InfoHub Logo

تاڭجارىق جولدى ۇلى — كۇرەسكەر اقىن. ۇلت ءۇشىن باسىن قۇرباندىققا شالۋعا دايار تۇرعان تۇلعا بولىپ قالىپتاستى. قىتايداعى قانداستارىمەن بىرگە ۇلتتىق نامىس ءۇشىن، ادىلەتتىكتى ورناتۋ ءۇشىن، جان سالا كۇرەس-مايدانىنىڭ ورتاسىنا ەندى. تاڭجارىق اقىن 1903 جىلى 15 ناۋرىزدا، جۇڭگو، قازىرگى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىندا، كۇنەس اۋدانىندا، قامىستى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. ءبىر باسىندا ءتۇرلى ونەر قونعان تاڭجارىق ۇلتتىق كۇرەس مايدانىندا اقىن-جىراۋ دا بولدى، اعارتۋشى-كومپوزيتور دا بولدى. ءبىراق تالانت-دارىنىنىڭ باسىم ءتۇسىپ، وقشاۋ بولعان سالاسى — اقىندىق ەدى.

كوزى اشىق، ءبىلىمدار ادام بولىپ قالىپتاستى. وعان العاش اسەر ەتكەن تاتار وقىمىستىسى ءابدىلماجيت ۇلكەن ىقپال جاسادى. ول ورىس جەرىنەن قۋعىندالىپ كەلگەن وقىمىستى. شاپقى /1918/، كۇرە /1919/ مەكتەپتەرىندە العاش ءبىلىم سۋسىنىن تاتتى. قازاق ەلىنىڭ كەگەن، نارىنقول اۋداندارىندا جەتى جىلدىق مەكتەپتە ءتالىم الىپ، ومىرگە ەركىن قادام باسقان. بۇل 1922-1925 جىلدار بولاتىن. ال، 30-شى جىلدارى شىڭجاندا ءمۇعالىم بولسا، 1936 جىلى جاڭادان اشىلعان «ىلە» گازەتىنىڭ تۇڭعىش رەداكتورى بولىپ، ادەبيەتكە ءبىر جولا بەت بۇرعان اقىن بۇگىندە تۇلعاعا اينالدى.

جاس كەزىنەن ولەڭ-جىرعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى ويانعان، تالانت-دارىنى دەمەۋ بولعان اقىن جۇرەك ۇلى ابايعا تابىنا وتىرىپ، ەلىكتەپ «جاز تاڭى»، «تاۋ تابيعاتى»، «كوكتەم مىسالى»، «جاز مىسالى» سىندى تۋىندىلاردى، ەلىكتەسە دە، وزىنشە جازدى. ءوز تۋىندىسىنىڭ تالعامدى دارەجەسىنە جەتكىزە ءبىلدى.

اقىن ەسەيە كەلە ۇلتتىق يدەولوگياعا دەن قويدى. بۇل قاسيەت اقىننىڭ ءازاماتتىق تۇلعاسىن بيىكتەتە ءتۇستى.

اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ ءوزىنىڭ «ادەبيەتىمىزدىڭ اڭتاڭداق بەتتەرى» اتتى كىتابىندا: «پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» دەگەن ەڭبەگىن وقىعانبىز. وندا ەل باسشىسىنىڭ تاۋەلسىز وتانىمىزدى دامىتۋدىڭ جولدارى جايلى ويلارى مەن نەگىزگى باعدارلاماسى ءسوز بولعان. ءبىز بۇگىن وقىپ، تالقىلاپ وتىرعان «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قوعامىنىڭ يدەيالىق بىرلىگىندە» دەپ اتالاتىن ەڭبەك سول الدىڭعى جۇمىستىڭ زاڭدى جالعاسى سياقتى. مۇندا ول ۇلكەن ستراتەگيالىق جوسپاردى ورىنداۋعا حالىقتى جۇمىلدىراتىن بايسالدى يدەولوگيا كەرەك ەكەنىن ورىندى كوتەرگەن»، — دەپ جازدى.

«ءيا، شىنىندا دا ەشبىر قوعام، مەملەكەت يدەولوگياسىز ءومىر سۇرە المايتىنى اقيقات. يدەولوگيانىڭ جوقتىعى قوعامنىڭ دامۋ باعدارىن السىرەتىپ قانا قويمايدى، ونىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپ سوعاتىنى دا بار». ونى وتكەن زامان، ۋاقىت دالەلدەدى. اكادەميك وسى تۇرعىدا ءسوز ەتىپ كەلىپ، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ مىنا قاعيداسىن العا تارتادى: «يدەولوگيا بۇل ادامداردىڭ قوعامداستىعىن، ساياسي جانە ەكونوميكالىق مىندەتتەردى شەشۋگە توپتاستىرۋ مەن جۇمىلدىرۋدىڭ ۋاقىت تەزىنەن وتكەن ءتاسىلى، بۇل الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاسۋ مەحانيزمى، ءبىراق بۇل كۇشپەن زورلاۋ ءتاسىلى ەمەس، قايتا مەملەكەتتىڭ جانە ونىڭ تۇعىرناماسىن قولدايتىن پارتيالاردىڭ، قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ ادامداردىڭ اقىل-ويىنا وركەنيەتتى تۇردە ىقپال ەتۋ ءتاسىلى».

بۇل قاعيدا وتە ورىندى جانە دە قىسقا دا نۇسقا ايتىلعانىن اكادەميك عالىم-سىنشى قوستاي وتىرىپ، يدەولوگيا — ادامنىڭ سەنىمى، يدەالى، ارمان-مۇراتى، ءومىردى ءسۇيۋ، ەلىنە، وتانىنا قۇشتارلىعى ەكەنىن ناقتىلاي تۇسەدى.ارقالى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى شەتەلدە تۇرمەدە ازاپ تارتا ءجۇرىپ، ازا ۇلتتاردىڭ كوپ ۇلت ورتاسىنداعى نەنى باعدار ەتۋ ۇستانىمىنا ارنالعان يدەولوگيالىق پرينسيپتەردى العا تارتقان. «مەكەنى دەپ بابامنىڭ، ءبىر شەتىنەن دالاڭنىڭ، بوزداپ كەلە جاتىرمىن» — دەيتىن اقىنداردىڭ جۇرەگىندە قانشاما قاتپارلى استار جاتىر. جوعارىداعى ايتقان، وتانىما، ەلىمە دەگەن قۇشتارلىعى كورىنبەي مە؟ ومىرگە، قوعامعا سەنىم، سۇيىسپەنشىلىك كورىنەدى. ميحايل سۆەتلوۆ ايتقان ەكەن: «جامان ادامنان، جاقسى اقىن شىقپايدى»، دەپ، وسى وي-پىكىردى كەلتىرە كەلە «مەنىڭشە ولەڭ جازعان ادامنىڭ جامانى جوق، ال، تالانت دەڭگەيى، ادەبيەت ماسەلەسى ءبىر باسقا» دەپ ادەمى تۇيىندەيدى. كوكەيگە قوناتىن پىكىر.تاڭجارىق اقىننىڭ تۇلعاسى دا، جانى دا، جان-جۇرەگى دە ءوز تۋىندىسىمەن تۋىستاسقان اقىن.بىرىنەن ءبىرىن اجىراتۋ قيىن.شەتەلدە ءجۇرىپ، ەلىم دەپ، جەرىم دەپ بوزداپ وتكەن.

ۇلى ماحامبەت وتەمىسوۆ 1803 جىلى تۋعان بولسا، ءجۇز جىلدان كەيىن، تاڭجارىق جولدى ۇلى 1903 جىلى دۇنيەگە كەلدى. ماحامبەت، جاڭا زامان اقىنى بولسا، تاڭجارىق تا جاڭا ءداۋىر اقىنىنا اينالدى. ماحامبەت جىرشى بۇگىنگى ۇرپاق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسسە، تاڭجارىقتا سول ءۇشىن مايدان ساپ بۇگىنگى ۇراقتىڭ ازاتتىق رۋحىن ۇشتاپ، تاۋەلسىزدىك رۋحى جولىندا سەمسەرىن قولعا الدى. ماحامبەت 1846 جىلى دۇنيە سالسا، تاڭجارىق اقىن 1946 جىلى 8 تامىزدا تۇرمەدەن بوساعانىمەن، اباقتى ازابىنان دەرتكە شالدىعىپ، ءبىر جىلداي ۋاقىت وتكەندە قايتىس بولدى. ءبىرى — قىرىق ءۇش جاستا، ءبىرى قىرىق ءتورت جاستا، از عۇمىر كەشىپ، دۇنيەدەن وزعانىمەن، ۇرپاقتارىنا ۇلى مۇرالارىن قالدىردى. ماحامبەت وتەمىس ۇلى — تاڭجارىق ءۇشىن ۇلى ۇستاز، تاڭجارىق — ماحامبەت بابا ءۇشىن ءىزىن جالعاستىرعان شاكىرت. اڭگىمە ارينە، ماحامبەت وتەمىسوۆ حاقىندا ەمەس، اڭگىمە، تاڭجارىق جولدى ۇلى جايىندا.

