداي بار دەگەن ءسوز.

تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ءارى قاراي تاعى دا تالداۋ جاساپ كورەيىك. مىسالى، 1986 جىلعى 1،781 مىڭ سوم تازا پايدانى ءبىز قالاي جۇمسادىق دەيسىز عوي. بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىك تولەمدى بيۋدجەتكە 100 سوم اۋدارىلدى؛ ءسۇت كومپلەكسىن سالعان كەزدە مەملەكەتتەن العان قارىز ءۇشىن 15 مىڭ (ودان ارتىققا رۇقسات ەتپەيدى) سوم وتەدىك؛ بولىنبەس قوردى تولىقتىرۋعا 298 مىڭ سوم كەتتى. قالعاندارى تومەندەگىشە جۇمسالدى: ءوندىرىستى ۇلعايتۋعا (شارۋاشىلىق ماقساتتاعى وبەكتىلەر سالۋ، تەحنيكا، اسىل تۇقىمدى مال ساتىپ الۋ، جاڭا وندىرىستىك ۋچاسكەلەر اشۋ، تاعى باسقالارى) 826 مىڭ سوم، ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ قورىنا 323 مىڭ ءبولىندى. سوندا جيىنتىعى 1761 مىڭ سوم بولدى. قالعان 20 مىڭ سوم الدە قانداي توسىن شىعىن ءۇشىن. ال 1987 جىلعى 3213 مىڭ سوم تازا پايدا بۇدان دا كەڭگە كوسىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كورىپ وتىرسىز، ون ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ العاشقى جىلىمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە تازا پايدا 1432 مىڭ سوم ارتىق بولدى. ءبىزدىڭ بانكىدەگى راسچەتىمىزگە ءار جىلدان ارتىلىپ قالعان قارجى بىر-بىرىنە قوسىلىپ جاتادى. كۇنى كەشە وندا 1515 مىڭ سوم بار ەدى. ال 1987 جىلعى مول تازا پايدا مۇنى تاعى دا كوبەيتە تۇسەدى دەگەن ءسوز. ياعني ءوزىمىزدى ءوزىمىز قارجىلاندىرۋدا جالتاقتايتىن ەشنارسە جوق. ءتۇيىپ ايتار بولساق، قاجىرلى ەڭبەگىمىزدىڭ ناتيجەسى وندىرىستىك نەگىزگى قوردى ۇلعايتۋدا دا، ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ قورىن مولايتۋدا دا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە دە باتىل قيمىلداۋعا بولادى دەپ وتىر. وسى ءبىر ءۇش فاكتوردىڭ بىرلىگى، قول جەتكەن تابىس، تيىمدىلىك سوسياليستىك ءوندىرىستىڭ سيپاتىن انىقتايدى.

بۇل ساپارىمىزدا ءبىراز ادامدارمەن جۇزدەسكەنبىز. سولاردىڭ ايتۋى بويىنشا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا ەدۆين ەدۋاردوۆيچتىڭ العاشقى قادامى كەلدى. «زاۆەتى يليچا» كولحوزىنا پرەدسەداتەل بولعاندا ول نەبارى 28 جاستا ەدى. ومىرلىك جولى دا اسا باي ەمەس. 12 جاسىندا اكەدەن جەتىم قالدى، مەكتەپ-ينتەرناتتى ءبىتىردى، اسكەرگە باردى، تەڭىز ماتروسى بولدى، وسى بورودۋليحا اۋدانىنداعى «پۋت ك كوممۋنيزمۋ» كولحوزىندا كومسومول ۇيىمىن باسقاردى، پارتيا مەكتەبىندە وقىدى، وسى كولحوزدا 5 جىل پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتار قىزمەتىن اتقاردى. ومىرلىك مەكتەبى مىنە وسى — «پۋت ك كوممۋنيزمۋ» كولحوزىندا العان تاجىريبەسى عانا.

نەدەن باستاۋ كەرەك؟ قانداي باسشىنىڭ بولسا دا، الدىنان شىعاتىن العاشقى سۇراق قوي بۇل. ەدۆين ەدۋاردوۆيچ اقساقالداردى جينادى. 13 ۇلتتىڭ وكىلى تۇراتىن بۇل شارۋاشىلىقتا ۇلكەندەردىڭ ءبارىن «اقساقال» دەپ قۇرمەتپەن اتاۋ ادەت بولىپ كەتكەن ەكەن. ولاردىڭ ىشىنەن وزىنە دەيىن كولحوزدى باسقارعان 17 ادام شىقتى. ءبىر جاعىنان ون جەتى اقىلشى بولعانىمەن، ەكىنشى جاعىنان ون جەتى تاجىريبەلى سىنشى دەگەن ءسوز عوي. الدە كىمدەردىڭ وزىنە دەيىنگىلەردى بوگەت جاسايدى دەپ تۇرتپەكتەيتىنىن دە بىلەتىن ەدۆين. بۇل — ءۇزىلدى - كەسىلدى ولاي ەتكىسى كەلمەدى. مىقتىلىعىڭدى ىسىڭمەن كورسەت. ونىڭ ۇستىنە اكەسى ەدۋاردتىڭ ۇدايى ايتاتىن ءسوزىن ەسىنە الدى.

قارتى بار ەل — قازىناسى بار ەل. ۇلكەندى سىيلاعانىڭ — ءۇيىندى سىيلاعانىڭ. سىرىڭ مەن سىيىندى حالقىڭنان بۇكپەسەڭ، ول دا سولاي جاۋاپ بەرەدى.

اقساقالدارمەن دە، جاستارمەن دە بولعان اشىق اڭگىمە كوپ جايدىڭ بەتىن اشتى. بىرىنشىدەن، ءجۇمىسشى كۇشى جەتپەيدى، ونى قالاي توقتاتادى؟ ەكىنشىدەن، قۇرىلىستىڭ جۇرگىزىلۋى شابان، كولحوز ءارى اۋدان ورتالىعىندا، تۇرعىن ءۇي جەتپەيدى، بۇل پروبلەمانى شەشۋدىڭ كوزى نەدە؟ ءبىر اقساقالدىڭ مىناداي ءسوزى ەدۆين ەدۋاردوۆيچتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىندە.

