InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
مامىر ينديرا تەمۋر قىزى

قازىرگى الەمدە ادامنىڭ عىلىمي ىس-ارەكەتىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا سترەسستىڭ تابيعات گەنەزيسىن، قۇرىلىمىن تالداۋعا جانە ءارتۇرلى سترەسستىك جانجالدى جاعدايلاردى رەتتەۋ ادىستەرىن زەرتتەۋگە جوعارى دەڭگەيدە قىزىعۋشىلىق كورىنۋدە. ءارتۇرلى عىلىم سالالارىندا سترەسستىك فاكتورلاردى انىقتاۋ ماسەلەسىنە جانە سترەسسكە توزىمدىلىكتى قالىپتاستىرۋ مەحانيزمدەرىن دامىتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالاردى ازىرلەۋگە ەرەكشە نازار بەرىلۋدە (سونىڭ ىشىندە پسيحولوگيا ءبىلىم سالاسىندا).

«سترەسس» ۇعىمى ءبىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلادى، وندا سترەسستىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى، ونىڭ دامۋ مەحانيزمدەرى، سالدارى مەن كورىنىستەرى بويىنشا جاڭا ۇعىمدار قوسىلۋدا. ۆ.ا. بودروۆ ءوز جۇمىستارىندا اتاپ وتكەندەي، بۇل تەرمين سىرتقى ورتانىڭ اسەرىنىڭ سالدارىنان پايدا بولاتىن جانجالداردى، ءقاۋىپتى جاعدايلاردى، كۇردەلى جانە جاۋاپتى وندىرىستىك مىندەتتەرگە بايلانىستى ورنايتىن كوپتەگەن ماسەلەلەردى بىرىكتىرەدى. ءارتۇرلى سترەسستىڭ تۇرلەرى پسيحولوگيا، فيزيولوگيا، مەديسينا، الەۋمەتتانۋ جانە وزگە دە عىلىمدار سالاسىنىڭ زەرتتەۋ ءپانى بولىپ تابىلادى (بويكو، 2016: 32). بۇگىنگى كۇنى سترەسس ماسەلەسى ەرەكشە عىلىمي مانگە يە بولدى. سترەسس كاتەگوريا، فەنومەن رەتىندە ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا كۇردەلى قۇبىلىستاردىڭ كەڭ شەڭبەرىن بىرىكتىرەدى: پسيحوفيزيولوگيالىق، تۇلعالىق، الەۋمەتتىك جانە تاعى دا باسقا. بۇل سۇراقتىڭ كەشەندىلىگى مەن كوپتۇرلىلىگى زەرتتەۋدىڭ پاندىك الاڭى رەتىندە سترەسستى انىقتاعان كوپتەگەن عىلىمي باعىتتاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. وسىلايشا، سترەسس كونسەپسياسىن قۇرۋ بىر-بىرىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەتىن جانە سول ۋاقىتتا ءبىر-بىرىن دامىتاتىن جانە تولىقتىراتىن تەوريالار مەن مودەلدەرىنىڭ ءبىرقاتارىندا ءوز كورىنىسىن تاپتى.

سترەسس – «ادام – ادام» جۇيەسىنىڭ كاسىپتەرىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا ەڭ كوپ تارالعان جانە ەڭ تانىمال. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر اتاپ وتكەندەي، سترەسس، قالىپتى جانە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. قىسقا مەرزىمدى، شاعىن سترەسستەر كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى كەزدەسەدى جانە ولار زيانسىز. ۇزاق مەرزىمدى نەمەسە شەكتەن تىس سترەسس – بۇل ادامدار مەن ۇيىمدار ءۇشىن قيىندىقتار تۋدىرۋى مۇمكىن. سترەسس ادام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى، ءبىراق سترەسس دارەجەسى مەن ونىڭ سالدارىن اجىراتا ءبىلۋ ماڭىزدى.

قالىپتى ءومىر جولىن بۇزاتىن كەز كەلگەن كۇتپەگەندىك، سترەسستىڭ سەبەبى بولۋى مۇمكىن. گ. سەلە سترەسستىڭ تۋىنداۋىندا ادامعا قاتىستى جاعدايدىڭ جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز بولۋى ماڭىزدى ەمەس ەكەنىن ءوز زەرتتەۋلەرىندە كورسەتەدى. قايتا قۇرىلىمداۋ نەمەسە جەكە بەيىمدەلۋ قاجەتتىلىگىنىڭ قارقىندىلىعى ماڭىزدى. مىسالعا، عالىم ءوز كىتابىندا قىزىقتى جاعدايدى كورسەتەدى: جالعىز ۇلى شايقاستا قايتىس بولعانى تۋرالى ەستىگەن انا قاتتى ەموسيالىق كۇيزەلىستى سەزىنەدى. ەگەر كوپ جىل وتكەن سوڭ، حاباردىڭ جالعان ەكەندىگى انىقتالىپ، ۇلى كەنەتتەن بولمەگە جارالانباعان، ساۋ كۇيىندە كىرسە، اناسى بۇل ساتتە ۇلكەن قۋانىش سەزىنەدى. ەكى وقيعانىڭ ناقتى ناتيجەسى – قايعى مەن قۋانىش، ەموسيالار باسقا، ءتىپتى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى، ءبىراق ولاردىڭ سترەسستىك ارەكەتى – ادامنىڭ جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋىنىڭ ەرەكشە تالاپتارى بىردەي بولۋى مۇمكىن.