تاڭجارىق جولدى ۇلى — وزىنە ۇلى اباي قۇنانبايەۆتى، ۇلى ماحامبەت وتەمىسوۆتى ۇستاز تۇتقان اقىن. ابايدىڭ ۇلگى الىپ ءپالساپالىق ويلارعا بارسا، ماحامبەت اقىننان ۇلگى الىپ، كۇرەسكەرلىك رۋحقا ءوزىن بەيىمدەي وتىرىپ، جىرعا قۇلاش ۇرادى.

«قاي ۋاقىتتا اتار ەكەن تاڭىم مەنىڭ» دەپ ارمانداعان اقىن ادىلەتسىزدىككە جىرىمەن قارسى كۇرەسكە شىعادى. «قاپاستا شىرىلداعان بوزتورعايمىن، بۇلبۇلداي ەستىلەر مە، ءانىم مەنىڭ» دەپ ارمانداپ «كوكسەگەن ارمانىما جەتىپ ولسەم، شىرىمەس قابىردا دا ءتانىم مەنىڭ» دەپ ، «بوساعا — كەدەيدىكى، ءتور — بايدىكى» ەكەنىنە ناليدى اقىن. «تون — كەلتە، ءجۇنىم — سۇيىق، قۇيرىق — شولاق، جەتىلىپ ءبىر شىقپادى جالىم مەنىڭ» دەپ تاعدىرىنىڭ نە بولارىن كۇمانمەن قارايدى.

تاڭجارىق جولدىبايەۆ ءماشھۇر اتىم ،
بەلگىلى التى الاشقا جازعان حاتىم، —

دەپ باستاپ، ىلە تۇرمەسىندە جازعان جىرىندا، ءوزىن-وزى قامشىلاپ، بىلاي دەيدى:

جاراماس قالام الماي جاتقان، تاكە،
كوبەيدى سىرتتان دۇسپان ساتقان، تاكە.
اڭداماي اياق باسۋ قاتەر ەكەن،
جولىقتى جولعا قۇرعان قاقپان، تاكە،
اشۋدا تەمەكىڭە قۇمار قانباي،
الماستى اشىرقانباي تارتقان، تاكە.
تارتىنبا ءبىر ەسەپتەن جاۋدان، تاكە،
بولسا دا باستان باعىڭ اۋعان، تاكە،
قىزىق كوپ ءومىر بولسا كورەتۇعىن،
بىتكەن جوق وسىمەنەن ساۋداڭ، تاكە!
ەي، تاكە، قۇلاعىڭ سال مىنا سوزگە،
قىزىعىپ جۇرگەنىڭ جوق بۇل مەن بوزگە.
كوڭىلىڭدە كوزدەگەنىڭ شىن ادىلدىك،
ويلاسام ارمانىڭ جوق ودان وزگە، —

دەپ تۇيىندەپ، ءوزىنىڭ اقىندىق پوەزياسىنا جۇگىنەدى. اقىننىڭ كوزدەگەنى — ادىلدىك! ودان وزگە ارمانى جوق.

1940-46 جىلدارى تاڭجارىق اقىن قىتايداعى سولاقاي ساياساتتىڭ بەل الۋىنا وراي تالاي رەت تۇتقىندالىپ، تالاي رەت تۇرمەگە جابىلعان. «اباقتىدا كىم جاتىر؟»، «اقىن سىرى»، «تۇتقىندالۋ»، «ەلمەن ، جەرمەن قوشتاسۋ»، «تۇرمە تاريحى»، «قۇلجادان ايىرىلعاندا» اتتى ولەڭ-تولعاۋلار سونىڭ كۋاسى.

مەن 1974 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ «سىن جانە بيبليوگرافيا» بولىمىنە قىزمەتكە كەلدىم. سول جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «ارمان-تاۋ» دەگەن اتپەن اتامەكەنىندە العاشقى تۋىندىسى جارىق كورگەن. بۇرىن پوەزياسى تانىس ەمەس اقىننىڭ العاشقى كىتابى ادەبيەتشىلەر اراسىندا رەزونانس تۋدىرىپ، قازاق ادەبيەتىنە شىنايى اقىن كەلگەنىن پاش ەتتى. سول جىلدارى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ تاڭجارىق اقىن تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ بەتىن اشىپ، قازاق جۇرتشىلىعىنا پاش ەتكەنى بار. اسىرەسە، اقىننىڭ ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسكەنىن باسا ايتىپ، ادىلدىك دەگەن پاتشانىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنا اتسالىسقان قالامگەردىڭ جان-جۇرەگىنە، اقىندىق پايىمىنا ءتانتى بولعان. سونىڭ ءبىر كۋاسى رەتىندە، اقىننىڭ ويىن العا تارتسام دەيمىن:

قالىڭدىعى ءتورت ەلى،
وتىز پارا قۇرانداي،
ساۋالدىڭ ءتۇرىن كورگەندە
ورنىمنان قالدىم تۇرا الماي.
قالام ۇستاپ ەكەۋ تۇر،
قارا شۇبار جىلانداي،
باسقا تۇسكەن پالەنىڭ،
تابا المادىم ايلاسىن.
الگى حانزۋ بار بولسا،
كورەر مە ەدىم پايداسىن،
وتىرىك جەڭدى، شىن قالدى
پەرىشتە قاشتى، جىن قالدى،
ادىلدىك، شىندىق قايداسىڭ؟!

— دەپ ىشقىنادى اقىندىق جۇرەك.

جۇڭگو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، پروفەسسور، جازۋشى و.ەگەۋبايەۆ، تاڭجارىق اقىن تۋرالى: «اقىننىڭ اباقتى ءومىرى باستان-اياق، تاسقىنداعان پوەزيا ءومىرى بولدى. تۋىندىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن اباقتى ىشىندە جازدى. سول شىعارمالارى ارقىلى شىڭ سىساي، گوميندان ءداۋىرى دەيتىن ءبىر ءداۋىردىڭ، ونىڭ ادام قانى ساسىعان قاساپ تۇرمەسىنىڭ، ءوزىنىڭ نۇرلى مۇرات-ماقساتىنىڭ قۇنىن ماڭگىلىك جويمايتىن ءارحيۆىن جانە ناعىز كەلبەتىن ورناتتى. ەنسيكلوپەسيا دارەجەلى وقۋلىعىن جاسادى. قازاق تاريحىندا تالاي عۇلامالاردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ تالانتتى عۇمىرى اباقتىدا سورلاپ سونگەن. ءبىراق، اباقتىنىڭ جان تۇرشىگەرلىك جاۋىزدىق ومىرىنەن، اباقتىدا تۇلەپ، جەتىلىپ وتىرعان وزدەرىنىڭ اسىل مۇرات-ماقساتتارىنان، ءىشىنارا شىعارمالار بولماسا، ولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا جاۋىزدىقپەن بەتپە-بەت تايتالاسىپ، سەسكەنبەس، تۇكتى جۇرەك باتىرلىقپەن بولعان ادىلەتسىزدىكتەردىڭ بارلىعىن ءوز ۇستىندە اشىق جازىپ، ءوز قالپىندا ارتقى ۇرپاققا قالدىرعان تاڭجارىق اقىننىڭ مۇراسىنداي مۇكاممال مۇرا كەزدەسكەن ەمەس»، — دەي كەلىپ، ءوز ويىن ودان ءارى ءوربىتىپ، «وسىنداي قايتپاس رەاليستىك، جوعارى ۇلتتىق يدەيا، كوركەمدىك قۇندى قۇدىرەتىنەن اقىن پوەزياسى تۇرمە ىشىندەگى تۇرمەلەستەرىن باۋلۋدىڭ ۇستىنە، سونداي قىسپاقتى شاقتاردا دا، قاراڭعى تۇندەگى قارا بۇلتتاردىڭ جىرتىعىنان الەمگە جارقىراتىپ نۇر قۇيعان اي ساۋلەسىندەي، زىندان-تۇرمە ساڭلاۋ، بوستىقتارىنان تاراپ، ءزاۋلىم تاس جامبىلداردان قۇستاي ۇشىپ شىعىپ، كەڭ-بايتاق سىرتقى قوعامداعى ەل-جۇرتىمەن، قان مايداندا ادىلدىك، ۇلتتىق ەركىندىك، تەڭدىك ءۇشىن سايىستا جۇرگەن ساردار-ساربازدارمەن ىشتەي، جۇرەكپەن تابىسىپ جاتتى. پۋلەمەت، زەڭبىرەكتەن دە ەرەكشە رول اتقارىپ، ولاردى ادىلدىككە، ۇمىتكە، تايسالماستىققا، نۇرلى بولاشاققا باۋلىدى» ، — دەپ جازدى. ەندى مىنا دەرەكتى ايتىپ وتپەۋگە بولمايدى، 1946 جىلى گوميندان ۇكىمەتى مەن ءۇش ايماق توڭكەرىسشىلەرىنىڭ اراسىندا ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم جاسالىپ، شىڭجاندا ۋاقىتتىق بىرلەسكەن ۇكىمەت قۇرىلادى. بىتىمدە شىڭجان تۇرمەلەرىندەگى ساياسي قىلمىستىلاردىڭ تۇتاس بوساتۋ بەلگىلەندى. سول بەلگىلەمەگە ساي تاڭجارىق ءۇرىمجى اباقتىسىنان ەكىنشى رەت بوساتىلىپ، تامىز ايىندا ىلەگە قايتىپ بارادى. ءۇش ايماق ۇكىمەتى ونى كۇنەس اۋدانىنىڭ جەر-سۋ ىستەرىن باسقارۋعا تاعايىندايدى.