— بالالار وسكەن سوڭ بولەك تۇرعاندى، ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىعاندى جاقسى كورەدى. «الىستاعى بالاڭ — اياۋلى بالاڭ» دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان. اكە-شەشەسىمەن ۇيىلىپ-توگىلىپ بىرگە وتىرعانداردى بول الدىمەن.

مۇنى قۇرىلىس پروگرامماسىن كەڭ جاسا دەگەن امانات ىسپەتتى قابىلداعان ەدى. ۇشىنشىدەن، جەمشوپ بازاسى سەنىمسىز، كوپ جىلدىق ءشوپتىڭ ءتۇسىمى تومەن. ياعني نەگىزگى باعىت مال شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاعىن مىقتاپ ويلاۋ كەرەك. قينالعان كەزدە ءشوپتى سوناۋ قوستاناي وبلىسىنان تاسيدى ەكەن، تونناسى 80-120 سومنان، قىپ - قىزىل شىعىن. تورتىنشىدەن، ماسىلدىق، ەنجارلىق باسىم، بۇل ادام قابىلەتىن تۇسايتىن دەرت. بەرگەننەن گورى العاندى، قاناعاتتىقتان گورى قارماپ قالعاندى جاقسى كورەدى كەيبىرەۋلەرى. ونىڭ كەسىرلى ىسىكتەي كەۋلەپ كەتپەگەنى ءجون.

سىرتتاي ءالدى شارۋاشىلىق سياقتى كورىنگەنىمەن جاس پرەدسەداتەلدىڭ الدىنان وسىنداي پروبلەمالار شىقتى.

— سودان بەرگى وتكەن توعىز جىلدى كۇندەلىك رەتىندە جازىپ وتىرساڭ، توم-توم شەجىرە بولار ەدى، — دەيدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ

— ءبىراق وعان بىزدە ۋاقىت قايدا. ءقازىر كوپ دەتالدار ەستە دە قالعان جوق. ءبىراق نەگىزگى ۇستاعان باعىتتارىمىز كوكەيدە ءالى سايراپ تۇر.

— ءبارىن اشىق جاساۋ كەرەك، — دەدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ ءبىرتۇرلى نۇرلانا سويلەپ. — كولحوزشىلاردىڭ ءوز اقىلىنا سالىپ، ءوز كۇشىمەن ىستەگەن ءجون. وسى ماقساتپەن سەحتىق جۇيەگە كوشتىك. بىزدە ءقازىر ءتورت سەح بار: ەگىن شارۋاشىلىعى، مال شارۋاشىلىعى، مەحانيزاسيا، قۇرىلىس پەن قوسالقى كاسىپورىندار سەحى. ەگىن شارۋاشىلىعى سەحىنا ءۇش تراكتور ەگىس بريگاداسى مەن ورتالىق قىرمان كىرەدى. مال شارۋاشىلىعى سەحىنا ءۇش توۆارلى ءسۇت فەرماسى مەن كۇس فەرماسى، ءسۇت بلوگى جانە ورتالىق جەمشوپ سەحى جاتادى. مەحانيزاسيا سەحى — ماشينا-تراكتور شەبەرحاناسى، اۆتوپارك، ماشينا جاساۋ اۋلاسى، ەلەكتروسەح، مۇناي بازاسى، ەڭبەكتى كوپ قاجەت ەتەتىن جۇمىستاردى مەحانيكالاندىرۋ بريگاداسى. ال ءتورتىنشى سەحتىڭ — قۇرىلىس سەحىنىڭ قۇرامىنا اعاش وندەۋ شەبەرحاناسى، ورتالىق قويما، ناۋبايحانا، قوناق ءۇي كىرەدى. ءاربىر سەحتىڭ باستىقتارى، ونداعى فەرمالار مەن بريگادالاردىڭ مەڭگەرۋشىلەرى، بريگاديرلەرى بار. نەگىزگى قوردى سەحتارعا ءبولىپ تاستايمىز. ولار قاي جۇمىستان پايدا، قاي سالادان زيان كەلەتىنىن وزدەرى ەسەپتەيدى. ياعني ءوز ۋچاستوگىندە ءوزى قوجايىن. كولحوز ورتالىعىنان ءبارىن تاپتىشتەپ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كوزەپ وتىرۋدى قويدىق. شارۋاشىلىقتى ءتيىمدى جۇرگىزۋدىڭ جولىن ىزدەپ باسىن اۋىرتسىن، ىزدەنسىن، قاناتىن سابالاسىن. العاشقى جىلدارى بۇل جۇيە، ارينە وڭايعا سوققان جوق. ورتالىققا قاراي، جالتاقتاپ قالعان ەسكى ادەت ەتەكتەن تارتتى دا. ءبىراق ەكونوميكالىق تۇتقانىڭ عاجاپتىعى دا سوندا، ايۋعا ناماز ۇيرەتكەندەي، جۇرتتى ەسەپتەۋگە داعدىلاندىرادى. ءقازىر بريگادالار، فەرمالار، سەحتار ءبىر تيىن جىبەرمەۋگە تىرىسادى. ولار ءوز ماسەلەلەرىن فەرمانىڭ، بريگادانىڭ، سەحتىڭ سوۆەتتەرىندە قارايدى. كولحوزدا مۇنداي 10 سوۆەت بار. ونىڭ ايتقانى زاڭ. ەكونوميكالىق ماسەلە دە ءتارتىپ ماسەلەسى دە، الەۋمەتتىك ماسەلەسى دە سوندا شەشىلەدى. ءوزىن-وزى باسقارۋ، دەموكراتيا دەگەنىمىز وسى ەمەس پە. كەيىنگى كەزدە بريگاديرلەر، فەرما مەڭگەرۋشىلەرى، سەح باستىقتارى سايلانىپ قويىلاتىن بولدى. بۇل دا تومەننەن باقىلاۋدىڭ، كوپشىلىك پىكىرىنىڭ ءرولىن كۇشەيتتى.

بىزدە كولحوز بويىنشا ەكونوميكالىق تالداۋ بيۋروسى بار. ونىڭ مۇشەلەرى باس ماماندار. ايىنا ءبىر رەت وتەتىن ءوز ماجىلىسىندە بۇل بيۋرو بريگادا سوۆەتتەرىنىڭ ەسەبىن تىڭدايدى، ولارعا باعدار بەرىپ وتىرادى. ال اعىمداعى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن تومەنگى كوللەكتيۆتەردىڭ وزىندە شەشكىزەمىز. توقسان سايىن وتەتىن كولحوزشىلاردىڭ جالپى جينالىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە اۋقىمدى، كەلەلى ماسەلەلەر قويىلادى. ارالىقتاعى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى كولحوز باسقارماسى مەن تەكسەرۋ كوميسسياسىنا جۇكتەلەدى، مىنە بۇل قۇرىلىمدىق جاعى. باسقاشا ايتقاندا باسقارۋ مەحانيزمى. ونىڭ يكەمدى، ءتيىمدى ءتۇرىن تاپتىق دەپ بىلەمىز.

