ۇلتتىق قازىناعا قوسىلعان ۇلاعاتتى ەڭبەك...
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ پروفەسسورى كۇلاش ورازبەكوۆانىڭ «ۇلتتىق پسيحولوگيا» /قازاق ۇلت/ اتتى ءى تومىن، «ۇلتتىق پسيحولوگيا» /جان سىرى/ اتتى ءىى تومىن، جانە “ۇلتتىق پسيحولوگيا» /ادام تانۋ/ اتتى ءىىى تومىن وقىپ شىعىپ، وسى دۇنيەلەر تۋرالى پىكىر جازباسىما بولمادى دەۋگە بولادى. پىكىردى كورنەكتى قازاق جازۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ: «بۇل كىتاپتى ۇرپاقتى ۇرپاق يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن، وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جىبەرگەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرساق دەگەن ىزگى نيەت»، — دەگەن سوزىنەن باستاۋدى ءجون كوردىم. ويتكەنى، بۇل پىكىر — ءبىزدىڭ ايتار پىكىرمەن ساباقتاساتىندىعىن الدىن الا ايتقانىمىز ورىندى.
پسيحولوگيا /پسيحو... جانە لوگوس — ءسوز، وي، سانا/ — جانۋارلار مەن ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق ارەكەتىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى عىلىم دەسەك، پسيحولوگيالىق قۇبىلىستار /تۇيسىك، ەلەس، وي، سەزىم، تىلەك، ەرىك، قابىلەت، قىزىعۋ، مىنەز، ادەت ت.ب./ سىرتقى دۇنيە مەن زاتتار قۇبىلىستارىنىڭ مىيداعى ءارتۇرلى بەينەلەرى دەسەك، عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا «بالانى مەكتەپكە دايىنداۋ پسيحولوگياسىنان» باستاپ، ۇلتتىق پسيحولوگياعا دەيىنگى ارالىقتى، ۇشتاستىرا زەرتتەگەن مامان.
«ۇلتتىق پسيحولوگيا» بولىمىندە عالىم «ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ كوزىن اشاتىن، ونى قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەتىپ دايىندايتىن، سانا-سەزىمىن، جان دۇنيەسىن قالىپتاستىراتىن — پسيحولوگيا ءپانى» / «ۇلتتىق پسيحولوگيا»، ءى توم، 35-بەت/، — دەپ ابايدىڭ جانە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۇجىرىمدامالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، وزىندىك وي ورنەگىن العا تارتادى. عالىمنىڭ ماقساتى: «بىرىنشىدەن، ۇلتتىق رۋحاني قاسيەتتەرىمىزدى ءتانىپ-بىلۋ، ونى باسقالارعا دا تانىتۋ، ءوز انا ءتىلىن بىلەتىن سانالى مەن قازاقپىن! ۇلتىم قازاق! دەيتىن ۇرپاق ءوسىرۋ.» /«ۇلتتىق پسيحولوگيا»، ءى توم، 39-بەت/، — دەسە، ودان ءارى : «ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ رۋحىن، پسيحولوگياسىن، بالالار يدەلوگياسىن، ءوزىن-وزى تانۋدىڭ جاڭا مادەنيەتىن وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا ەنگىزۋ.» / «ۇلتتىق پسيحولوگيا»، ءى توم، 39-بەت/ . ۇشىنشىدەن، ءبىرىنشى قازاق حالقىنىڭ ابايعا دەيىنگى كەزەڭىن، ەكىنشى — اباي ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىر، ءۇشىنشى ابايدان كەيىنگى كەزەڭ دەپ ءۇش سالاعا ءبولىپ، جىكتەپ زەرتتەيدى.
اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانىنداي «ۇلتتىق پسيحولوگيا ۇلت بار جەردە داميدى. سوندىقتان عالىم قازاقتىڭ ءوزىن-وزى تانۋى، ۇلت ەكەنى قاراستىرۋ ءبىرىنشى تومىندا ورىن العان. قازاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسى «جان سىردى»
ەكىنشى تومدىقتا قاراستىرىلعان. ال، «ادامتانۋ» ءۇشىنشى تومدىقتا زەرتتەلگەن.