سترەسستىك تۇجىرىمداماعا سۇيەنە وتىرىپ، ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ سترەسسكە توزىمدىلىك تۇجىرىمداماسىن اجىراتۋ ۇسىنىلادى. جەكە ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى مەن ونىڭ جۇمىسىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى – بۇل سترەسسكە توزىمدىلىك. تۇلعانىڭ سترەسسكە توزىمدىلىگى – قيىندىقتاردى ەڭسەرۋ، ەموسيانى باسۋ، ۇستامدىلىق پەن ساقتىق كورسەتە بىلۋگە ەپتىلىك.

سترەسسكە توزىمدىلىكتىڭ نەعۇرلىم تولىق انىقتاماسىن پ.ب. زيلبەرمان بەرەدى: سترەسسكە توزىمدىلىك – «كۇردەلى ەموتيۆتىك جاعدايدا قىزمەت ماقساتىنا وڭتايلى تابىستى قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ادامنىڭ پسيحيكالىق قىزمەتىنىڭ ەموسيالىق، ەرىك-جىگەر، زياتكەرلىك جانە موتيۆاسيالىق كومپونەنتتەرىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىمەن سيپاتتالاتىن تۇلعانىڭ ينتەگراتيۆتى قاسيەتى».

سترەسسكە توزىمدىلىك ادامعا كاسىپتىك قىزمەتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى، باسقالارعا جانە ولاردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەستەن، ماڭىزدى ينتەللەكتۋالدى، ەرىكتى جانە ەموسيالىق جۇكتەمەلەردى الىپ جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جەكە قاسيەتتەر جيىنتىعىمەن انىقتالادى.

سترەسسكە توزىمدىلىكتىڭ 8 نەگىزگى قۇرىلىمدىق كومپونەنتتەرى بار:
– ەرىكتىك (ءوزىن-وزى باقىلاۋ، ءوزىن-وزى باسقارۋ، ىس-ارەكەتتەردى سانالى تۇردە رەتتەۋ، ولاردى جاعدايدىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلتىرۋدە كورىنەدى)؛
– ينتەللەكتۋالدىق (ويلاۋ قابىلەتى مەن ويلاۋ ءتۇرىن بىلدىرەدى)؛
– كوممۋنيكاتيۆتىك (قىزمەتتىڭ الەۋمەتتىكپسيحولوگيالىق اسپەكتىسىن، ءوزارا ارەكەتتەسۋگە دايىندىعىن سيپاتتايدى)؛
– موتيۆاسيالىق (جەكە تۇلعانىڭ الدىنا قويىلعان ماقساتتارىن ورىنداۋعا ۇمتىلىسىن كورسەتەدى)؛
– قوزعالتقىش (ءارتۇرلى قۇرالداردى پايدالانۋ قىزمەتىنىڭ تاسىلدەرى مەن ادىستەرىن مەڭگەرۋدى، ولاردى قولدانۋدا قاجەتتى داعدىلار مەن قابىلەتتەردىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى)؛
– تانىمدىق (تاپسىرمانى ءتۇسىنۋدى سيپاتتايدى)؛
– فيزيولوگيالىق (اعزانىڭ ەنەرگەتيكالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ قورىن انىقتايدى)؛
– ەموسيونالدىق (وزىنە سەنۋ، تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا ىنتا سەزىم مەن قاناعاتتانۋدى سەزىنۋدە كورىنەدى).

تۇلعانىڭ سترەسسكە توزىمدىلىگىنىڭ 4 ءتۇرىن بولەدى:
سترەسسكە جاتتىعاتىندار. بۇنداي تۇلعالار وزگەرىستەرگە دايىن، ءبىراق بىردەن جانە جاھاندىق دەڭگەيدەگى ەمەس. ولار ءوز ءومىرىن بىرتىندەپ، اۋىرتپالىقسىز وزگەرتۋگە تىرىسادى جانە وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى مۇمكىن بولماعان كەزدە، ولار اشۋلانادى نەمەسە دەپرەسسياعا ۇشىرايدى. ءبىراق، مازمۇنى بويىنشا شامامەن بىردەي سترەسستىك جاعدايلاردىڭ قايتالانۋى، ولار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى سەزىم تۋدىرىپ، ونداي جاعدايلارعا سابىرلى تۇردە جاۋاپ بەرىپ باستايدى.