سوسىن بىزدە كۇشتەپ مىندەتتەمە العىزۋ دەگەن جوق. بريگادا، فەرما، سەح ءوزى شەشەدى. ال ولار ءاربىر ادامنىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەردى. مىناداي ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى بولعانىم بار. ۆەرا يليچينا ۆوروۆيەۆا دەگەن ساۋىنشىلار زۆەنوسىنىڭ جەتەكشىسى وتكەن جىلى ءار سيىردان 3500 كيلوگرامم ءسۇت الۋعا مىندەتتەنەمىز دەدى. وعان دەيىنگى كورسەتكىشتەرى 3200 كيلوگرامم بولاتىن.

— ءبىر جىلدا ءار ساۋىن سيىردىڭ سۇتتىلىگىن 300 كيلوگراممعا كوتەرمەك پە؟ مۇمكىن ەمەس؟

بۇعان ءبارىمىز دە كۇمانداندىق. ءبىراق ۆەرا يليچينا بولماي قويدى. «ەسەبىم بار، جولىن تابام، سوزىمدە تۇرماسام جاۋاپ بەرەتىن ءوزىم، زۆەنو ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن مەن، ءبارىمىز اقىلداستىق، مۇمكىندىك بار» دەپ وتىرىپ الدى. امال نە كوندىك. اقىرى ونىكى دۇرىس بوپ شىقتى، كوزدەگەن مەجەسىنە جەتتى. ياعني ءىس قاسىندا جۇرگەندەر سەنەن گورى كورەگەن. كوزىن اشسا، حالىق قايراتى تاۋسىلماس قازىنا دەگەن وسى عوي. مەنىڭشە ول كوزدى اشىپ وتىرعان شارۋاشىلىق ەسەپ.

— ءسىز العاش كەلگەندە الدىڭىزدان شىققان ءتورت پروبلەمانىڭ سوڭعىسىن باستادىڭىز. بىلايشا ايتقاندا ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋدەن. جەم ءشوپ ماسەلەسىن قالاي شەشتىڭىزدەر؟ ودان سوڭ قۇرىلىس جايلى كادرلاردى تۇراقتاندىرۋ تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.

— بايقاپ قالعان ەكەنسىز عوي، ادەيى سولاي ەتىپ وتىرمىن. ماسەلەنىڭ ماسەلەسى — ادام فاكتورى، ادامداردىڭ بويىنداعى قۋاتتى وياتۋ. بۇل ونەردى يگەرگەن باسشىنىڭ باعى قاشاندا جانباق. دەموكراتيا دەگەنىڭىز جۇرتتىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، حالىقپەن اقىلداسۋ دەگەن ءسوز. ال جاريالىلىق — ول ەشنارسەنى جاسىرماۋ. سوندا عانا اقىلشىڭ كوپ، جاناشىرىڭ كوپ دەگەن ءسوز. ءارى بۇل ەكەۋى ۇيىمداسۋعا، توپتاسۋعا باستايدى. ەنجارلىق، ماسىلدىق ءوز -وزىنەن ىعىسىپ بەرەدى.

ال ەندى جەم ءشوپ بازاسى جايلى. مال ءوسىرىپ وتىرىپ، جەم ءشوپتى مولايتپاۋ، ونىڭ ءتۇر-تۇرىن كوبەيتپەۋ — ورعا جىعىلۋ. بىزدە جەر اسا كوپ ەمەس، بارلىعى 49644 گەكتار، ونىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدىسى — 41797 گەكتار. وسىدان ەگىستىك 18120 گەكتار دا، جايىلىمدىق — 22523 گەكتار، ال پىشەن شاباتىن جەردىڭ كولەمى بار بولعانى — 637 گەكتار. بىزدە قوي جوق. 4300 باس ءىرى قارانى، ونىڭ ىشىندە 1450 باس ساۋىن سيىردى، 17000 قۇستى، 460 باس جىلقىنى قالاي اسىراپ، ولاردىڭ ءونىمىن قالاي ارتتىرۋىمىز كەرەك، بۇل سالانى قالاي ءتيىمدى جۇرگىزۋگە بولادى؟ بىردەن-بىر جول جەردى جاقسىلاپ پايدالانۋ، ونىڭ ون مىڭ گەكتاردان استامىن ءداندى داقىلدار السا، قالعانىن جەم-شوپتىك داقىلداردى ەگۋ — جۇگەرىنى، ءبىر جىلدىق، كوپ جىلدىق شوپتەردىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، ءوسىرۋدى يگەرۋ. ونىنشى بەسجىلدىقتا جەم-شوپتىك داقىلداردىڭ كولەمى 5000 گەكتار بولسا، ءقازىر 7000 گەكتاردان اسىپ ءتۇستى. ەڭ قۋانىشتىسى ءار گەكتاردان الىناتىن ءونىمدى ۇلعايتتىق. سوسىن جايىلىمداردى جاقسارتۋدى مىقتاپ قولعا الدىق. كوپ جىلعى ميحناتىمىزدى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن. ءقازىر بىزدە جەم-شوپ جونىندە قيىنشىلىق جوق. كوپ جىلدىق ءشوپتىڭ تۇقىمىن اۋەلى وزگەگە ساتاتىن بولدىق، ونى پايدا تابۋدىڭ كوزىنە اينالدىردىق. مىسالى، ەكپە جوڭىشقا تۇقىمىنىڭ ءبىر پايداسى 12 مىڭ سوم. ال ونى ءبىز 300 گەكتارعا ەگەمىز. ونىنشى بەسجىلدىقتا ونىڭ ءار گەكتارىنان 9 سەنتنەردەن عانا ءونىم الىنسا، ءقازىر 19 سەنتنەردەن ءونىم الامىز. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەگەر ءبىز ءقازىر ءاربىر 100 سيىردان 99 بۇزاۋ ءوسىرىپ، ءىرى قارانىڭ ەتكە وتكىزۋ سالماعىن 480 گرامعا جەتكىزىپ وتىرساق، بۇل ەڭ الدىمەن جەمشوپ مۇقتاجدىعىن شەشۋدىڭ ارقاسى. ونىنشى بەسجىلدىقتا 393 كيلوگرامم ەدى، ءقازىر ەتكە وتكىزىلگەن مالدىڭ 95 پروسەنتى جوعارى قوندىلىقپەن قابىلدانادى. كولحوز ءۇشىن بۇل اعىپ تۇرعان پايدا.