«قازاق ۇلت» بولىمىندە عالىم ك.ورازبەكوۆا گرەك عۇلامالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ۇلت اتانۋ ءۇشىن نەگىزگى شارتتى، ياعني 1.جەرى، 2.تاريحى، 3.ءتىلى، 4.ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى بولۋ كەرەكتىگى، ونداي العى شارتتار، قازاقتا اۋەلدەن بار ەكەندىگىن، ياعني، قازاق — ۇلت ەكەندىگىن دالەلدەيدى. «ارعى اتام — ەر تۇرىك، ءبىز قازاق ەلىمىز، سامال تاۋ، شالقار كول، سارىارقا جەرىمىز!»،— دەپ اتوي سالعان الاش ازاماتتارىنىڭ تۋ ۇستاعان سوزدەرى مەن جىرلارىن العا تارتادى، عالىم.
كۇلاش ورازبەكوۆا وي تۇجىرىمدارىن تۇيىندەي كەلە، ۇلتتىق جان-كۇي ۇيلەسىمىن ءۇش بولىككە بولەدى: ول — ۇلتتىق سەزىم، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر جانە ۇلتتىق مىنەز. وسى ءۇش بىرلىك ۇلتتىق مادەني ەرەكشەلىكتىڭ شارتتى بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق سەزىم دەگەنىمىز — ادامداردىڭ تۋعان جەرگە، وسكەن ەلگە، انا تىلىنە، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە، ت.ب. دەگەن اسا سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرەدى. ۇلتتىق سەزىم قاي ۇلتتىڭ بولسىن جەكە باسىنىڭ قاناعاتتانۋىنا، شاتتانۋىنا نەمەسە ريزا بولماۋىنا، قاناعاتتانباۋىنا بايلانىستى وي-قيال، اسەر، تۇيسىگىنىڭ سىرتقا شىققان كورىنىسى، ول وزگەلەرگە سول ۇلتتىڭ ءتىلى ارقىلى جەتكىزىلەدى. مىسالى، «ەلىم-اي» ءانىن ەستي وتىرىپ، ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى، شاپقىنشىلىقتى ەلەستەتىپ مۇڭايادى، «سارجايلاۋ»، «سارىارقا» كۇيلەرىن ەستي وتىرىپ، وتانىنا، تۋعان جەر تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، «وتان — وتتان دا ىستىق»، «ءوز ەلىم - ولەڭ توسەگىم»، شاتتىق، ماقتانىش سەزىمى بايقالادى.» /«ۇلتتىق پسيحولوگيا»، ءى توم، 54-بەت/، — دەپ تۇجىرىمداۋى ناعىز پەداگوگ عالىمنىڭ ويىنان شىعاتىن قاناتتى ءسوز، تەرەڭ ويلى تۇجىرىم.
جەتەلى ەلدىڭ جەتى بەلگىسى دەپ، «اتا زاڭمەن بەكىتىلىپ، اتا زاڭمەن قورعالعان ەلدىك نىشاندارىمىز: 1.تۋ، 2.ەلتاڭبا، 3.ءانۇران، 4.ءتولتۇمار، 5.ەلۇران، 6.ەلتەڭگە، 7.ۇلتجازۋ» / «ۇلتتىق پسيحولوگيا»، ءى توم، 56-بەت/، — دەپ، وعان ناقتى عىلىمي انىقتاما بەرەدى. بۇل دا بولاشاق ۇرپاقتىڭ ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋدىڭ باستى قاينار كوزدەرى.
«انا ءتىلى — ۇلتتىڭ جانى» دەگەن ەڭبەگىندە ۇلتتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت — ءتىل» دەپ تۇيىندەيدى عالىم.
سونداي-اق «جەر — ۇلتتىڭ اناسى»، «تاريح — ۇلتتىڭ اتاسى»، «ءسالت-داستۇر — ۇلت قازىناسى»، «ءدىن — تانگە ءدارى، جانعا — شيپا» بولىمدەرى دە، اتىنا زاتى ساي عىلىمي نەگىزدەمە ەكەندىگى ايقىن.
