وتباسى قوعامنىڭ قۇرامداس بولىگى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
پسيحولوگيا 4 كۋرس تۋرسۋماتوۆا فاريزا بەكمۋروت كيزي
عىلىمي جەتەكشىسى:پسيحول. ع. ك، اعا وقىتۋشى سادىكوۆا ن. م.
اننوتاسيا: قازىرگى تاڭدا وتباسىندا اسىرەسە جاس جۇبايلار اراسىنداعىبىر-بىرىنە بەيىمدەلۋ ماسەلەلەرى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. وسى تۇرعىدا اۆتور جاس جۇبايلار اراسىندا تۋىنداعان ماسەلەلەردى، وتباسىنداعى كيكىلجىڭدەردىڭ شەشىلۋ جولدارىنا تالداۋ جاساۋعا تىرىسادى. زاماناۋي جاحاندىق پروبلەمالاردىڭ ءبىرى وسى تاقىرىپ، بۇل ماقالادا كۇردەلى ماسەلەلەردى تەرەڭ زەرتتەۋ تالاپ ەتەدى.
كىلت سوزدەر: وتباسى، جاس جۇبايلار، اتا-انا، بالا، قارىم-قاتىناس، بەيىمدەلۋ، كۇيزەلىس، داعدارى، نەكە.
وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم – وتباسىنان باستالادى.
ەلباسىمىزدىڭ جارلىعىمەن قىركۇيەك ايىنىڭ ەكىنشى جەكسەنبىسى «وتباسى كۇنى» دەپ جاريالاندى. ونىڭ ماقساتى-جانۇيالىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ.
ءححى عاسىردا تەك قانا پسيحولوگ ماماندارى عانا ەمەس، باسقادا كوپەتەگەن عالىمدار وسى وتباسى، نەكە، جاس جۇبايلار تاقىرىپتارىنا نازار اۋدارىپ ەدى. ولاردىڭ قىزۋشىلىعىن اجىراسۋدىڭ كوپتىگى، تۋۋدىڭ تومەندەۋى، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جالعىزدىعى، وتباسىنداعى تۇلعا ارالىق قارىم قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى، اتا-انا جانە كوپتەگەن وزەكتى تاقىرىپتار قىزىقتىرىپ كەلەدى. مىنە وسى تاقىرىپتاردىڭ ىشىندە بۇگىنگى ءبىزدىڭ قاراستىراتىن تاقىرىبىمىز «وتباسىنداعى جاس جۇبايلاردىڭ بىر-بىرىنە بەيىمدەلۋ ەرەكشەلىكتەر».
جوعارىدا ايتىلعان مالەسلەلەر قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك، ساياسي، دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق پروسەستەردىڭ سالدارىنان تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە بولىپ تابىلادى. ولار وتباسىلىق ومىرگە تىكەلەي جانە جاناما تۇردە اسەر ەتپەي، جەكە ادامنىڭ پسيحولوگيالىق سيپاتتامالارىنا، جەكە كوزقاراستاردىڭ، يدەيالاردىڭ، قۇندىلىقتار ارقىلى اسەر ەتىپ وتىرادى. وتباسىلىق ءومىردىڭ ساپاسىنا، بەرىك بولۋىنا نەكە مەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىر-بىرىنە بەيىمدەلۋى بولىپ تابىلادى. ەرلى-زايىپتىلىق جانە اتا-انا، بالا قارىم-قاتىناسى «وتباسى» پسيحولوگيالىق جۇيەسىنىڭ كۇردەلى جانە ءوزارا بايلانىستى ىشكى جۇيەلەرى.
وتباسى – ول ەڭ ماڭىزدى فەنومەندەردىڭ ءبىرى، ءومىر بويى اداممەن بىرگە جۇرەدى. ونىڭ جەكە تۇلعاعا اسەر ەتۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ كۇردەلىلىگى، جان-جاقتىلىعى، ماسەلەلىك سيپاتى، وتباسىن زەرتتەۋدىڭ كوپتەگەن ءتۇرلى تاسىلدەرىن، سونداي اق عىلىمي ادەبيەتتەردەگى كەزدەسۋلەرى انىقتامالارىن انىقتايدى. وتباسى الەۋمەتتىك ينستيتۋت، شاعىن توپ جانە ءوزارا قاتىناستار جۇيەسى.