شارۋاشىلىق ەسەپتە ەستە مىقتاپ ساقتايتىن تاعى ەكى كورسەتكىش بار. ولار - ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى جانە ونىمگە جۇمسالاتىن شىعىن. بۇل كورسەتكىشتەر نەعۇرلىم تومەندەگەن سايىن تيىمدىلىك سوعۇرلىم ارتا تۇسەدى. ايتارلىق، 1986 جىلى ءبىر سەنتنەر ءىرى قارا ەتىنىڭ وزىندىك قۇنىن 183 سوم 70 تيىن بولادى دەپ جوسپارلاساق، ول 177 سوم 10 تيىن بولادى. ءبىر سەنتنەر قوسىمشا سالماق الۋعا جوسپار بويىنشا 23،4 ادام – ساعات جۇمساۋ كوزدەلسە، ول 20،3 ادام-ساعات بولادى. وتكەن مەرەكەلى جىلى، ياعني 1987 جىلى، ءسۇتتىڭ ءار سەنتنەرىن 29 سوم 25 تيىنعا (بۇرىن 33 سوم 05 تيىن بولاتىن)، ءىرى قارا ەتىن 169 سومعا تۇسىردىك. ال ونىنشى بەسجىلدىقتا ءبىر سەنتنەر ءىرى قارا ەتى 221 سوم 39 تيىنعا، ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا 192 سوم 43 تيىنعا تۇسكەن-دى، ءسۇتتىڭ ءار سەنتنەرى 43 سوم 07 تيىنعا دەيىن بارعان ەدى.

— بۇل سيفرلاردى سويلەتە بەرسەڭ، ولاردىڭ ايتارى كوپ، — دەپ ءبىر كۇلىپ قويدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ. — ءبىز ەكونوميستەردەن، كوللەكتيۆ جەتەكشىلەرىنەن تاپ وسى سيفرلاردى «سويلەتە ءبىلۋدى» تالاپ ەتەمىز. قاراپايىم ەڭبەككەر قالىڭ ءسيفردىڭ اراسىندا مالتىعىپ قالماي، كەرەگىن، ءتيىمدىسىن ءبىلسىن. بۇل دا جاقسى جۇمىس ىستەۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ءبىر ءتۇرى سەندىرۋدىڭ، سەرگىتۋدىڭ، كوزىن جەتكىزۋدىڭ، العا ۇمتىلۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى. ىستەگەن ءىسىنىڭ نە بەرگەنىن، نە بەرەرىن ءبىلىپ وتىرسا، ەڭبەككەر ءوز ەڭبەگىنىڭ باعاسىن تەرەڭ ۇعادى، ويلانادى، تولعانادى. بۇل دا ادام فاكتورى عوي، ونى ەش ماسەلەدە اينالىپ كەتە المايسىڭ.

سونىمەن الىناتىن تابىس جىل سايىن ءوسىپ وتىرسا، وزىندىك قۇن ارزانداي بەرسە، از شىعىن جۇمساپ، كوپ ءونىم وندىرۋگە جۇرت داعدىلانا باستاسا، كولحوز ەكونوميكاسى نىعايماي قايتەدى. ول كولحوزشىلاردىڭ جاعدايىن جاقسارتادى، جالاقىسىن كوبەيتەدى. جالاقىسى كوبەيگەن ادام كوڭىلدى بولادى، تۋعان جەرىنەن كەتە دە قويمايدى. مىسالى، ءبىزدىڭ ساۋىنشىلار جاز كەزىندە ايىنا 300-400 سومعا دەيىن تابىس تابادى. بۇل ءسىزدىڭ كادرلاردى قالاي تۇراقتاندىردىڭىزدار دەگەن سۇراعىڭىزعا جاۋاپ. ءقازىر بىزدە ەڭبەككە جارامدى 720 ادام بار. ال مەن كەلگەندە سولاردىڭ سانى 500-دەن اسپايتىن. شۇكىرشىلىك، ءقازىر ءجۇمىسشى كۇشىنەن اسا تاپشىلىق كورىپ جۇرگەنىمىز جوق. ءبىراق جۇمىس كولەمى وسەدى، ادامدار قاشاندا كەرەك بولادى. جالپى ءبىزدىڭ كولحوزدا 1852 ادام تۇرادى. ونىڭ 260-ى پەنسيونەرلەر، قالعاندارى مەكتەپ وقۋشىلارى، جاس سابيلەر دەگەن ءسوز عوي. الايدا كولحوزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى سولار، ولار جونىندەگى قامقورلىق - ستراتەگيالىق ماسەلە. «ۇرپاعىن ويلاماعان ۇمىت قالادى» دەمەي مە حالىق. تەگى ءبىز بۇگىنگىدەن گورى بولاشاققا كوبىرەك جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك دەپ بىلەمىن مەن. جاي ومىرلىك كورىنىستى الايىق. ءتىپتى ءاربىر اكە-شەشەنىڭ ءوزى ءبارىن بالالارى ءۇشىن جاساماي ما. بالالارى ءۇشىن مەكتەپ جوق جەردەن كەتىپ تە قالادى، قىسقاسى ولاردىڭ جولىندا وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە ءازىر. وسى قاراپايىم اقيقاتتى كولحوز كولەمىنە اۋدارىپ كورسەك شە. سول بالالاردى دا كولحوزدا قالاي ۇستاۋ كەرەك. كولحوز ىسىنە، ياعني جەرگە، شارۋا ماماندىعىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ۇرپاقتان — ۇرپاققا بەرىلۋىن نەمەن قامتاماسىز ەتە الامىز. مەنىڭ بۇل ستراتەگيالىق ماسەلە دەپ وتىرعانىم سول. مىنە مۇنىڭ ءبىر ۇشى قۇرىلىسقا، تۇرعىن ۇيگە كەلىپ تىرەلەدى.