قورىتا ايتقاندا عالىم-پەداگوگ كۇلاش ورازبەكوۆانىڭ «ۇلتتىق پسيحولوگيا /قازاق ۇلت/» اتتى ءبىرىنشى تومداعى زەرتتەۋ ەڭبەگى، عالىم رەتىندە السا دا، تانىمدىق رەتىندە باعالاساق تا، قازاق ۇلتىنا قوسىلعان ۇلتتىق قازىنا، رۋحاني بايلىق. ءبىزدىڭ جاس جەتكىنشەكتەردى تاربيەلەيتىن تاربيەشى پەداگوگتار وسى كىتاپتى تەمىرقازىق ەتىپ السا، ەشقاشان تۋرا جولدان اداسپايدى. ۇرپاقتارىمىز بۇل كىتاپتان ءتالىم السا، قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگى بار، بولاشاعى ۇستەم دەگەن ءسوز. مەنىڭ اقىن رەتىندە دە، عالىم رەتىندە دە پايىمداۋىمشا پەداگوگ-عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا قىرۋار ەڭبەك ەتكەن، جان-جاقتى تالداۋ جاساعان ۇلتتىق پسيحولوگيا عىلىمىنا ورسان زور رۋحاني قازىنا-بايلىق سىيلاعان عۇلاما عالىم، ءداۋىرىمىزدىڭ بىرەگەي تۇلعاسى دەپ تانيمىن. ۇلتتىق قازىناعا قوسىلعان ۇلاعاتتى ەڭبەك...
مەن ءىى تومعا دەگەن پىكىرىمدى حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ: «حالىق اۋىز ادەبيەتى /فولكلورى/ ۇلت پسيحولوگياسىنىڭ ايناسى» دەگەن ساليقالى ويمەن جالعاستىرۋدى قولاي كوردىم. بۇل ارقىلى قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقى، زامانىنداعى كۇيىنىش-سۇيىنىشى انىق سەزىلەتىنى اقيقات. سول ۇلتتىق پسيحولوگياعا عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ: «... قازاق بارلىق سەنىم ادەتىمەن دە ... تاريحي ءمانى بار وقيعالاردى باياندايتىن پوەتيكالىق قۇنى كۇشتى اڭىزدار، ولەڭ-جىرلار جاساۋمەن دە.. ەڭ اقىلدىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى»، — دەگەن تۇجىرىمداماسى ارقىلى ءوز ويىن وربىتەدى.
حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ دا ويلى پىكىرلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ مىندەتى مەن ماڭىزىن اشادى. ۇلتتىق جانتانۋ ماسەلەسىنە، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنا جان-جاقتى توقتالادى.
عالىم «وزگەنىڭ اقىلىمەن اقىلدى بولا المايسىڭ، وزگەنىڭ داڭقىمەن داڭىقتى بولا المايسىڭ» /كارامزين/ دەگەن قاناتتى ويعا سۇيەنە وتىرىپ، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ ۇلكەن ولقىلىقتارىن ايتا كەلە: «ءۇش تومدىق «ۇلتتىق پسيحولوگيا» وقۋلىعىندا وسى ايتىلعان ولقىلىقتار مەن جىبەرگەن قاتەلەردى جويىپ، ورىستانعان ۇرپاعىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن جاڭعىرتىپ قازاقتاندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، الداعى جازىلار عىلىمي ەڭبەكتەر مەن وقۋلىقتارعا بۇل جۇمىس مۇرىندىق بولار دەگەن نيەتتەمىن»، -دەپ جازادى. وسى ورايدى زەرتتەۋشى ك.ورازبەكوۆا زيالى قاۋىم وكىلى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ: «ءبىز عاسىرلار مەن مىڭجىلدىقتار الماسىپ، ءارتۇرلى ۇلگىدەگى قوعامدار قالىپتاسقان، سوعان ساي ادامداردىڭ پسيحولوگياسى ءتۇرلى وزگەرىستەرگە بەيىمدەلگەن كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ادام اتاۋلىنىڭ جاسامپازدىعىنا، ياعني قوعامدى دا، دۇنيەنى دە وزگەرتە الاتىنىنا ناقتى كوزىمىز جەتتى. الىسقا بارماي-اق وسى تاۋەلسىزدىك العان ون بەس جىلدى الايىق. «مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق قارقىنى باياۋ، كوشكە ىلەسە الماۋدامىز» دەپ ايتۋعا بولا ما؟ الايدا كىسىنىڭ ساناسىندا وتكەن شاقتىڭ وكىنىشتەرى دە جاڭعىرىپ تۇراتىنعا ۇقسايدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ بۋىن «كەدەيدىڭ ءبارى جاقسى، بايدىڭ ءبارى جامان» دەگەن پسيحولوگياسىمەن تاربيەلەندى. «جامان، نادان بولسا، قالاي بايىعان» دەگەن وي سانامىزعا كىرمەي، ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان كەبەجەقارىن دەپ ەلەستەتتىك. كەڭەستىك يدەولوگيا بىزگە كەدەيدى دارىپتەدى. سوسىن اكەم، اتا-بابام تۇگەل كەدەيدەن شىققان دەپ ءومىربايان تولتىرۋدى ار كورمەدىك. قازاقتا «تەكسىز» دەگەن اۋىر ءسوز بار. ءبىز سول تەكسىزدىگىمىزدى ءوز قولىمىزبەن جازىپ، ماقتانىشقا اينالدىردىق، ادەبيەتىمىز دە، تاريحىمىز دا شولاق بايتالدىڭ قۇيرىعىنداي شولتيىپ قالدى»، — دەگەن سالاۋاتتى وي-پىكىرى ارقىلى ءوز تۇجىرىمىن جاسايدى.