العاش اقىن بۇل بوستاندىققا سەنىپ قالادى. سول ءبىر ويىن جەلەۋ ەتىپ، ەل-حالىققا ءبىراز قىزمەت تە اتقارادى. جاقسىلىقتار جاسادى. شاراپاتى ءتيدى.

اقىن «ۋا، جىگىتتەر!» ولەڭىندە ادىلەت ءۇشىن جاندى ساداعا ەتۋگە ۇندەيدى. جىگىتتەردى ەلدىك ءۇشىن ويلانۋعا، تولعانۋعا شاقىرادى.

جىگىت جوق قاراپ تۇرسام جۇدەمەگەن،
قايعى جوق كۇننەن كۇنگە ۇدەمەگەن.
كەلەدى تانگە زاقىم جۇدەي بەرسە،
تەرى دە تەسىلمەي مە سۇرە بەرگەن؟!
تولعانىپ، كەل جىگىتتەر، ويلانالىق،
جاراماس بەكەر قاراپ جۇرە بەرگەن.
قالدى ما جالبارماعان «قۇدايىمىز»،
قول جايىپ تىلەك بار ما تىلەمەگەن؟!
تاڭىمىز اتار بولسا اتپاس پا ەدى،
تاساتتىق بەرىپ تىلەۋ تىلەگەننەن.
ءمۇيىز دە شىعار بولسا شىقپاس پا ەدى،
ەندىگى قۇر ۇزەڭگى شىرەنگەننەن، —

دەپ، قۇر بوسقا تىلەك تىلەپ، ىشقىرىڭدى كوتەرىپ شىرەنگەننەن ەشتەڭە بىتپەيتىنىن، ەلدىك ءۇشىن ەرگە، لايىق قيمىلعا كەلۋدى مەڭزەيدى. «جۇرەكتىڭ تۇكپىرىنەن سالدىم ايعاي» دەپ ۇلتىم دەگەن، ۇلت ءۇشىن كۇرەسەتىن جىگىتتەردى 1945 جىلى، ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جاتىپ ۇندەيدى.

جۇرەكتىڭ تۇكپىرىنەن سالدىم ايعاي،
بولساڭدار بۇدان بۇرىن ەلەمەگەن،
ۆۋلكانداي ونىڭ ىستىق جالىنى بار،
قوقسىقتى ءورت بولا ما ورتەمەگەن.
مەزگىلىڭ ەندى ويلانار، ۋا جىگىتتەر!
سەمسەردى توت باسپاي ما بىلەمەگەن؟!

جۇڭگو جەرىندە قازا تاپقان اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ءومىربايانىن وقىساڭ دا، ءومىرباياندىق جەلىمەن جازىلعان كوركەم دۇنيەلەرىن وقىساڭ دا، اقىندى قايعى-قاسىرەت شىڭداعانىن، ەلىم-جۇرتىم دەپ اڭىراپ وتكەن اقىن ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ قاسىرەتى ەمەس، ساياساتتىڭ استارىندا بىرتىندەپ جويىلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ قاسىرەتىن ويلاپ قايعى شەگەدى. جەكە باسى جۇڭگو رەسپۋبليكاسىندا وزىنە جەتەرلىكتەي قىزمەتتەر دە اتقارعان، سولاي بولا تۇرسا دا كوكجيەكتەن اسىپ كورە المايتىن باۋىرلارىنىڭ قامى ءۇشىن ءوز باسىنا قاسىرەتتى تىلەپ الىپ، تىلەپ الىپ قانا قويماي سول ءبىر ادىلدىك دەگەن اياۋلى پەرزەنتتىڭ كىندىگىن كەسىپ، كەرەك دەسە سۇندەتكە دە، وتىرعىزىپ، ءۇي ەتىپ، شاڭىراق كوتەرگىزىپ، ەلدىككە جەتكەنشە دەمەۋدى كوزدەيدى. ءوز ىسىمەن دە، اقىندىق جۇرەگىمەن دە، ازاماتتىق پاراساتىمەن دە قاسىرەت-قايعى جۇگىن يىعىمەن تىك كوتەرىپ ارقالاپ وتكەن اقىن.

عۇمىرىنىڭ كوبىسىن تۇرمەدە وتكىزگەن اقىن ادىلەتسىز ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان. ەلى-جەرى ءۇشىن وتقا تۇسۋگە بار، وسىنداي اقىندى ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز الاقانعا سالىپ، ايالاپ، ماڭگىلىك قاستەرلەپ ءوتۋ — بۇگىنگى تىرىلەردىڭ پارىزى. وسىنداي ۇلاعاتتى جانداردىڭ جان-جۇرەگىن باعالاۋ ارقىلى، بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ەل ءۇشىن كۇرەسەتىن ۇرپاقتى باۋليمىز. ەلىم دەگەن ەر ازاماتتىڭ اتقارعان ۇلاعاتتى ءىسى ەسكەرۋسىز قالماق ەمەس. اقىن بىردە:

جۇرگەن جەرىم سازداي بوپ،
قايىرىلىپ ۇشقان قازداي بوپ،
بۇل تاعدىرعا كەز بولدىم،
كورمەگەن كۇنىم ازداي بوپ، —

دەيدى، ەندى بىردە:

كوبىمىزدەن ايىردى،
قاناتىمنان قايىردى،
قىلشىلداعان قىلىش ەم،
ءدۇزىمدى تاس بوپ مايىردى، —

دەيدى، ەندى بىردە:

اۋزى تار، ەنى جالپاق، ءتۇپسىز ۇڭگىر،
شاتاق بار — قاتتى جوتەل، تۇشكىر، ءسىڭبىر.
تەبىسكەن جەر قورادا جىلقىداي بوپ،
ەتەدى «ءىننىڭ» ءتۇبى دۇڭگىر-دۇڭگىر.
كوز كورىپ ەستىگەندى كەلە جاتىر،
اۋمالى زامان ەكەن كەلگەن بۇل ءبىر، —

دەپتى، ەندى بىردە:

سونىمەن جاتىپ قالدىق تۇرمەسىنە،
تالاتىپ قاندالا مەن بۇرگەسىنە.
قاجالاپ قايعى-قيال، زار-قاسيەت،
ءبىر شىعىپ، قاتىن-بالام ءبىر ەسىمدە.

دەيدى اقىن. تاڭجارىق اقىن تۇرمەنىڭ تەپكىسىن تۋعان حالقىنا دەگەن اراشا سەزىمى ءۇشىن قاسىرەت تارتقان. 1940 جىلعى، ىلە-ۇرىمجى تۇرمەسىندە جازىلعان جىرلارى اقىندىق، ازاماتتىق پاراساتتان تۋعان. وسى ورايدا ويعا ورالعان ومىردەگى ءبىر ءسات ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول كەزدە مەن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ پوەزيا ءبولىمىن باسقاراتىن ەدىم. ءبىر كۇنى سەمەيدەن ءبىر اقساقال كەلدى. «ءوزىڭدى سىرتىڭنان تانيمىن»، — دەپ اقساقال ءوزىنىڭ قولجازبالارىن ۇسىندى. قولىمەن جازىلعان. ولەڭدەرىن وقىپ كورىپ ەدىم. ۇنادى. ۇناعان سەبەبى تاعدىرى سانالۋان جان ەكەندىگى ولەڭدەرىنەن كورىنىپ تۇر. باسىنان وتكەن تاعدىرى — ولەڭ بولىپ ورىلگەن، جىر بولىپ توگىلگەن تۋىندىلارىن وقىپ شىعىپ: «وللەڭدەرىڭىزدى جاريالاۋعا تۇرارلىق ەكەن. ءبىراق، ماعان تاقىرىبى تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر» ، — دەدىم. ويتكەنى تاقىرىبىن: «ت.ج.ءو.»، — دەپ جازىپتى. اقساقال ءسال ميىعىن تارتىپ، كۇلىمسىرەگەن بولدى دا: «بۇل تاقىرىپتىڭ ۇلكەن ءمانى بار. بۇل ولەڭدەردىڭ ءبارى دە تۇرمەدە جازىلعان. سوندىقتان : «ت.ج.ءو.» دەپ قويدىم. مۇنى تارقاتىپ ايتقاندا «تۇرمەدە جازىلعان ولەڭدەر» دەگەن ءسوز» — دەدى اقساقال اقىن. مەن ريزا بولىپ تاقىرىبىن سول كۇيىنشە جازىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا، ۇتىر-نۇكتەسىنە تيىسپەي جاريالادىم. تەك «ت.ج.ءو.» تاقىرىبىنا جۇلدىزشا قويىپ، بەتتىڭ تومەنگى جاعىنا «ترمەدە جازىلعان ولەڭدەر» دەپ انىقتاما بەردىم. سول اقساقال كەيىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەندە رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ انت بەرىپ، اقوردادا تاققا وتىرعاندا باتا بەرگەن اقساقال اقىنىمىز ەدى. ول شاكىر ابەنوۆ ەدى. سول اقىنمەن تاعدىرلاس تاڭجارىق جولدى ۇلى ەلدەن شالعاي، جۇڭگو ەلىندە قاسىرەت تارتىپ، تۇرمەدە ايتارلىقتاي جىرلار جازعان ەكەن. بۇل دا ايتۋعا، جازۋعا، زەرتتەۋگە تۇرارلىق تۇلعالار ەكەنى اقيقات.

تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى زەرتتەۋشى عالىم ورازانباي ەگەۋبايەۆ بىلاي دەپ جازادى: «تاڭجارىق شاپقى مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەنىنىڭ ەكىنشى جىلىندا ەل ىشىندە اياق استىنان: «ءبىزدىڭ سادى اۋىلىنا كۇرەدەگى* ءشوتاڭعا** اپارىپ، جۇڭگو تىلىندە وقىتۋعا ءبىر بالا، وقۋ شىعىنى مەن سالىق ءتۇسىپتى» دەگەن داقپىرت تۋىلا قالدى. ەل اراسىنان: «بالامىز قىتايشا وقىسا جۇڭگو بولىپ كەتەدى، وقۋ شىعىنىن قالاي تولەمەكپىز؟» دەگەندەر شىعىپ، بالالارىن وقۋعا جىبەرمەۋگە جاسىرادى. بۇل كەزدە ابدەن ساۋاتتانىپ، ءتۇرلى پاندەردەن، ءوز حالقىنىڭ فولكلورىنان، شىعىس مادەنيەتىنەن ەداۋىر عىلىم جۇقتىرىپ، اقىندىق جولىنا تالپىنىپ، ءومىر، وقۋ ءقادىرىن اڭعارىپ، وزىنشە تالعام تاۋىپ قالعان تاڭجارىق ەل اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ: «سول سالىققا مەنى جىبەرىڭدەر» دەپ وزدىگىنەن تىلەنىپ، 1919 جىلى كۇزدە 17 جاسىندا كۇرە ءشوتاڭىنا وقۋعا تۇسەدى. مۇندا سول كەزدەگى اتالۋى بويىنشا: «مەملەكەت ءتىلى، ەسەپ، مىنەزدەمە، ساۋدا كاسىبى، بولشەك، تاريح، جاگرافيا***» دەگەن قاتارلى ساباقتار وقيدى. مەكتەپ ءبىتىرىپ سىناۋدان وتكەندەر مەملەكەت قىزمەتىنە ورنالاستىرىلادى. تاڭجارىق بۇل مەكتەپتە ءۇش جىل وقيدى. جۇڭگو ءتىلىن، جۇڭگو جازۋىن جەتە مەڭگەرەدى.

1977 جىلى روسسيادا وكتيابر توڭكەرىسى بولىپ، حالىققا جاڭا زامان، جاڭا زاڭ ورناتتى دەگەن حاباردى ەستىگەن تاڭجارىق 1923 جىلى كۇنەستەگى نۇپتەبەك دەگەن بايدىڭ «جىرىق كوك» اتانعان ايگىلى جۇيرىك اتىن ۇرلاپ ءمىنىپ، قازىرگى شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ باتىسىنداعى قانجول شەكاراسىنان كەڭەس وداعىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىن 1923 جىلى قاشىپ وتەدى. بۇل كەزدە الاشورداشىلار زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ-سىندى تۇلعالاردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، سول باعىتتا جىر جازۋعا ۇمتىلادى اقىن. «ءبىدىڭ قازاق نە عىپ جاتىر؟» دەگەن ولەڭى سونىڭ كۋاسىنداي:

بۇل ءومىر، ءبىر كۇن وتسە ءوتىپ جاتىر،
تالپىنعان تالابىنا جەتىپ جاتىر،
بايقاسام، قالاداعى ەل العا كەتكەن،
قىرداعى ءبىزدىڭ قازاق نە قىپ جاتىر؟
ءسوز ۇعىپ، نەگە قازاق سەرپىلمەيدى،
شىعىپ اپ تاۋ باسىنا جەلپىلدەيدى.
ونەر، ءبىلىم جاعىنان حابارى جوق،
جاڭعىرسا تاستان داۋىس سەلكىلدەيدى —

* كۇرە — قازىرگى ءسۇيدىن اۋدانى ورتالىعىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى كونە قالاشىق. ول كەزدە ىلە وڭىرىندەگى كوشپەندى مالشىلاردى باسقاراتىن ورتالىق بولعان.

** ءشوتاڭ — ول زاماندا جۇڭگو تىلىندە مەكتەپ وسىلاي اتالعان. كۇرە ءشوتاڭى — سول تۇستا ىلە وڭىرىندەگى ەڭ جوعارى وقۋ ورنى بولعان.

*** جاعرافيا — تاڭجارىقپەن قاتار وقىعان سول مەكتەپتىڭ وقۋشىسى — مارقۇم تولىمبەكتىڭ قول جازبا ەستەلىگىنەن الىندى.

دەپ جىرلاۋى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ولەڭىن ەسكە تۇسىرەدى.

باسقا جۇرت اسپان-كوككە اسىپ جاتىر،
كىلتىن ونەر-بىلىم اشىپ جاتىر،
ءبىرى — اي، ءبىرى — جۇلدىز، ءبىرى كۇن بوپ
جالتىراپ كوكتەن نۇرىن شاشىپ جاتىر.
تالاسىپ ونەر-بىلىم الىپ جاتىر،
كۇنبە-كۇن العا قاراي بارىپ جاتىر.
وت جەگىپ، كوككە ۇشىپ، سۋدا ءجۇزىپ،
ءتاڭىرىنىڭ راقمەتىنە قانىپ جاتىر.
ويلاماي ءبىزدىڭ قازاق تەككە جاتىر،
ءبىر ىسكە جاناسا الماي، شەتتە جاتىر.
ازىراق كوز ءجۇرىرىپ قاراپ تۇرساڭ،
قازەكەڭ تاڭ قالارلىق كەپتە جاتىر.

دەي كەلىپ:

مىنەكەي، قازاق سولاي ءبىتىپ جاتىر،
كۇننەن كۇن ارتقا قاراي كەتىپ جاتىر.
سەزىنبەي ءوز ولگەنىن، وزىنىكىن
اتى وشكىر وقىعاندار نەتىپ جاتىر! —

دەپ اياقتالاتىن ايگىلى اقىن ولەڭىنە تاڭجارىق ەلىكتەپ جازعانداي.

ادىلەتتىلىكتى قايدان تابام دەگەن ويمەن 1925 جىلى كۇنەستەگى ەلىنە قايتىپ كەلەدى. وسىنى پايدالانىپ، بايگە اتى ۇرلانعان بايدان باستاپ، ساياسي بەلسەندىلەر «تاڭجارىق ەل ىشىندە تەرىس ۇگىت جۇرگىزىپ ءجۇر» دەگەن جەلەۋمەن 1926 جىلدىڭ كۇزىندە تۇتقىنداپ قۇلجاداعى داۋتاي جامبىلىنىڭ زىندانىنا سالىپ، سودان باستاپ، تاڭجارىق اقىننىڭ تۇرمەدەگى اقىندىق تاعدىرى باستالادى. تۇرمەدە جازىلعان جىرلارى دا، تۇرمەدە جازىلعان ولەڭدەرى /ت.ج.ءو./ دە باستاۋ الادى.

قىتايداعى قازاق باسپاسوزىندە «تاڭجارىق تانۋدىڭ بىلگىرى»، «تاڭجارىق تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەپ دارىپتەلگەن عالىم ورازانباي ەگەۋبايەۆپەن جۇرگىزگەن بىلىسبەك ءابدىرازاقتىڭ سۇحباتىندا:

«الدىمەن اقىن مۇرالارىنىڭ جينالىپ بىتكەن-بىتپەگەندىگى جونىندە فاكتىلارعا نازار اۋدارالىق: بۇل جۇمىس اقىننىڭ دۇنيە سالىپ رۋحاني ءومىرى باستالعان سوناۋ 1947 جىلدان بەرمەن قاراي قولعا الىندى. 1948 جىلى «العاشقى جيناق» اتتى تۇڭعىش جىر جيناعى باسپادان شىقتى. اقىننىڭ عانا ەمەس بۇل ءيىسى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءوز باسپاسىندا جارىق كورگەن ءبىرىنشى جىر كىتابى بولدى. شامالى بولسا دا ولەڭدەرى گازەت، جۋرنالداردا جارىق كوردى. سول تۇستا قىتايدا تۆورچەستۆولىق ءىسساپاردا بولعان ءسابيت مۇقانوۆ جينالعان شىعارمالارمەن تانىسىپ، ساپارىنان جازعان «الىپتىڭ ادىمى» كىتابىنا «تۇرمە ءحالى» اتتى تولعاۋىن تۇتاس ەنگىزدى. جانە سول تولعاۋدىڭ ءوز»-اق اقىننىڭ كىم ەكەندىگىن تانىتاتىندىعىن كورسەتتى. ارالىقتا سولشىل ساياساتتىڭ كەسىرىنەن جيىرما جىل توقتاپ، ساياسي جاعداي وڭالعان كەزدە 1978 جىلدان باستاپ تاعى قولعا الىندى. بۇل جولعى جۇمىستىڭ كولەمى كەڭ بولدى. جينالعان شىعارمالارىنان 1981 جىلى «تۇرمە ءحالى» /شىڭجان حالىق باسپاسى/، 1982 جىلى «نازيگۇل»، «انار-ساۋلە» /ورتالىق ۇلتتار باسپاسى/، 1994 جىلى «شىن تىلەك» / ىلە گازەتى باسپاسى/ داستاندارى جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان شىقتى. 1985-1995 جىلدارى «تاڭدامالى شىعارمالارى» دەگەن اتپەن ءۇش كىتابى /شىڭجان حالىق باسپاسى/، 1998 جىلى جۇڭگو تىلىندە ءبىر كىتاپ تاڭدامالالارى وقىرمان قولىنا تابىس ەتىلدى. قازاقستاندا وزدەرى جيناپ جانە قىتايدا جارىق كورگەندەرىنەن سارالاپ الىپ، 1979 جىلى «ارمان تاۋ»، 1992 جىلى «تاڭجارىق شىعارمالارى» جىر كىتابىنىڭ شىعارىلعاندىعىن، ال جازۋشى تۇرلىبەك مامەسەيىتتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ەكى نومەرىندە /1997/ جاريالانعان «تاڭجارىق» رومانىن /بۇل روماندى قىتايدا شىعاتىن «كوكجيەك» اتتى اۋدارما جۋرنالى ءتورت سانىنا جاريالادى/ ايتۋ ارتىق بولماس» ، — دەپ جازدى. بۇل تاڭجارىق شىعارماشىلىعىنىڭ، ءبىرشاما پونورامالىق بەت-بەينەسىن بىلدىرەتىن دەرەكتەر دەسەك تە بولادى.

بۇدان ءارى ءومىربايانى جونىندە تاڭجارىق اقىننىڭ تۇرمەدە بولعان «قىلمىستى ىسىنەن قاتتالعان ەكى پاپكا تۇرمە ارحيۆىندە عالىم ءوز قولىنا كوشىرمەسىن العانىن ايتا وتىرىپ، ادەبيەت زەرتتەۋشى ەستەۋ نۇسىپبەكوۆتىڭ:

«وسى تولقىننىڭ ءوزى جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان شىڭجان ينتەلليگەنسياسىن ەكى توپقا ءبولدى. ءبىر توبى — تۇرمەدەگى دوستارىنان ولەڭ الىپ، وعان جاۋاپ ولەڭ جازۋشىلار بولدى دا، ءبىر توبى شىڭ سىسايلىق، گومينداندىق قاندى تىرناقتار توبىنىڭ جىرتىسىن جىرتۋشىلار بولدى. بۇنىڭ ءبىرىنشىسى — تۇرمەدە جاتقان تاڭجارىق، تەكەستە جۇرگەن شارعىن، سوۆەت وداعىنا شىعىپ كەتكەن بىرنەشە اقىندار مەن قاجىعۇمار شابدان ۇلى ىلەسكەن توپ. ال، ەكىنشىسى — قازىرگى ادەبيەتىمىز تۇگىل، قوعامىمىزدان الاستالعان از ساندى ەلەمەنتتەر»، — دەپ جازعانىن العا تارتادى. جانە دە تاڭجارىق تانۋداعى بىرنەشە مالىمەتتەر بەرەدى.

1940 جىلى اقپاننىڭ 2ء-شى جۇلدىزى كۇنى تاڭجارىق گوميدان ۇكىمەتىنىڭ قۇلجادا تۇتقىندالىپ، سودان باستاپ اقىننىڭ تۇرمەدەگى عۇمىرى باستالادى، سودان باستاپ تۇرمە جىرلارى ادىلەتسىزدىككە دەگەن اشۋ-ىزادان، نامىستان تۋادى. تامىزدىڭ 2ء-شى جۇلدىزىندا قۇلجادان ۇكىمجى اباقتىسىنا قامالادى.

اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ «ۇلت تاۋەلسىزدىگى جانە قازاق ادەبيەتى» كىتابىنداعى «تاۋەلسىزدىك جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قاھارماندارى» دەگەن ەڭبەگىندە تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنىڭ باسىن ارىدەن باستاپ. «...قالماق باسقىنشىلىعىنا قارسى قول باستاعان ابىلاي حان مەن ونىڭ ساربازدارى قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك، قوقان حاندىعىمەن كۇرەسكەن سۇرانشى، ساۋرىق، سىپاتاي، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى باس كوتەرگەن يساتاي مەن ماحامبەت، كەنەسارى مەن ناۋرىزباي، سىرىم، بەكەت پەن ەسەت، جانقوجا تاعى باسقا باتىرلاردىڭ ءومىرى مەن كۇرەسى ەلگە ونەگە بولىپ، تاريحي جىرلاردىڭ جاڭا لەگىن تۋعىزدى. بۇل جىرلار قازاقتىڭ تاريحي ادەبيەتىنىڭ، باتىرلىق جىرىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ەل ساناسىن جاڭا دەرەكتەرمەن بايىتتى»، — دەپ جازدى عالىم. تاۋەلسىزدىك قوزعالىسىنا وراي باتىرلار دۇنيەگە كەلسە، ونى جىرلاۋشى اقىندار لەگى تاريحقا قاتار ەنگەن. اكادەميك س.قيرابايەۆ ەندى ءبىر سوزىندە: «وسىنداي جىرلاردىڭ ءبىر الۋان ۇلگىسىن كەنەسارى-ناۋرىزباي قوزعالىسى تۋدىرعان. ولار حالىق شىعارماشىلىعىنان كەڭ ورىن الىپ، ەل جادىندا ۇزاق ساقتالعان. ولاردىڭ جىرلاۋشىلارى قاتارىندا نىسانباي، دوسقوجا، كۇدەرى، قاشقىنباي، كوكباي، دوسكەي، ءسايادىل، ومار. يمانجان سياقتى ادەبيەت تاريحىندا اتى بەلگىلى اقىندار بار. بۇلارمەن قاتار اتى بەلگىسىز اقىنداردان قالىپ ساقتالعان جىرلار دا از ەمەس. جانرلىق جاعىنان قاراعاندا، بۇل جىرلار كولەمدى، سيۋجەتتى داستان كۇيىندە، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ جەكە ەرلىكتەرى ەپيزودىنا قۇرالعان شاعىن ولەڭدەر، كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ حاتتارى مەن جاۋاپتارى، كەنەسارىنىڭ ەلمەن، قونىسپەن قوشتاسۋىن سۋرەتتەيتىن قوشتاسۋ جىرلارى، كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋى مەن باتىرلاردىڭ ءولىمىن جوقتاۋعا قۇرىلعان ەسكەرتۋ، جوقتاۋ ۇلگىلەرى تۇرىندە شىعارىلعان. كەنەسارى-ناۋرىزبايعا قوسىپ، ولاردىڭ اعاسى سارجان باتىردىڭ ەرلىگىن دە جىرلاعان»، — دەيدى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە تاڭجارىق اقىن دا تۇرمەدە جازىلعان جىرلارىمەن تىڭ بەينەلەردى، سونى قاھارمانداردى ادەبيەت الەمىنە ەنگىزگەن. تاڭجارىق اقىننىڭ ەڭبەگى سونىسىمەن قۇندى.

ايتارىم بۇل جولى دا: اش كوزىڭدى،
«ءايت!» دەسە ءوزىڭدى-وزىڭ تالاعانشا.
قانعا وراپ ۇقتىرامىن بار مۇڭىمدى،
كوكىرەكتە قاتقان شەرىم تاراعانشا.
جەپ جاتىر دايار استى قارعا، قۇزعىن،
قولىڭدى سەن اسىقپاي ۇسىنعانشا.
ارتقىعا سول سەبەپتى بەلگى قىلىپ،
ءتۇسىردىم قول تاڭبامدى مۇسىلمانشا، —

دەپ تەبىرەنەدى تاڭجارىق اقىن «وي تولعاۋىندا» «ءسوزىم قالسىن» دەگەن ىزگى نيەتپەن، ءوز قاسىرەتىن اقتارادى، بۇل بولسا حالقى كورگەن قاسىرەت.