بەلگىلى رەسەيلىك الەۋمەتتىك پسيحولوگ جانە الەۋمەتتانۋشى ا. ي. انتونوۆ :«نەكە ەركەك پەن ايەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى، بىرگە ءومىر ءسۇرۋ فورمالارىن زاڭدى تۇردە تانۋعا اينالادى، بۇل بالالاردىڭ تۋۋىلۋىمەن جۇرەتىن پروسەس». ا. ي. انتونوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، وتباسى ءبۇل-بىرتۇتاس وتباسىلىق قىزمەتكە نەگىزدەلگەن. ەرلى زايىپتىلاردىڭ، اتا-انا، تۋىستىق قارىم-قاتىناستارمەن بايلانىستى ادامداردىڭ ورتاقتىعى، وسىلايشا وتباسىلىق ءومىردىڭ ساباقتاستىعى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قولداۋدى جۇزەگە اسىرادى.
وتباسىلىق ومىردە جاس جۇبايلاردىڭ قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋ جانە تەوريالىق تالداۋ – ماقالانىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلادى.
دانا حالقىمىزدا «بۇگىن بالا-ەرتەڭ اتا-انا دەگەن» جاقسى ناقىل ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ اسىندا استارلى اقيقات جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا وتباسى ۇلكەن قيىندىقتاردى باسىنان وتكەرىپ جاتىر. مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىنان كەمشىن بولا باستاۋى، جاستاردىڭ وتباسىلىق-نەكەلىك ءومىر تۋرالى پسيحولوگيالىق دايارلىعىنىڭ تومەن بولۋى، اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىنە، جاس جۇبايلاردىڭ بىر-بىرىنە بەيىمدەلۋى، كونىگۋىنى ۇقپاۋدىڭ ناتيجەسىندە پسيحولوگيالىق ءبىلىمىنىڭ جەتىسپەۋى. ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ تومەندەۋىمەن، اجىراسۋ سانىنىڭ كوبەيۋىمەن جانە وسىعان بايلانىستى بالانىڭ پاناسىزدىعىنىڭ، قاراۋسىزدىعىنىڭ وسۋىمەن قاتار، جالپى ايتقاندا، وتباسىنا الەۋمەتتىك قاراجاتتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىكتەرىنەن تۋىنداعان ماسەلەلەر. بالانىڭ پسيحيكاسى، مىنەز-قۇلىق ۇلگىسى، ادامگەرشىلىك جانە الەۋمەتتىك قاعيدالارى وتباسىندا قالىپتاساتىنى بەلگىلى. ال ىزگى، ۇيلەسىمدى، مادەنيەتتى، سابىرلى، بولاشاققا ۇمتىلاتىن ۇرپاق، بولاشاق وتباسى يەلەرىن تەك وتباسى مەن قوعام بىرىگىپ قانا تاربيەلەي الامىز.
1940-1960 جىلدار اراسىندا ەرلى-زايىپتى جۇپتارعا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ قارقىندى دامىدى. مۇندا كورىنىپ تۇرعانداي وتباسىنا دەگەن كوڭىل ءبولۋ بۇرىنعى زاماننان كەلە جاتقان ءۇردىس دەسەكتە بولادى. وتباسىنىڭ بەرىك بولۋى ول-جاس جۇبايلاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سەنىمىنەن تۋىندايدى. وتباسىنىڭ مىقتى، قانداي سىنىق بولسادا بەرىك بولىپ قالۋى ءۇشىن كوپتەگەن عالىمدار دياگنوستيكالىق ادىستەمەلەردى جۇرگىزىپ، زەرتتەپ كورگەن ەدى. سول عالىمداردىڭ ءبىرى م. پ. كاباكوۆا. ول عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ كوبىن وسى تاقىرىپقا باعىشتاپ، زەرتتەۋ ادىستەمەلەرى مەن ساۋالنامالارىن جۇرگىزگەن بولاتىن. «جۇيەلىك وتباسى» ادىستەمەسىن سىزدەرگە ۇسىنامىز.
ادىستەمەنىڭ ءماقساتى-ار ءتۇرلى جاعدايلاردا ولاردىڭ وتباسىلىق قاتىناسىن رەتتەيتىن قۇرىلىمداردى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جەكە جانە توپتىق قابىلداۋى(باعالاۋى) تۋرالى ساندىق جانە ساپالىق دەرەكتەردى الۋ بولىپ تابىلادى.
وزدەرىنىڭ وتباسىلىق قارىم-قاتىناستارىنىڭ قۇرىلىمىن تانىستىرۋ ءادىسى، ونىڭ نەگىزگى پارامەترلەرى وسى پارامەترلەردىڭ بىرلىگى، يرارحياسى، يكمدىلىگى سونداي-اق وتباسىنداعى شەكارالار بولىپ تابىلادى.
ۇيىمشىلدىق (بايلانىس، بىرىگۋ، ەموسيانالدىق جاقىندىق) وتباسى مۇشەلەر اراسىنداعى پسيحولوگيالىق قاشىقتىق.