تۇرىك قاعاناتىن، التىن وردا، اق وردا حاندىقتارىن قۇرعان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن جاۋلاعان اتا-بابالارىمىزدى العا تارتىپ، شۋ بويىندا وتىرعان باتىس تۇرىك قاعانىنا كەلگەن، ۆيزانتيانىڭ ەلشىسى زەمارحتىڭ جازباسىنداعى : «مەن سالەمدەسۋگە كەلگەندە قاعان ۇلكەن كوك شاتىردىڭ ىشىندەگى التىن تاقتا وتىر ەكەن. الدىنداعى ساپىرىپ وتىرعان اعارعاندى /قىمىزدى/ «بۇل باتىرلار ىشەتىن سۋسىن»، دەدى. سوسىن قايدان كەلگەنىمدى سۇرادى. ۆيزانتيالىق ەكەنىمدى ايتتىم. «ا، سەن حالقى 12 تىلدە سويلەيتىن سۋايت ەلدىڭ ەلشىسى ەكەنسىڭ عوي»، - دەدى قاباعىن كەرىپ...» ، — دەپ جازىلعان دۇنيەدەن ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىزدىڭ قانداي دارەجەدە بولعاندىعىنان حابار بەرسە كەرەك. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندەگى: «بيىكتە كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان. ادام بالاسى ۇستىنە اتا-تەگىم بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان. وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ ەل-جۇرتىن قالىپتاستىرعان، يەلىك ەتكەن. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى سولارعا قاراعان. ازدى كوپ قىلعان. كەدەيدى باي قىلعان. تاتۋ ەلگە جاقسىلىق ورناتقان» ، — دەگەن دانالىق سوزدەرىنە قالايشا باس ءيىپ، تاعزىم ەتپەسسىڭ؟! سوندىقتان دا عالىمدار وي-پىكىرلەرى ءبىر ارناعا توعىسىپ، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇلى دالا تاريحىن ۇرپاق ساناسىندا قايتا ءتىرىلتۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلەدى.
پروفەسسور ابدىمالىك ءاشىروۆ جازعانداي «سانا ەكولوگياسىنا» عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا دا ۇلكەن ءمان بەرەدى. شىنىندا دا، جەر بەتىندەگى يادرولىق سوعىس، ەكولوگيالىق اپاتتار عانا ەمەس، ادامنىڭ ساناسىنداعى ەكولوگيا وراسان زور ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعاندىعىنا باسا نازار اۋدارادى. «ءبىز اقشامىز جوق بولعانى ءۇشىن ەمەس، ويىمىز جۇتاڭ بولعانى ءۇشىن كەدەيمىز...» دەۋى دە سوندىقتان.