قىسقارتا ايتايىن، مەن مۇندا كەلگەننىڭ كەلەسى جىلى — ياعني 1979 جىلى جىلىنا 10-11 ۇيدەن عانا سالساق، ودان كەيىن 17 ۇيدەن ءقازىر جىلىنا — 24-26 ۇيدەن سالۋعا جەتتىك. ءبىز شارۋاشىلىق ادامدارى سيفرلارعا كەتە بەرەمىز. ويتكەنى ول دالەلدىرەك. تاعى ءبىر سيفردى ايتايىن. ەگەر 1976 جىلى كولحوزىمىزدا جالپى تۇرعىن ءۇي كولەمى 2888 شارشى مەتر بولسا ءقازىر ول 9620 شارشى مەترگە جەتتى. ياعني ءۇش ەسەدەن استام ءوستى. ءبىراق مۇنى دا ءالى جەتكىلىكسىز دەپ ەسەپتەيمىز.

— سونىمەن، — دەدى ەدۆين ەدۋاردوۆيچ الدىنداعى كولحوزدىڭ ەكونوميكالىق پاسپورتىن جابا بەرىپ، — ءبىز تولىق شارۋاشىلىق ەسەپكە، ءوزىن-وزى قارجىلاندىرۋعا ەداۋىر دايىندىقپەن كەلدىك. بۇل ءىستى 1983 جىلدان تەرەڭدەپ قولعا الا باستاعان ەدىك. بۇكىل ماماندارىمىز دا، كولحوزدىڭ ەكونوميكالىق تالداۋ بيۋروسى دا، تومەنگى بارلىق كوللەكتيۆتەر دە ەكونوميكالىق سەنىمدى جۇيەگە جاۋاپكەرشىلىكپەن كىرىستى دەسەك، ماقتانعاندىق ەمەس. بۇل ەكونوميكالىق تۇتقا ءوزىنىڭ پراۆوسىنا ەنىپ، تاعى ءبىر بيىك بەلەسكە كوتەرسە دەيمىز.

— ەدۆين ەدۋاردوۆيچ، سىزدەر وتكەن جىلى كولحوزدا اۋىل شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىن ۇيىمداستىرىپسىزدار. ياعني وزدەرىڭىزدىڭ «ۆدنح»- لارىڭىز بولدى دەگەن ءسوز. ونداعى كوزدەلگەن ماقسات نە؟

— ءبىز بىلتىر عانا ەمەس، الدىڭعى جىلى دا ۇيىمداستىردىق. بىلتىرعى كورمەمىزگە كورشى اۋدانداردىڭ شارۋاشىلىقتارىنان دا كورۋگە ادامدار كەلدى. ماقسات نە؟ ماقسات — بارىمىزدى ساراپقا سالۋ، كورنەكى كۇيدە كورۋ دەيمە، مىنە سول. شارۋاشىلىق ەسەپكە تولىق كوشۋگە ازىرلىكتىڭ ءبىر جولى دەسە دە بولار قۇسى. ال ونى ۇيىمداستىرۋ، جاساۋ ۇلكەن مەكتەپ بولدى. باردى قالاي كورسەتە ءبىلۋ كەرەك. «كورمەگە قويىلادى» دەگەننىڭ ءوزى قانداي قامشى بولعانىن بىلسەڭىز... اسىل تۇقىمدى مال، ادەمى وسىرىلگەن بۇزاۋ، ءسۇتتى سيىر، كۇس تۇقىمىنىڭ الدەنەشەۋى، ءونىمنىڭ ءتۇر-تۇرى — بيدايدىڭ سورتتارى، كوپ جىلدىق شوپ، جۇگەرى، ءتۇسىمدى ۋچاسكىلەردىڭ داقىلدارى، كۇتىمدى تەحنيكا — ءبارى-بارى بولدى. ساۋىنشىلاردىڭ، وگىزشە سەمىرتۋشىلەردىڭ ءوز اۋكىم - اۋكىمدەردىڭ باپتاعانىن كورسەڭىز. كادىمگى بايگە اتىنداي ماپەلەپ، جۇتىندىرىپ اكەلدى. كوز كوپ جەردە كىمنىڭ جامان كورىنگىسى كەلسىن. سەحتاردىڭ، فەرمالاردىڭ جاساعان دياگراممالارى، ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن سويلەتۋى جۇرتتىڭ ءبارىن قىزىقتىردى. تومەنگى كوللەكتيۆتەر ءبىرىن-بىرى تەرەڭىرەك بىلە ءتۇستى، بىرىنەن ءبىرى ۇيرەندى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز بايقاۋ، وزىمىزگە ءوزىمىز ەسەپ بەرۋ سياقتى بولدى. اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارى كوپ ماعلۇمات الدى، ءوز كولحوزدارىنىڭ بۇگىنگىسى مەن كەلەشەگىن كوز الدىنان وتكەردى، اتا - انالارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە ءسۇيىندى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا دەگەم ىقىلاستارى ارتتى. تاپ وسى كورمە كەزىندە ماعان ءبىر وي كەلدى: كولحوزدىڭ وسۋ جولىن بەينەلەيتىن مۋزەي نەگە اشپاسقا؟ تاريحتى قۇرمەتتەۋگە، ءداستۇردى جالعاستىرۋعا تاربيەلەۋدىڭ تاماشا ءبىر ورنى بولار ەدى - اق. ەڭ باستىسى يدەيالىق تۋۋى، جاقسى يدەيا قاشاندا يگىلىكتى ىستەرگە باستايدى.