سوندىقتان دا اقىن:

دۇنيە نەشە ءتۇرلى وزگەرىپ تۇر،
باستاۋشىڭ جالعان-جالا سوزگە ەرىپ تۇر.
قىرشاڭقى بايتالىڭا ماندام ايعىر،
جىميتىپ قۇلاقتارىن كەز كەلىپ تۇر.
جورۋى جاقسى ءتۇستىڭ تۇك جولىقپاي،
جامان ءتۇس كۇن ۇزاماي تەز كەلىپ تۇر.
جوراعا كىمدەر ءجۇرىپ، قوراعا كىم،
ۇرگەنىپ جايعان تورعا سايىپ قىران،
قينالىپ تار قاپاستا قور بولىپ تۇر.
سانالىپ كىمدەر بوتەن بۇل زاماندا،
كىمگە كىم، بايقا حالقىم، دەم بەرىپ تۇر.
قورلىقتا اش-جالاڭاش جۇرگەندەر كىم؟
سۇيەۋ بوپ كىمدەر وعان جەم بەرىپ تۇر؟!، —

دەپ كەيىپكەرىمەن بىرگە تىعىرىققا تىرەلەدى. زەرتتەۋشى عالىم و.ەگەۋبايەۆ تاڭجارىق اقىننىڭ بەس قاسيەتىن ەرەكشەلەپ ايتادى. ءبىرىنشىسى، ۇلت تاعدىرىن تۋ ەتىپ ۇستانعانى، ەكىنشىسى الىپ يمپەرياداعى ادىلەتسىزدىكتى، جاۋىزدىقتى، تۇرمە تۇبىندە كىسەندەۋلى وتىرىپ جازعانى، جازعاندا سورعالاعان جۇرەك قانىمەن جازعانى. ءۇشىنشىسى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تاريحىنان جازىلعان «سادىق-ساليحان» داستانى تۇرمەدە وتىرىپ، ءبىر دەممەن جازىپ، اسىل مۇرا ەتىپ قالدىرعانى. ءتورتىنشىسى، ناعىز شىنايى جازا بىلگەندىگى. بەسىنشىسى، ءتىلىنىڭ جۇيرىكتىگى، زارلى دا شەرلى، ىزالى دا قۇسالى سوزدەرى، سونىمەن قوسا، داۋىلدى، قايراتتى دا، جىگەرلى قاھارلى سوزدەرى قاتارلاسا شاۋىپ، اقىننىڭ قۇداي بەرگەن تالانتىنان حابار بەرەتىندىگى. اقىن سونىمەن قوسا تۇرمەدە:

ولەيىن، ولسەم داعى ايتىپ-ايتىپ،
شىدايدى ءداتىم قالاي ءتىرى جاتىپ، —

دەگەن ءپرينسيپتى ۇستانعان. سول جولدا قۇربان بولعان، انىعىن ايتقاندا ءوزىن-وزى قۇربان ەتكەن جان. جانە دە كەلەر ۇرپاققا:

كەلسەڭدەر ءۇرىمجىنىڭ قالاسىنا،
كوزىڭ سال قالتارىس، ساي سالاسىنا.
ۇمىتپا ولە-ولگەنشە وسىنى دەپ،
تاپسىرىپ كەت بالاڭنىڭ بالاسىنا.
كورگەنىن اتاسىنىڭ وقىپ كورسىن،
كەكتەنىپ، كوزىن سالىپ، كوڭىل ءبولسىن،
بابامنىڭ تاريحى دەپ تەگىن تانىپ،
زالىمنان كەگىن الىپ، قولىندا ءولسىن ! —

دەپ امانات ەتكەن اقىن.

اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ تۇمەدە تىنىم تاپتىرماي جىر جازدىرعان اقىندىق قاسيەتى بولسا، ەكەنشىسى سول كەزدەگى اسا ءقاۋىپتى ساياسي احۋال ەدى. شىنىندا دا: «الپاۋىت يمپەريادا ۇساق ۇلتتارعا جويىلۋ ءقاۋپى قاشان دا ءتونىپ تۇرادى. قاۋىپتەن قۇتىلۋ، ۇلت رەتىندە دامۋ ءۇشىن ۇلت رۋحىن، ۇلتتىڭ ءدىنىن، تابيعاتىن، ۇلى ارۋاقتارىن، ءداستۇر، عۇرىپ-سالتىن، ءدىنىن، ءتىلىن ءار وكىلىنىڭ ساناسىندا بەس ۋاقىت نامازداي كۇنىنە بەس مارتە قايتالاتىپ، قاستەرلەتىپ وتىرۋ پارىز. قانە، قۇرتىپ كورسىن! تاڭجارىقتىڭ تۇتاس تۇلعاسىنان سول قاسيەتتەردىڭ بارلىعى جانە كەمەل تابىلعان». سوندىقتان دا، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن جىرلارى — ماڭگىلىكتىڭ جىرىنا اينالعان.

تاڭجارىق تانۋشى تاڭجارىق مۇرالارىن زەرتتەۋشى تىلەۋجان ساقالوۆ:

«تاڭجارىقتىڭ ادەبي مول مۇراسىن شىنداپ زەرتتەۋ ەندى عانا قولعا الىندى. شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق ادەبيەتى سەكسياسىندا اتاقتى اقىندار ءقۇرمانالى وسپان ۇلى، ومارعازى ايتان ۇلى، زەرتتەۋشى عالىمدار ورازانباي ەگەۋبايەۆ، قاسىمحان ۋاتقان ۇلى، عالىم قاناپيا ۇلى قاتارلى ارناۋلى توپ اقىن تۆورچەستۆوسىن جيناپ-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋدا. سولاردىڭ ىشىندە تاڭجارىق تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋدە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ورازانباي ەگەۋبايەۆتى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. ول ءوزىنىڭ «تاڭجارىق جولدى ۇلى جونىندە جالپىلىق زەرتتەۋ» دەگەن مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە اقىننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا جان-جاقتى تالداۋ جاساعان.» — دەپ جازا كەلە «تۇرمەدە ازاپ تارتىپ جاتىپ تا تاڭجارىق اقىن قالامىن ءبىر ءسات قولىنان تاستاماعانىن ايتادى.

شىنىندا دا تۇرمەدە وتىرىپ جازعان شىعارمالارىنىڭ ورنى ەرەكشە، ءارى كوركەم تۋىندىلار. سونىڭ ءبىرى — «اباقتى» اتتى ۇزاق تولعاۋ-داستانىن العا تارتساق دەگەن ويىمىز بار. جان تۇرشىگەرلىك قياناتقا بارعان شەن-شي-ساي مەن تومينداڭنىڭ ۇلتجاندى جاندارعا جاساعان قياناتى ادام ايتقىسىز. «اباقتى» داستانى «تۇرمە تاريحي» دەگەن قوس شۋماقتان باستالادى:

اعايىن، قۇلاعىڭ سال سوزىمە ەندى،
ايتاتىن، جازاتىن ءبىر كەزىم كەلدى.
وقيعا كورگەنىمدى اعىتايىن،
وقىعان ەلەستەتىپ كوزىڭە ەندى.
اشىلۋ قيىن باعىڭ ءبىر بايلانسا،
ارشىلماي جۇرگەنىڭە كىر بايلانسا.
ازامات اقىلىنان اداسادى،
ارىلماي جابىسقان دەرت جىلعا ايلانسا.»، —

دەپ بارىپ ءبىر توقتايدى دا، ارقانى كەڭگە سالىپ، كەڭ دالادا شاۋىپ كەلە جاتقان ارعىماقتاي سالعان سايىن كەڭ كوسىلە تۇسەدى، اقىن.

اباي ليريكاسىنىڭ شەتەلدىك قازاق اقىنى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا اسەرى-ىقپالى ەرەسەن بولعان. اباي اقىننىڭ جىرلاۋ وبەكتىسىنە اينالعان تابيعات ليريكالارى قانداي كوركەم بولسا، تاڭجارىق ءبىرشاما ەلىكتەي وتىرىپ، وزىندىك قولتاڭباسى بار كوركەم دۇنيەلەر جاساعان. وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا «كوكتەم مىسالى»، «تاۋ تابيعاتى»، «جاز مىسالى»، «جاز تاڭى» — سىندى تابيعات ليريكالارىن جازعاندا اباي شەبەرلىگىنەن ۇلگى الىپ، وزىندىك ورنەك توقىعان.

قىس ءوتىپ، كۇن جىلىنىپ، قىزىق جەتىپ،
جەردە قار، كوكتە سۋىق ءبارى كەتىپ.
اش تويىپ، كەم جەتىلىپ، جەر جاڭعىرار،
مالعا جاي، جانعا راقات ۋاقىت جەتىپ.
قىبىلادان قىزىل-جسىل بۇلت شىعىپ،
ەكپىندەپ ەسكەك سوعار دۇرىلدەتىپ.
جەل كەلىپ جەردى تۇمان، بۋ قىلعاندا
ويدا وزەن، سايدا بۇلاق گۇرىلدەتىپ.
قاسىقتاي قار، توبىقتاي توڭ قالمايدى،
تابيعات جەر جۇزىنە راقىم ەتىپ.
سول كەزدە ەل قىدىرىپ وڭكەي سەرى،
قىز اۋلاپ ەرتەڭ كەلەر، بۇگىن كەتىپ.
ەل شارلاپ، اۋىل بارلاپ، اڭدىپ ءجۇرىپ
اۋلاقتا جارىن قۇشار كۇلىمدەتىپ، —

دەپ تولقىعان اقى، تىرشىلىك تىنىسىن، ءدال باسىپ، ءومىر سۋرەتتەرىنە ۇڭىلەدى، وزىندىك شەشىم تابادى:

تىرىلەر قۇرت-قۇمىرسقا قىبىرلاسىپ،
جان بىتەر ولگەندەرگە جىبىرلاسىپ،
كۇن قىزىپ، ءشوپ قۇلپىرىپ، سۋلار تاسىپ،
كوككە اۋنار كوبەڭدەردىڭ كوڭىلى تاسىپ.
كەرگىسىپ كەمپىر مەن شال كۇنشۋاقتا
مەيىرمەن مەكىرەنەر ارقا قاسىپ.
قاتىندار اراسىندا وسەك قاپتار،
جاقتىرماي ءبىرىن-بىرى شالقالاسىپ، —

دەپ كوكتەم تىنىسىن جانى تازا اقىندىق رۋحپەن اسەم ورۋگە ۇمتىلادى.