حالەل دوسمۇحامەد ۇلى: «حالىق اۋىز ادەبيەتى /فولكلورى/ ۇلت پسيحولوگياسىنىڭ ايناسى دەسە، ۆ.ن.فيلاتوۆ: «ۇلتتىق پسيحولوگيا بولمىستا ۇلتتىڭ وزىندىك العىشارتتارىمەن انىقتالاتىن، ءارى قوعامدىق جانە جەكە-جەكە سانانىڭ اجىراتىلماس بولىگى بولىپ سانالاتىن ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بولىپ تابىلادى»، — دەپ تۇيىندەيدى. ال، م.ءجۇنىسوۆ ۇلتتىق پسيحولوگيانى «ۇلتتاردىڭ پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى» دەسە، س.م.ارۋتيۋنيان:
« ۇلتتاردىڭ پسيحولوگيالىق ءپىشىنى دەگەنىمىز — وسى ۇلتتىڭ دامۋىنىڭ تاريحي وزگەشىلىگىنە بايلانىستى ماتەريالدىق جاعدايىنان ىقپالىنان جانە ونىڭ ەرەكشە ۇلتتىق مادەنيەتى مەن تۇرمىسىنان بايقالاتىن سەزىم مەن ەموسيانىڭ، وي مەن قيمىلدىڭ وزىندىك ۇلتتىق بەينەسى، ۇلتتىق داستۇرلەر مەن داعدىنىڭ ورنىقتى كەلبەتى»، — دەيدى. وسىنداي ۇلاعاتتى وي-پىكىرلەردى كەلتىرە وتىرىپ زەرتتەۋشى-عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا تۇعىرلى ويلار شەشىمىمەن عىلىمي تۇجىرىمداما جاسايدى. ەڭبەك سونىسىمەن قۇندى. بۇدان سوڭ عالىم ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ مىندەتى مەن ماڭىزىنا توقتالادى. بۇل جولدا «سانالى ەل سالتىن ساقتايدى»، «التى جىل اش بولساڭ دا، اتا سالتىن ۇمىتپا» دەگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ماقال-ماتەلدەرىنە ارقا سۇيەيدى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەمىزدى، تاريحي تانىمىمىزدى، رۋحاني مادەنيەتىمىزدى بارىنشا تەرەڭ دامىتا وتىرىپ، بارلىق سالادا رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋىمىز كەرەك، سوندا عانا مادەنيەتىمىزدىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ىزدەنىستەرىمىزدىڭ بارلىعى، سايىپ كەلگەندە، وسى رۋحاني مادەنيەتتى وركەندەتۋگە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس»، — دەپ وي-پىكىرىن ءتۇيىن ەتەدى عالىم جانە دە گرەك حالقىنىڭ ايگىلى پەرزەنتى اپپولوننىڭ: «ءوزىڭدى ءوزىڭ تانى»، — دەگەن وسيەتىن العا تارتادى.
عالىم ك.ورازبەكوۆا «ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ» ەكىنشى تومى «جان سىرىن» بۇل سالانى زەرتتەگەندەگى ماقساتىن: «ارينە بۇكىلالەمدىك جاھانتانۋ زامانىندا توماعا-تۇيىق كۇن كەشۋ، ءوز بۋىڭدا عانا ءپىسۋ وتە قيىن. دەگەنمەن بوتەن سالتتىڭ، جات ءداستۇردىڭ ىرقىنا باعىنىپ، سولارعا ءبىرجولاتا جۇتىلىپ كەتپەي، ءوز حالقىنىڭ قۇندىلىقتارىن جالپى ادامزات قۇندىلىقتارىمەن، قازىرگى زامان وركەنيەت ۇردىستەرىمەن وڭتايلى تۇردە ۇشتاستىرا ءبىلۋ — ەڭ ۇلكەن ماقسات بولۋعا ءتيىس.
ماقسات قازىرگى شاق پەن بولاشاقتى بايلانىستىرادى»، — دەپ تۇيىندەيدى.
«ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ» ءۇشىنشى تومى — «ادامتانۋ» دەپ اتالادى. ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت ءبىرىنشى توم «قازاق ۇلت» دەپ اتالسا، ەكىنشى توم «جان سىرى»، ءۇشىنشى توم «ادامتانۋ» دەپ ءۇش سالاعا بولىنە زەرتتەلۋىمەن قاتار ءۇش تومدى ءبىرىنشى قازاق تىلىندە جازىلىپ، ەكىنشى ورىس تىلىنە، ءۇشىنشى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان. بۇل دا ۇلكەن ەڭبەكتىڭ كورىنىسى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن باسقا ۇلتتارعا جەتكىزۋگە، بۇل ەڭبەكتەردىڭ ۇلكەن ءرولى بارلىعىن ايتا كەتكەن ورىندى. بۇل دۇنيەلەردىڭ جازىلۋ كەزەڭى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «ايت دەگەندى ايتساڭ، ارىڭ توگىلەتىن، ايتپا دەگەندى ايتساڭ باسىڭ كەتەتىن» زامان ەدى.