— ەدۆين ەدۋاردوۆيچ، «جولدى جۇرگەن وندىرەدى» دەگەن حالىق ماقالى بار. ءبىراز ءىستى تىندىرىپ تاستاپسىزدار. ءبىراق توق مەيىلى بىزگە جات قوي. تاعى دا قانداي يگىلىكتى قادامدار جايلى تولعانىستارىڭىز بار؟

— تىندىرىپ تاستادىق دەگەن سوزدەن قورقام، ءوز باسىم. ول ماقتانۋعا اكەپ سوعادى. وسى ورايدا ويىما وتكەن جىلى بولعان سوڭعى پارتيا جينالىسى ءتۇسىپ وتىر. وندا كولحوزدىڭ پارتكومى قايتا قۇرۋعا قالاي باسشىلىق ەتىپ جاتقانى تۋرالى ەسەپ بەردى. وزگە شارۋاشىلىقتاردان، ءتىپتى رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردەگى كولحوزدار ومىرىنەن دەرەكتەر كەلتىرىلدى. سول دەرەكتەرمەن كورسەتكىشتەرىمىزدى سالىستىردى. يىقتاسساق مىقتىمەن يىقتاسايىق، بۇگىنگى بيلىگىمىزدى جاڭا بەلەستىڭ — جەدەلدەتۋ بەلەسىنىڭ باسى عانا دەپ ەسەپتەيىك، اشىلماعان رەزەرۆتەر ءالى بارشىلىق، ەڭ ۇلكەن رەزەرۆ ادامدار بويىندا، سولاردىڭ اشىلماعان قۋاتىنا كىلت تابايىق دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى.

ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ جينالىس وتكىزە بەرۋدە ادەتىمدە جوق-تى. بۇل جۇرتتى ىعىر قىلادى، ءارى التىن ۋاقىتتى كونە - كورنەۋ ىسىراپ ەتۋ عوي. تومەنگى كوللەكتيۆ باسشىلارىنىڭ قۇلاعىنا قۇياتىنىمىز دا وسى. جينالىس ءدامدى بولسىن، كەرەك ۋاقىتىندا شاقىرىلسىن، الدە بىرەۋلەردىڭ «نە شارا قولداندىڭ» دەگەندە شۇبىرتىپ، وتكىزىلگەن جينالىستاردى تىزە جونەلگەنشە جىنىم كەلەدى. جينالىستىڭ كەرەك ۋاقىتى بار. جاعداي تالاپ ەتەدى، سوندا شاقىر. جوقتان وزگەنى جينالىسقا سالىپ مىلجىڭداي بەرگەندى ءبىز جەك كورەمىز.

ەكونوميكالىق ءبىلىم — بۇگىنگى تانداعى ەڭ ءزارۋ مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەسەبىندە قويىلدى. مۇنسىز شارۋاشىلىق ەسەپ، ءوزىن-وزى قارجىلاندىرۋدى ءبىلۋ جوق. باسشىدان باستاپ، ءاربىر كولحوزشىنىڭ تالداۋ قابىلەتىن ۇدايى ىسپەن سىناپ وتىرۋىمىز قاجەت.

رۋحاني بيىكتىك دەگەن نە؟ مورالدىق - پسيحولوگيالىق احۋالدىڭ باستى كورسەتكىشى بۇل! كەرەك دەسەڭىز ەكونوميكالىق تا، الەۋمەتتىك تە بولمىسىمىزدىڭ ايناسى. بىزدەردىڭ «دومالاق» ارىزدى قاراۋدى ۇمىتقانىمىز قاشان، — دەدى كولحوزدىڭ باس بۋحگالتەرى ليۋبوۆ ارنولدوۆنا ميتروۆانوۆا. — ويتكەنى ءبارى اشىق ايتىلادى، ادال تالقىلانادى. اركىمنىڭ تاعدىرىن وعان ەتەنە جاقىن كوللەكتيۆى شەشەدى. ال كوللەكتيۆ سول ادامدى قاي باسشىدان بولسا دا جاقسى بىلەدى. ونىڭ، الدىندا ەشكىم تىرپ ەتە المايدى. مىسالى، وتكەن جىلى دالەلدى سەبەپتەرسىز مال قىستاتۋعا ازىرلىك كەزىندە جۇمىسقا شىقپاي قالعان بەس ادامعا زاتتاي اقى الۋ شەكتەلدى. ال الدىڭعى جىلى مال شارۋاشىلىق سەحىندا 13 ادامنان 1648 سوم ۇستالعان بولاتىن. وسىلاردىڭ بىرەۋىنەن ارىز ءتۇستى مە، مەنى جابىرلەدى دەپ، نە كولحوز باسقارماسىنا، نە پارتكومعا كەلدى مە؟ جوق، كەلگەن جوق. نەگە؟ وسىنىڭ ءبارى كوللەكتيۆ ۇيعارىمىمەن بولعان. بريگادالاردىڭ، فەرمالاردىڭ، سەحتاردىڭ، ونداعى پارتيا توپتارىنىڭ تاربيەشىلىك ءرولىن كوتەرىپ جاقسى ىستەپ ءجۇرمىز. ەڭ ءسوزى ءوتىمدى ەڭ قاتال تورەشىسى سولار. ءادىل شەشىم، ءادىل ءسوز جۇرگىزگەن جەردە رۋحاني بيىكتىك بولادى. وسى بيىكتىككە ورلەۋىمىز قاجەت. كوپ تابىستىڭ كەپىلى سوندا.

ءبىز سوڭعى جىلدارى ەگىستىكتى قۇرعاقشىلىقتان قورعايتىن ورماندى القاپ ءوڭىرىن كەڭەيتۋدى مىقتاپ قولعا الدىق. جىلىنا 25 گەكتار جەرگە اعاش وتىرعىزامىز. ونى كۇتىپ باپتايمىز. ءقازىر سونداي القاپ كولەمى 480 گەكتارعا جەتتى. 1986 جىلدان بەرى سۋ بوگەتتەرىن سالا باستادىق. ونداعى ويىمىز — قار سۋىنىڭ دا شىپ - شىرعاسىن شىعارماۋ. وسى بوگەتتەردىڭ تۇتاس ءبىر كاسكادىن جاساۋ ويىمىزدا بار. ول ۇزىندىعى 12 كيلومەترگە دەيىن سوزىلماق. ياعني سۋلاندىرۋ ماسەلەسىنە جاڭا بەتبۇرىس جاساۋ نيەتىندەمىز. مۇنسىز ەگىنشىلىكتى ورگە باستىرۋ، ودان تۇراقتى ءونىم الۋ، ونىڭ تيىمدىلىگىن جوعارى ەتۋ مۇمكىن ەمەس. ىستەلىپ جاتقاندارعا قوسا ينتەنسيۆتى تەحنولوگيانى دامىتا تۇسسەك، ءاربىر تاناپتىڭ قۇنارىن ارتتىرىپ، بەرەرىن كوبەيتسەك، تازا پارعا كۇش سالساق. وسىنىڭ ءبارىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ تۇراتىن تاناپ پاسپورتتارىن جاساۋدى جولعا قويساق... قىسقاسى ەگىنشىلىكتىڭ بىرەسە ورگە، بىرەسە ىلديعا تارتۋىن توقتاتقىمىز كەلەدى. تەك ورگە تارتۋىمىز كەرەك. ماقسات وسى.