اقىن «تىرلىك مىسالى» دەگەن ولەڭىندە ءومىر زاڭىنا، ورەلى ويلار ايتۋعا، كوركەم تىلمەن ورۋگە، وزىندىك سوقپاق سالۋعا ىنتىعادى. سول ىنتىققان ىنتالى جۇرەك تابا دا بىلەدى، تارتىمدى ەتىپ جىرلاي دا بىلەدى.

جاراتقان توپىراقتان دەنەمىزدى،
قوندىرىپ ماڭدايعا اسىل ەكى كوزدى،
تامىردان ءۇش ءجۇز الپىس قان تاراتىپ،
جۇكتەدى قىزىل تىلگە سويلەر ءسوزدى.
تۇلعاڭدى تىك تۇرعىزىپ سۇيەك ەتتى،
ادامنىڭ جان-تىنىسىن جۇرەك ەتتى.
بۋىننان جيىرما ءتورت جالعاستىرىپ،
بىرەۋىن-بىرەۋىنە تيەك ەتتى، —

دەپ، «ادامنىڭ جان تىنىسىن جۇرەك ەتكەنىن»، «تۇلعاڭدى تىك تۇرعىزىپ سۇيەك ەتكەندىگىن» كادىمگىدە كادەلى ويمەن كوڭىلگە قوندىرا بىلەدى اقىن. «وتكىر وي، جۇيرىك قيال، قىراعى كوز بەرگەن» ادامعا مىنەز بەرمەسە، «قۇر اقىل ەش ومىرگە جەتە المايتىندىعىن» جىر ەتەدى. «ءبىر ارمان ادامزاتتان قالعان ەمەس، استىڭ دا بولسا داعى التىن تاعىڭ» دەيدى اقىن. بارىنەن جاس كۇنىڭنىڭ ءار مەزەتى — بايلىقتان دا، التىن تاقتان دا ارتىقتىعىن» اقىندىق جۇرەكپەن العا تارتادى. «جۇيرىك وي، زەرەك كوڭىل ءبارى قالار، ادامنىڭ جاستىقتىعى قولدان كەتسە» دەپ تۇيەدى. بۇل ءبىراق ولەڭنىڭ ءتۇيىنى ەمەس، اقىننىڭ دا ءتۇيىنى ەمەس. ءتۇيىن الدا:

بايلىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ كەرەگى نە،
توقتالىپ قىزۋ كوڭىل قانىڭ كەپسە،
ادامعا جاز-جاسشىلىق، قىس — كارىلىك،
شىعا ما قىستىڭ كۇن» ەگىن ەكسە!؟ —

دەپ تۇيىندەيدى اقىن. اششى شىندىقتى العا تارتا وتىرىپ، ويعا قالدىرادى، اقيقاتپەن يلاندىرادى. جاستىق شاق بۇعان سەنە قويماس، ءبىراق، ەرتە مە، كەش پە، بۇعان مويىنۇسىنباسقا لاج جوق. بۇل ءومىر زاڭى. وتكىر ەستىلەدى، وكتەم ەستىلەدى، قۇلاقتان ەنىپ، بويدى الادى. تاعى دا كەلىپ ۇلى ابايدى ەسكە الدىرادى.

«جازعىتۇرى» دەگەن ولەڭىندە اباي اقىن:

جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى،
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى.
جان-جانۋار، ازاتزات انتالاسا،
اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى.
جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن،
جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن...، —

دەپ، قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، كۇلىمدەسىپ، كەرىسىپ، قۇشاقتاسىپ ءبىر سەرپىلسە، جاستاردىڭ موينى بوساپ، سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ ماۋقىن باسىپ، ءومىر قايتا ويانعانداي، دۇنيە تۇرلەنىپ سالا بەرەدى.

تۇيە بوزداپ، قوي قوزداپ — قورا دا شۋ،
كوبەلەكپەن، قۇسپەنەن ساي دا دۋ-دۋ،
گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا،
سىبدىر قاعىپ، بۇراڭداپ اعادى سۋ.
كول جاعالاي مامىرلاپ قۋ مەنەن قاز،
جۇمىرتقا ىزدەپ، جۇگىرىپ بالالار ءماز.
ۇشقىر اتپەن زىرلاتىپ تاستاعاندا،
جارق-جۇرق ەتىپ ىلىنەر كوك داۋىل باز.
قۇس قاتارلاپ بايلاعان قانجىعاعا
قىز بۇراڭداپ جابىسىپ، قىلادى ناز.

دەپ جىرلايدى اقىن. قىز-كەلىنشەك جازعا جاقسى كيىنىپ، «جەر جۇزىنە ءوڭ بەرەر گۇل بايشەشەك»، قىردا تورعاي سايراسا، سايدا، بۇلبۇل، تاستاعى ءۇنىن قوسىپ بايعىز، كوكەك، وسىلايشا، بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر، مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر، ال، ەندى انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە، بەينە اكەمدەي ۇستىڭە اناڭ تونەر دەيدى اقىن.

ۇلى اباي جىرلارىنىڭ كاۋسارىنان قانىپ ىشكەن اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ جىرلارىندا دا وسىنداي ۇندەستىك بار. ۇندەستىك بولعاندا، قايتالاماي وزىنشە جىرلاۋ، وزىنشە بەينەلەۋ، وزىندىك سۋرەتىن وزىندىك مانەرمەن جاساۋ اڭعارىلادى. «قارا تاستان باسقانىڭ ءبارى جادىراپ» ابايدىڭ «جازعىتۇرىندا» دا، تاڭجارىق اقىننىڭ «جاز مىسالىندا» دا ءومىر بار. تىرشىلىك تىنىسى بار. «كوڭىلى كۇن لەبىنە تويعاننان سوڭ، جەر تولىقسىپ تۇرلەنەر توتى قۇستاي» دەپ ەكى اقىن دا وزىندىك وزگەشە سۋرەتتەرىمەن تابيعات پولوتنوسىن سالعان.

ابايدىڭ «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا دۇشپاننان دا» دەگەن ولەڭىنىڭ، «ز» مەن تاڭجارىق اقىن «كوڭىلىم قالدى، تورىقتى» دەگەن جىر جازدى. اباي:

كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،
الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟
الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارىن كوردىم،
جالعىز-جارىم بولماسا اندا-ساندا.
پايدا ءۇشىن بىرەۋ جولداس بۇگىن تاڭدا،
ول تۇرمىس باستان جىعا قيسايعاندا.
مۇنان مەنىڭ قاي جەرىم اياۋلى دەپ،
بىرگە تۇرىپ قالادى كىم مايداندا؟
ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى — ۇرلىق-قارلىق،
سانالى جان كورمەدىم ءسوزدى ۇعارلىق.
وسى كۇندە وسى ەلدە دانەمە جوق
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق، —

دەپ جىرلاپ، «بايلار دا مال قىزىعىن بىلە الماي ءجۇر، جاز جىبەرىپ، ءقۇز اتىن مىنە الماي ءجۇر» دەپ، «الا جىلان، اش باقا كۇپىلدەكتەر، كىسى ەكەن دەپ ۇلىقتان ۇيالماي ءجۇر» دەپ، «ءبىر كۇشتى كوپ تەنتەكتى جىعا الماي جۇرگەنىن» ايتا كەلىپ:

جەتىلتىپ جاز جايلاۋعا قونا الماي ءجۇر،
كۇز كۇزەۋ دە جانجالسىز بولا الماي ءجۇر،
قىس قىستاۋىڭ — قىپ-قىزىل ول ءبىر پالە،
ورالىپ ەشبىر شارۋا وڭالماي ءجۇر.
جاسى كىشى ۇلكەننەن ۇيالماي ءجۇر،
سۇرامساقتار ءناپسىسىن تىيا الماي ءجۇر.
سالەم — بورىش، ءسوز — قۋلىق بولعاننان سوڭ،
قانداي جان سىرتتان ءسوز بوپ، سىنالماي ءجۇر؟

دەپ تۇيەدى اقىن. وسى «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» ولەڭىنىڭ اسەرىمەن تاڭجارىق وزىندىك ىرعاقپان «كوڭىلىم قالدى — تورىقتى» ولەڭىن جازدى:

بارمىسىڭ قۇداي، جوقپىسىڭ،
ءبىلدىڭ بە ءبىزدىڭ حال-جايدى؟!
بار بولساڭ قابىل ەتە كور،
دۇعاعا قۇلىڭ قول جايدى!
جوق بولساڭ جانە ءوزىڭ ءبىل،
ار جاعىن ويىم بولجايدى، —

دەپ جىرلاپ، «سۋ قۇيساڭ دا تولمايدى، ءوتىپ ءبىر كەتكەن ءومىرىم، كورگەن تۇستەي بولمايدى» دەپ وپىنا وتىرىپ، قايعى-قاسىرەتى وتكەن ءومىر عانا ەمەس، ارمانى — ەل ەكەندىگىن ايتىپ، «ەل جۇرتىمنان ايرىلدىم، قالايشا ءجۇزىم سولمايدى» دەپ تورىعادى.