زامانىمىزدىڭ تەكتى دە، تەگەۋرىندى اقىنى مۇحتار شاحانوۆ 1990 جىلى «ۇستاز — مەرەي» دەپ، تولعانىپ: «ۇمىتپاسام 1987 جىلى بولار، قازپي-دە وتكەن كەزدەسۋدە كۇلاش ايتمولداقىزىمەن العاش رەت تانىستىم. ۇلتىمىزدىڭ كەيبىر كوكەيكەستى ماسەلەلەرى جايلى تولعانا سويلەگەنى ءسۇيسىندىردى. شاكىرتتەرى ءوزىن ەرەكشە ءقادىر تۇتادى ەكەن. كۇلەكەڭنىڭ ۇستاز عانا ەمەس، ادام پسيحولوگياسى يىرىمدەرىنە ەركىن بويلاي الاتىن عالىم ەكەنىن كەيىن ەڭبەكتەرى ارقىلى ءبىلدىم»، - دەي كەلىپ، «بۇگىنگى تاڭدا قازاق ايەلىنىڭ رۋحاني تۇلعاسى ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىرلار سالت-ساناسىن، ءداستۇر-تالعامىن، ادەپ-يباسىن بويعا جيناي بىلگەندىگىمەن عانا ەمەس، سونى قولداي، قورعاي بىلگەندىگىمەن دە ولشەنبەك»، — دەپ تۇيىندەيدى. شىنىندا دا، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني تۇلعالارى سالت-سانانى، ءداستۇردى قورعاي بىلگەنىمەن ولشەنەرى انىق. سونداي تۇلعا — كۇلاش ايتمولدا قىزى ورازبەكوۆا. ۇلى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ تە كۇلاش ايتمولدا قىزىنىڭ شوقتىعى بيىك پسيحولوگ ەكەنىنە قايران قالىپ:
ۇستاز بولۋ — جۇرەكتىڭ باتىرلىعى،
ۇستاز بولۋ — سەزىمنىڭ اقىلدىعى،
ۇستاز بولۋ — مىنەزدىڭ كۇن شۋاعى،
ۇستاز بولۋ — ادامنىڭ اسىلدىعى، -
دەپ تولعانۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس.
عالىم كۇلاش ورازبەكوۆا «جان سىرى» اتتى ءۇشىنشى تومىندا «ادامنىڭ جان كورىنىستەرىن تانۋ»، «ادامتانۋ تاعىلىمى»، «ناعىز تۇلعا قالىپتاستىرۋ ۇلگىسى» اتتى دۇنيەلەردى زەرتتەپ، ساليقالى ويلار ايتىپ، قايتالانباس تۇجىرىمدار جاساي كەلە، ءوزىنىڭ قورىتىندىسىندا، ءتاڭىر الدىنداعى، اتا-بابا الدىنداعى جانە ۇرپاق الدىنداعى قارىزداردى سالا-سالاعا ءبولىپ قارايدى:
«ءتاڭىر الدىنداعى قارىز — تىرشىلىك يەسى، ونىڭ ىشىندە سانالى ءومىر يەسى بولىپ جاراتىلعانىمىزدىڭ قارىزى. بۇل قارىز ءبىزدى ادام اتىنا لايىق عۇمىر كەشۋگە ۇندەيدى. بۇدان ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرگە يە بولۋ مىندەتى تۋىندايدى، ياعني بۇل — حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قىزعىشتاي قورىپ، شاڭ جۋىتپاي ساقتاپ كەلگەن ار، ۇيات، ادالدىق پەن ادىلدىك، قايىرىمدىلىق پەن كىشىپەيىلدىلىك، ۇلكەنگە ىزەت، كىشىگە قۇرمەت سەكىلدى كىسىلىك شارتتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ.