يرەرحيا وتباسىنداعى ۇستەمدىك – باعىنۋ قاتىناستارىن سيپاتتايدى. «يەرارحيا» تەرمينى وتباسىلىق قاتىناستاردىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىن سيپاتتايدى:بيلىك، ۇستەمدىك، وتباسىنداعى ءبىر مۇشەنىڭ باسقالارعا اسەر ەتۋ دارەجەسى، شەشىم قابىلداۋ كۇشى.
يكەمدىلىك – وتباسى جۇيەسىنىڭ وتباسى ىشىندەگى وزگەرىستەردى ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن تۇراقتى ساقتاۋ قابىلەتىمەن ۇيلەستىرۋ قابىلەتى، وتباسىلىق جۇيەنىڭ يكەمدىلىگى ۇيىمشىلدىق پەن يەرارحيانى وزگەرتەتىن سيتۋاسيالىق تالاپتار مەن سترەستەرگە بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
شەكارا تەرمينى – وتباسىلار مەن ولاردىڭ الەۋمەتتىك ورتاسى اراسىنداعى قاتىناستاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن، سونداي-اق وتباسىلار اراسىنداعى ءار ءتۇرلى ىشكى جۇيەلەر اراسىنداعى قاتىناستاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
سىرتقى شەكارا-وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بىر-بىرىنە جانە وتباسىنا جاتپايتىن ادامدارعا قاتىستى مىنەز-قۇلقىنداعى ايىرماشىلىقتار ارقىلى كورىنەدى. وتباسىلىق تەراپيەۆتتەر شەكارالاردىڭ دامۋىن وتباسى قۇرىلىمىن باعالاۋداعى ماڭىزدى پارامەتر رەتىندە قاراستىرادى. ۇرپاقتار اراسىنداعى شەكارالاردى تالداۋ ناقتى قۇرىلىمداردى انىقتاۋ ءۇشىن قاجەت.
مىنە وسىلاي «جۇيەلىك وتباسى» ءادىسناماسى كورسەتىلگەن ياعني تەوريالىق تۇرعىدا جۇيەلەپ كورسەتىلگەن. عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا ءبىز وتباسىندا وسى جۇيەلەردى دۇرىس ورىنداي بىلسەك نەمەسە دۇرىس قولدانا بىلسەك، كيكىلجىڭدەردىڭ بولۋ ىقتيمالى پايىزدىق كورسەتكىشتە تومەندەيدى.
ءاربىر ادامدا الدىن-الا ءسۇيۋ جانە سۇيىكتى بولۋ قاجەتتىلىگى بولادى، اركىم ءوزىنىڭ قايتالانباس جانە جالعىزىن كەزدەستىرىپ، ونىمەن قايعى مەن مۇڭىن ءبولىسىپ بالالار تاربيەلەپ ءومىر بويى باقىتتى ءومىر بويى باقىتتى ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. الايدا، وكىنىشكە وراي، بۇل تىلەكتەردى جۇزەگە اسىرۋ بارلىق كەزدە قولدان كەلە بەرمەيدى. بىرەۋلەرگە تانىسۋدىڭ ءوزى تىپتەن قيىن، وزگەلەرى وتباسىن قۇرۋعا شەشىم قابىلداي المايدى، ال ۇشىنشىلەرى ءبىر-بىرىن سۇيەتىن سەكىلدى، ءبىراق بىرگە تۇرا المايدى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. م. پ. كاباكوۆا پسيحولوگيا سەمي ي براكا الماتى «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» 2014
2. م. پ. كاباكوۆا پسيحولوگيچەسكيە مەتودى يسسلەدوۆانيا سەمي الماتى 2007
3. ل. ب. شنەيدەر پسيحولوگيا سەمەينىح وتنوشەنيي ەكسمو-پرەسس 2000
4. ل. ب. شنەيدەر سەمەينايا پسيحولوگيا موسكۆا اكادەميچەسكيي پروەكت 201
You Might Also Like
-
جاڭا عانا اياعىمدى باسىپ، ءتىلىم جاڭا شىققان كەزدە، وزىمە قۇربى بالالاردى باۋىرىمنان جاقسى كورىپ، ويناۋشى ەدىم. ويناپ ءجۇرىپ قارنىم اشقانىڭ، كۇننىڭ، باتقانىن بىلمەي قالۋشى ەدىم. سول، ءتىپتى، سۇيىكتى وي...
-
قازاق حالقىندا «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن جاقسى ماقال بار. ادەت— ادامنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاجەتىنە بايلانىستى قالىپتاسقان تۇراقتى مىنەز، ءىس-قيمىل ەرەكشەلىگى بولىپ تاب...