ال مال ءوسىرۋدىڭ پروبلەماسى تۇگەل شەشىلىپ بولدى دەسەك، ول اداسقاندىق بولار ەدى. عىلىمعا، عىلىمي نەگىزگە ءبىرجولا كوشۋ كەرەك. بىزدە ءقازىر ءار ساۋىن سيىردان جىلىنا الىناتىن ءسۇت 3232 كيلوگرامم. وسىنى 4000-5000 كيلوگراممعا جەتكىزۋگە بولا ما؟ بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىز تولدەيتىن ءبىر سيىردان ءبىر بۇزاۋ الۋدى شەشتىك دەپ ەسەپتەيمىز. 1987 جىلى 100 سيىردان 99 بۇزاۋ الدىق. ال وتكەن بەسجىلدىق قورىتىندىسىنا ول 89 بولاتىن. كولحوز ورنىندا، جايىلىم ورنىندا، فەرما ورنىندا. سوندا وزگەرگەن نە؟ كۇتىم كۇشەيدى، قوعام بايلىعىنا، قوعامدىق ەڭبەككە دەگەن ادامداردىڭ كوزقاراسى وزگەردى.

ەندى سيىر تۇقىمىن اسىلداندىرۋدى ينتەنسيۆتى تۇردە كولعا الماسا بولمايدى. اسا ءبىر ۇلكەن رەزەرۆ وسىندا جاتىر. مەن سىزگە ءبىر قىزىق مىسال كەلتىرەيىن. اسىل تۇقىمدى ءمۇيىزسىز توقال سيىرلاردى كوبىرەك ۇستاساق دەيمىز. نەگە دەيسىز عوي. عىلىمي ينفورماسياعا قاراعاندا ءمۇيىزدىڭ جەتىلۋىنىڭ وزىنە 16 كيلوگرامم ەت الۋعا جۇمسالاتىنداي قورەك كەتەدى ەكەن. پالەنباي مىڭ سيىرعا وسىنى كوبەيتىپ كورىڭىز. مىنە، شارۋاشىلىق ەسەپ ەكونوميكانىڭ قانداي - قانداي قۋىستارىن ارالاتادى.

ءبىزدىڭ 22 مىڭ گەكتاردان استام جايىلىمدىعىمىز اباي اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىنان بولىنگەن. ونى مادەنيەتتەندىرۋ، ءشوبىن شۇيگىن ەتۋ ءوز الدىنا ءبىر قورا ماسەلە. تابيعاتقا دا، كورشىگە دە تاۋەلدى بولماۋىمىز كەرەك. وسى جولدا ارقا سۇيەرىمىز دە — ەسەپ، ەسەپ تاعى دا ەسەپ. ءونىم مولايا بەرسىن، وزىندىك قۇن ارزانداي بەرسىن.

ءبىز ءجۇمىسشى كۇشى، جەر كولەمى، ەگىستىك، جايىلىمدىلىق مولشەرى جاعىنان رەسپۋبليكادا، ءتىپتى وبلىستا ءىرى شارۋاشىلىقتاردىڭ قاتارىنا جاتپايمىز. ءبىراق بۇگىنگى ەرلىكتى وزگەدەن ىزدە. وسى رەتتە «مىقتىلارمەن» يىقتاسىپ كورسەك دەيمىز. بۇل باسەكەدەن دە ابىرويمەن الىپ شىعاتىن شارۋاشىلىق ەسەپ. باعالى تەرىلەر بەرەتىن مىڭ فەرماسىن ۇيىمداستىرۋدى دا جوسپارلاپ وتىرمىز. وسىرەتىن قۇستارىمىزدىڭ ىشىندە قازداردى 4 كيلوگراممنان ساتقىمىز كەلەدى. قۇس ەتىنىڭ ءبىر سەنتىنەرىن وزىندىك قۇنى ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا 200 سوم بولىپ ەدى، 1987 جىلى 105 سومعا تۇسىردىك. بۇل دا فەرما مەڭگەرۋشىسىنەن باستاپ، ءاربىر قۇس ءوسىرۋشىنىڭ ەسەپتەي ءبىلۋىنىڭ، ەسەپ ناتيجەسىنە سىن كوزبەن قاراۋىنىڭ جەمىسى. ءبىراق بۇل وزىندىك قۇندى ءبىز ءالى جوعارى دەپ ەسەپتەيمىز.

ەدۆين ەدۋاردوۆيچ الەۋمەتتىك سالانىڭ بولاشاعىن ءتىپتى قىزىعا ايتتى. «ءۇي ماسەلەسى تولىك شەشىلدى» دەپ راپورت بەرەر كۇندى كورسەم. 16 مىڭ سومى تولەنىپ قويىلعان «ەرتەگىلەر قالاشىعى» سابيلەردىڭ ءماز مەيرام بولار ورنىنا اينالسا، يپپودروم، ستاديون، كولحوز مۋزەيى سالىنىپ بىتسە، ءاربىر بولىمشەدە ماگازين، بالاباقشا، فين مونشاسى ادەمى سالىنعان كوتتەدجدەر ساپ تۇزەلسە... ءيا، ءبارىنىڭ دە جوباسى بار، كوڭىلدە سايراپ تۇر، قارجى دا، كۇش تە تابىلدى، ەسەبى بار، ەسەبى. كوڭىل شىركىن قانشا جۇيرىك بولعانمەن ۋاقىت اياسى دەگەن ولشەم دە بار عوي. سول ءالى-اق ءبارىن ورنى-ورنىنا قويار. ەڭ قۋانىشتىسى «قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى» دەيتىن شارۋاشىلىق ەمەس قوي بۇل، اقىلمەن، ەسەپپەن كەڭ كوسىلۋگە مۇمكىندىگى ابدەن مول.