اتا-بابا الدىنداعى قارىز. ەسەيىپ، ەر جەتكەن، كوركەيىپ بوي جەتكەن ۇلدار مەن قىزدار اكە-شەشەسىن قادىرلەپ، ولاردىڭ اسىل ارمان-تىلەگىن ورىنداپ، ارتقان ءۇمىتى مەن سەنىمىن اقتاۋ.
ۇرپاق الدىنداعى قارىز — ءوزىمىز ومىرگە اكەلگەن پەرزەنتتەر الدىنداعى قارىز. بۇل — ۇرپاعىڭا تاي قازانى تاسىعان باقىتتى ءومىر ورناتۋعا تالپىندىرادى. بۇدان وت باسىڭا قۇت-بەرەكە دامىتۋ مىندەتى بوي كوتەرەدى، ياعني بۇل — ەڭبەك ەتۋ، كاسىپپەن اينالىسۋ، شاڭىراعىڭدى شاتتىققا بولەنتىپ، تولىمدى تۇرمىس كەشۋ بورىشى. بۇل ويىن «بالام» دەگەن جۇرت بولماسا، «جۇرتىم» دەيتىن بالا قايدان بولسىن دەگەن قاناتتى سوزبەن جالعاستىرىپ قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
قازاق وسى — دالا دەيتىن، كۇن دەيتىن،
قازاق وسى — «ونەر الدى — ءتىل» دەيتىن، —
دەپ جىرلاعان «قازاق وسى» ولەڭىمەن ۇشتاستىرىپ، زامانا جازۋشىسى مۇحتار ءماحاۋيننىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ: «... قازاقتا جاۋ بار. قۋاتتى، قاتەرلى جاۋ. كۇن وزعان سايىن كۇش الىپ، تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارادى. اقىرى تۇپكە جەتسە، سول عانا جەتەدى.
ول قانداي جاۋ؟ كىم؟ كىم ەمەس نە! بۇگىنگى قازاقتىڭ جالعىز-اق جاۋى بار. ول — ۇلتتىق سانانىڭ كەمدىگى. ءوزىن-وزى قور تۇتۋ، ءوزىن-وزى كەمسىتۋ، وزىنە تيەسىلى سىباعاعا ۇمتىلماۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا — ۇلتسىزدىق!» دەگەن وي-پىكىرىن العا سالا وتىرىپ، عالىم ءوز وي-پىكىرىمەن قورىتىندى جاسايدى.
عالىم، پەداگوگيقا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ پروفەسسورى، نيۋ-يورك اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى جانە قۇرمەتتى فيلوسوفيا دوكتورى، كۇلاش ايتمولدا قىزى ورازبەكوۆا بۇگىنگى باسىمىزدا تۇرعان باستى كەسەل، ەرتەڭگى تۇمان مەن كۇمان ۇلتسىزدىق دەرتىنىڭ زاردابىنا ءۇش تومدىق ەڭبەگىمەن جاۋاپ بەرىپ قانا قويماي، سول ءبىر كەسەل-دەرتتەرگە ءبىرجولاتا تويتارىس بەرەرلىكتەي دۇنيەنى زەرتتەپ، جازىپ، قازاق عىلىمىنا ساليقالى ۇلەس قوسقان تۇلعا دەرلىك.
دەي تۇرساق تا عالىم-پەداگوگ كۇلاش ورازبەكوۆانىڭ ەڭبەگى وراسان ۇلكەن ىزدەنىستىڭ جەمىسى «تاربيە پسيحولوگياسى دا، پسيحيكالىق قۇبىلىستاردىڭ جىكتەلۋى دە /كلاسسيفيكاسياسى/ وتباسى پسيحولوگياسى، ءبارى دە عالىمنىڭ ۇلاعاتتى ەڭبەگىنەن،جان-جاقتى ىزدەنىسىنەن تۋعاندىعىن دالەلدەيدى. تاعى دا قايتالاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى: عالىمنىڭ ەڭبەگى — ۇلتتىق قازىناعا قوسىلعان، ۇلاعاتتى ەڭبەك...
You Might Also Like
-
اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ “ارنا” اتتى زەرتتەۋ-سىن ەسسەسى جانە جاس اقىن جىرلارىنىڭ انتولوگياسى
-
اقىن قۋانعان جۇماحان ۇلىنىڭ «قۇستار قايتىپ بارادى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ العى سوزىندە، جۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ «جارىق جۇل...