سترەسسكە ءتوزىمدى. بۇنداي تۇلعالار كەزكەلگەن وزگەرىستەردى، قانشالىقتى ۇزاق نەمەسە كەنەتتەن بولعانىنا قاراماستان، سالىستىرمالى تۇردە سابىرلىقپەن قابىلداۋعا دايىن. ولار تۇراقسىزدىق جانە داعدارىس جاعدايلارىندا ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدى بىلەدى، ءبىراق، قالىپتاسقان داستۇرلەرى بار ۇيىمداردا جۇمىس ىستەۋگە بەيىمدەلمەگەن. ولار ءۇشىن سترەسس – وزىنە نەمەسە جاقىن ادامدارىنا قاتىستى ورناعان اۋىر جاعدايلار. سترەسسكە ءتوزىمدى تۇلعالار كوپ جاعدايدا تاۋەكەلدى قاجەت ەتەتىن ماماندىقتاردى تاڭدايدى.
سترەسسكە ءتوزىمسىز. بۇل تۇلعالار وزدەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋگە جانە سىرتقى الەمگە بەيىمدەلۋگە دايىن ەمەس، ولاردىڭ كوزقاراستارى مەن ۇعىمدارى تۇراقتى. سوندىقتان، كەز كەلگەن قولايسىز سىرتقى وقيعا نەمەسە ءتىپتى بولاشاقتا ولاردىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ءوزى، ولار ءۇشىن سترەسس.

سترەسستى تەجەگىشتەر. بۇل تۇلعالار ومىرلىك قاعيدالارى مەن يدەولوگيالىق كوزقاراستارىنىڭ تۇراقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى، ءبىراق، كەنەتتەن تۋىندايتىن سىرتقى وزگەرىستەرگە جەتكىلىكتى تۇردە سابىرلىقپەن قارايدى. ولار بىرتە-بىرتە وزگەرۋگە دايىن ەمەس، ءبىراق ولار ءوز ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر ايماعىندا تەز جانە ءبىر رەت وزگەرۋگە دايىن. مىسالى، جۇمىس ورنىن كەنەتتەن وزگەرتۋ ولارعا ءتان.

سترەسسكە توزىمدىلىكتىڭ تومەنگى دەڭگەيىنىڭ باسىم كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى كاسىبي قىزمەتتەگى ەموسيونالدىق شيەلەنىس دارەجەسى بولىپ تابىلادى، ول كەلەسى بەلگىلەرمەن سيپاتتالادى: ءازىل سەزىمىن جوعالتۋ؛ جۇمىستاعى ءجيى قاتەلىكتەر؛ ءبىر نارسەگە زەيىندى شوعىرلاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى، جادىنىڭ ناشارلاۋى؛ جۇمىستى ۋاقىتىندا اياقتاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى، جۇمىس بۇرىنعى قۋانىش اكەلمەيدى؛ جوعارى قوزۋ جانە ت. ب.

زەرتتەۋشىلەر سترەسسكە جاۋاپ بەرۋدىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن جانە سترەسس جاعدايىنداعى مىنەز-قۇلىق تيپتەرىن انىقتادى. تۇلعانىڭ سترەسسكە ينديۆيدۋالدى جاۋاپ بەرۋى بويىنشا ەكى پسيحولوگيالىق تيپكە بولىنەدى. ولار كەلەسىدەي ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالادى. ءبىرىنشى پسيحولوگيالىق تيپ سترەسسفاكتور الدىندا ۇلكەن وسالدىق، تومەن سترەسس شەگىن كورسەتەدى. جۇمىس ىستەۋ جانە كوڭىلكۇي كورسەتكىشتەرى ءتىپتى سترەسس-فاكتوردىڭ از قارقىندىلىعى كەزىندە دە تومەندەيدى. بۇل تيپكە باسەكەلەستىككە، كۇرەسكە بەيىمدىلىك، جوعارى دەڭگەيدەگى تالاپتانۋ، ءاردايىم بيىكتىكتە بولۋعا ۇمتىلۋ، جوعارى تالاپتار مەن اينالاداعىلارعا قاتىستى توزبەۋشىلىك ءتان.

ەكىنشى پسيحولوگيالىق تيپكە سترەسس-فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋىنىڭ تومەندىگى، سترەسسكە توزە ءبىلۋ، كەلىسىمگە ۇمتىلۋ، جاعدايعا تەز بەيىمدەلە ءبىلۋ قابىلەتى، ءوزىن-وزى تالداۋ قابىلەتى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناس قۇرا ءبىلۋ ءتان.

---