ايتپەسە... باسقانى بىلاي قويعاندا، 260 پەنسيونەردى تولىقتاي كولحوز قامقورلىعىنا الار ما ەدى. ولاردىڭ ءۇي جانىنداعى ۋچاسكەلەرىن وندەۋ، قورا-جايلارىن جوندەۋ، وتىن-سۋىن، قولدا ۇستايتىن مالدارىن جەم-شوپپەن قامتاماسىز ەتۋ، كەيبىر قاجەتتى جابدىقتارىن تاۋىپ بەرۋدەن باستاپ، قاجەت بولسا جاڭا ۇيگە قونىس اۋدارعانعا دەيىنگى تىلەكتەرىن تولىق ورىنداۋ — كولحوز موينىندا. بۇل ماقساتقا ارنايى قارالعان قارجى بار.

ويلاعان ماقساتقا جەتۋ ساعاتى، بىزدىڭشە، ءالى-اق سوعادى. ماقساتسىز بولۋدان ساقتاسىن.

***

ەدۆين ەدۋاردوۆيچ فووس بيىل نەبارى 38 جاستا. كەيبىر ادامداردى ۇزاق جىلعى قاربالاس جۇمىس قاجىتادى عوي. ءبىراق ونداي قاجۋدى بۇل ازاماتتىڭ بويىنان كورە المادىق. ون جىلعا تاقاۋ پرەدسەداتەلدىك جۇمىس قايتا ءوز قازانىندا ونى مىقتاپ شىنىقتىرعان سەكىلدى — ەڭ الدىمەن ىسكەرلىك جاعىنان، رۋحاني جاعىنان.

انا سۇتىمەن بىتكەن ادالدىق، جان تازالىعى، اتا قاسيەتى دارىتقان ۇسىنىقتىلىق، قاراپايىمدىلىق. تاپ وسى قاسيەت الدە كىمدەر شالدىققان مەنمەنسۋدەن دە، قولىمدا تۇر دەپ وڭدى-سولدى سىلتەۋدەن دە، داڭق قۇمارلىقتان دا، داڭعازالىقتان دا، جاندى ازدىراتىن جاعىمپازدىقتان دا امان الىپ قالعان. ءدال وسى قاسيەت ونىڭ بويىندا ايتسا ورىندايتىن، قولعا السا جەتپەي قويمايتىن، ادامدى باعالاۋدى ەڭ اسىل پارىز سانايتىن، ويىنا كەلگەندى ىرىكپەيتىن، ءوز تاعدىرى سىنعا تۇسسە دە، حالىق مۇددەسى ءۇشىن ورلىك كورسەتە الاتىن ساپالاردى بايىتقان. ادىلدىگى، ادالدىعى، جاڭالىققا جانى قۇمارلىعى، جۇمىس دەسە دەنساۋلىعىن دا ۇمىتىپ كەتەتىن ەڭبەكقورلىعى ومىردەگى ەڭ سەنىمدى سەرىگى ەكەن. وسى ساپالارى ءۇشىن دە ەلى وتە قۇرمەتتەيدى ەكەن ونى.

ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز بىتۋگە جاقىنداعاندا ەدۆين ەدۋاردوۆيچ قولىنا ءبىر قالىن پاپكانى الدى.

— مىناۋىڭىزدىڭ ىشىندە نە بار؟

— بۇل مەكتەپتەگى كلاسس جەتەكشىلەرىنىڭ بالالارعا جازعان مىنەزدەمەسى. سول مىنەزدەمەلەر تۇرعىسىنان اتا-انالارعا قاراسام دەپ ەدىم. جۇمىستا قالاي، ۇيىندە قالاي. ۇرپاقتار اراسىندا رۋحاني جالعاستىق، ۇقساستىق بار ما ەكەن؟

— مۇنىڭىز ۇلكەن ءبىر زەرتتەۋ عوي.

— كەرەك قوي، كەرەك. كەرەك بولعان سوڭ، ونى دا بىلگەننىڭ ارتىقتىعى جوق، — دەپ ۇيالا كۇلدى.

ءبىز ەسىكتەن شىعا بەرگەندە مول دەنەلى بايبىشە ادامدى كورىپ، ەدۆين ەدۋاردوۆيچ بايەك بولدى دا قالدى.

— ماريا ەگوروۆنا، نەگە كۇتتىڭىز، كىرە بەرمەدىڭىز بە، ءبىز باسقا بولمەگە كوشەتىن ەدىك قوي.

— پرەدسەداتەلدىڭ ۇستىنە قالاي كىرەم. ونىڭ ۇستىنە قاسىڭىزدا كىسى بار، دەيدى.

ماريا ەگوروۆنا قۋلانا كۇلدى.

— مەن سىزگە پرەدسەداتەل ەمەسپىن. ءسىز مەنىڭ انامدايسىز. بۇدان بىلاي ءبۇيتىپ كۇتىپ قالساڭىز، وكپەلەيمىن.

سوسىن ول كىسىنىڭ بۇكىل ومىربايانىمەن تانىستىردى. كولحوزدىڭ ارداگەرى، پەنسياعا شىققان سوڭ كەڭسەدە ءۇي سىپىرۋشى بولىپ ىستەيدى ەكەن. مىناۋ اۋلاداعى بۇكىل گۇلزاردىڭ سول كىسىنىڭ قولىمەن باپتالعانىن ايتتى. جۇرت قالجىڭداپ بولسا دا ونى كولحوزدىڭ ەمەس، «نازاروۆانىڭ گۇلزارى» دەيدى ەكەن.

— گۇلدەرى قانداي سۇيكىمدى، ءيىستى بولسا، ءوزى دە سونداي سۇيكىمدى ادام. بۇكىل ىسىنەن ادامگەرشىلىك، پاراساتتىلىق اڭقىپ تۇرادى.

ءبارىمىز دە بۇل كىسىنى انامىزداي كورەمىز، ەركەلەيمىز. «بالالارىم، جۇمىس ىستەسە، سەندەردەي ىستەسىن» دەپ ءبىزدى دە كوڭىلدەندىرىپ قويادى.

تالايدى كورگەن انا جۇرەگى تاپ باسىپ تانىپ، بۇل ءسوزدى تاۋىپ ايتسا كەرەك. ءبىز دە سول ءبىر كەزدەسۋدەن ۇلكەن ءلاززات الىپ، ۇجىمى جاراسقان، ۇتىمدى ىستەرى كوپ، ىستەۋگە دەگەن قۇلشىنىسى ءتىپتى زور كوللەكتيۆتى، ونىڭ باسشىسىن، دالىرەك ايتساق قايتا قۇرۋدىڭ قاھارمانىن كورىپ قايتتىق.

سەمەي وبلىسى، بورودۋليحا اۋدانى.

---