جۇرەكتى باسقان قايعى دەرت،
شىق دەپ جاندى زورلايدى.
ءىشىم تولعان ءورت جالىن،
مۇز سالساڭ دا توڭبايدى.
كەيبىر كەزدە ساعىم وي،
ۇشىرىپ قانات قومدايدى.
كوپ ويلادىم ءوزىڭدى،
بار عوي دەپ ءبىر كۇن وندايدى، —

دەپ ساباقتاي جىرلايدى. مۇنداي ۇندەستىك «جاز تاڭىندا» دا «جازدىڭ ءبىر كۇنىندە» دە «كوكتەم مىسالىندا» دا بارشىلىق. ەلىمدى ءتىرى كورمەسەم دە، ارمانىم: ەڭ بولماسا ءسوزىم بارسا» دەپ ارمان ەتكەن اقىننىڭ ءوزى جەتپەسە دە، تۋعان ەلىنە، تۋعان جەرىنە تۋعان ۇلتى مەن تۋعان حالقىنا ءسوزى جەتكەن اقىن. سونىسىمەن اقىن عۇمىرلى، سونىسىمەن ولەڭ-جىرلارى ماڭگىلىكتىڭ تۇعىرىندا تۇرعان اقىن — تاڭجارىق جولدى ۇلى!..

كۇرەسكەر اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى تۋرالى جازىپ وتىرىپ مەن ازامات رەتىندە، اقىن رەتىندە وسى قازىرگى كۇن تارتىبىندە نە ايتىلۋعا ءتيىس دەپ ويلادىم. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قادىم عاسىردان كەلە جاتقان پوەزيامىز ءوزىنىڭ تريبۋناسىندا نەنى جىرلاۋ كەرەك، بۇگىنگى حالقىمىزعا نەنى ايتۋىمىز قاجەت دەپ ىشتەي تولعاندىم.

قايراتكەر ازامات مارات مۇحابەتقازى ۇلى ءتاجيننىڭ ۇسىنىسىمەن، دۇنيەجۇزىندە ەكىنشى شەكسپير اتانعان پورتۋگاليانىڭ ۇلى اقىنى لۋيش دي كاموەنستىڭ «سونەتتەرى» اتتى كىتابىن ءتارجىمالادىم.

سول اقىن پورتۋگاليانىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعان 1580 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا دۇنيەدەن وتەدى. كوز جۇمار الدىندا: «مەن، ءتىپتى، ءوزىمنىڭ تۋعان وتانىمدا كوز جۇمعالى جاتقان جوقپىن، مەن سول تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعان تۋعان وتانىممەن بىرگە ءولىپ جاتقانداي سەزىنەمىن» دەگەن اقىننىڭ جالىندى ءسوزى ۇلتىنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاپ، پورتۋگاليا ەلى قايتا تاۋەلسىزدىك العاندا، اقىننىڭ اسقان دانا ءسوزى ءۇشىن لۋيش دي كاموەنس قايتىس بولعان كۇندى — پورتۋگاليانىڭ ۇلتتىق كۇنى دەپ بەلگىلەيدى.

ءبىز، قازاق ەلى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل ءوتتى. كەزىندە كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «قازاعىم» دەگەن ءسوزدى كىتابىمىزعا كەڭىنەن جاريالاي الماعان تۇستارىمىز بولدى. ونى وتكەن عاسىردا باسىمىزدان كەشىردىك.

قازاق حالقىنىڭ ارمان-تىلەگىن، ەلدىڭ ىنتىماق بىرلىگىن كوكسەگەن كەمەڭگەر، تەرەڭ ويشىل بۇحار جىراۋدان باستاپ /1684-1782/ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قۇربان بولعان اقىن ماحامبەت وتەمىسۇلىنان باستاپ، قىتايدا عۇمىر كەشكەن، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسكەن تاڭجارىق جولدىۇلىنا دەيىن، كەشەگى «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ جىرلاعان جۇبان مولداعالييەۆكە دەيىن، ودان قالدى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزعا كەلىپ بۇيىرعان ۇلى ولجا — تاۋەلسىزدىكتى جىرلاۋ، ۇلتىمىزدىڭ بوستاندىعىن جىرلاۋ، ىنتىماعىن جىرلاۋ — بۇگىنگى اقىندارىمىزدىڭ ۇلەسىندە!

الاشتىڭ اسىلدارى — احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سىندى ارداقتىلاردىڭ پوەزياسى دا سول تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى.

كەزىندە ۇلتىمىز تۋرالى ورەلى ءسوزدى ايتقىزباعان كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اقىن عافۋ قايىربەكوۆ:

باسقا ەلدەردىڭ حاندارى حان سياقتى،
ءبىزدىڭ حاندار نەسىنە جامان بولعان، —

دەپ ىشكى اقىندىق قاسىرەتىن سىرتقا شىعارعانى بار...

قازىرگى تاڭدا اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ «قازاقستان! دەگەن ولەڭىندە:

شاڭىراعىڭ — شىراعىم،
توپىراعىڭ — تۇمارىم،
عالامدا جوق سىڭارىڭ،
عاجايىبىم، جۇماعىم،
باسى تازا بۇلاعىم،
باسىلمايتىن قۇمارىم،
قازاقستان — قىرانىم!، — دەي كەلە:
ايىڭ تۋسىن وڭىڭنان،
كۇنىڭ تۋسىن سولىڭنان،
جۇلدىز جانسىن جولىڭنان،
باسىڭا ب ا ق ورناسىن،
قىدىر بولسىن جولداسىڭ،
قۇداي سەنى قولداسىن،
قازاقستان — كوز جاسىم!.. —

دەپ تۇيىندەيدى.جىردىڭ شيرىعار تۇسى «قازاقستان — كوز جاسىم!» — دەگەن تۇس.تاۋەلسىزدىكتى يىعىمەن ارقالاعان جان دا، تاۋەلسىزدىكتى ساعىنىشپەن كۇتكەن جۇرەك تە: «قازاقستان — كوز جاسىم!» دەپ تولعانارى حاق.

«جەر ورتا» جيناعىندا اقىن سەرىك تۇرعىنبەكوۆ:

ەلىمنىڭ جارلىعىنا،
وي-پىكىر ويىسپاسا،
حالقىمنىڭ زار-مۇڭىنا،
قابىرعاڭ قايىسپاسا،
ءومىردىڭ دەرنەگىنە،
تامسانىپ تابىنباسام،
اقىن بوپ كەرەگى نە،
اعىمنان جارىلماسام، —

دەپ تولعانادى.

شىنىندا دا تاۋەلسىزدىك تەڭىزى تەربەتكەن تۇستا، اعىنان جارىلىپ، وسىناۋ ءبىر ءتاڭىر سىيلاعان بوستاندىقتى جىرلاماسا، شىنىندا دا اقىن بولىپ كەرەگى نە؟!

ءاشىمجان جاناربەك، ءامىرحان بالقىبەك، مارجان ەرشۋتەگى تاعى باسقا اقىندار، تاۋەلسىزدىك حاقىندا قالام تارتىپ ءجۇر.

سولاي دەسەك تە تاۋەلسىزدىكتى جىرلاۋ دارەجەسىن ۇلتتى ءسۇيۋ، ۇلتجاندىلىق دەڭگەيىندە اسقاقتاتىپ، اسەم دە سازدى ليريكالىق-فيلوسوفيالىق ويعا قالدىرارلىق، تولعاندىرارلىق بيىكتە جىرلاۋ — بۇگىنگى اقىندارىمىزدىڭ پارىزى دەپ بىلەمىن.

«تاۋەلسىزدىك» اتتى ماقالالار جيناعى جارىق كوردى. سونىڭ العى سوزىندە: «تاۋەلسىزدىك... مىنا دۇنيەدە 2500-دەن استام حالىق بار ەكەن. سونىڭ ەكى جۇزگە جۋىعى عانا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە يە ەكەن» — دەپ جازدى جازۋشى ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ. سول تاۋەلسىزدىك العان ەلدىڭ ورتاسىندا قازاعىمىز بار.بۇل دەگەنىڭ ۇلى قۋانىش ەمەس پە؟ قۋانىشىمىزدى جىرلاۋ — ۇلتجاندى اقىندارىمىزدىڭ پارىزى!

تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «مەنىڭ سەنەتىنىم — جاقسىلىق، مەنىڭ سەنەتىنىم — بولاشاق» — دەپ جازدى. ءبىز، اقىن-جازۋشىلار، بولاشاعىمىزعا سەنە وتىرىپ، قانشاما عاسىرلار بويى كوكسەگەن ۇلى ارمان-ماقساتىمىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوك بايراق تۋىمىزداي بيىك ەتىپ، ۇلتتىق نامىسپەن جىرلاۋ — اقىندىق پاراساتىمىز، ازاماتتىق پارىزىمىز!

ال، تاڭجارىق جولدى ۇلى وسى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن.

---