InfoHub Logo

بۇل ءسوزدى بىرەۋ الماس، بىرەۋ الار،

قۇلاعىن بىرەۋ سالار، بىرەۋ سالماس.

تەپ-تەگىس كوپكە ۇناۋ وڭاي ەمەس

كەيىنە جاراماسا، كەيىنە جارار.

                                            احمەت بايتۇرسىن ۇلى

قازاق ءتىلى – باي ءتىل. جەرىمىز قانداي باي بولسا، ءتىلىمىز دە سوعۇرلىم باي بولماق، ارينە. بابالار تاريحىنا زەر سالا وتىرىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن سۇراپىل كەزەڭدەر وي ەلەگىنەن وتەدى. نايزانىڭ ۇشى ايقاسقا تۇسكەن ءاربىر شايقاس ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعانداي. ونى ءبىز كۇندەلىكتى قايتالاپ، ەسىمىزگە الىپ وتىرعان سياقتىمىز، دەگەنمەن ءوزىمىز ونىمىزدى بايقامايمىز دا. ويتكەنى ءتىلىمىز جاتتىعىپ، جانىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن.

ءتىلىمىزدى تەرەڭىنەن زەرتتەپ، زەردەلەپ وتكەن، الدە دە بولسا، ىزدەنىپ، جاڭاشىلدىق ەنگىزىپ جۇرگەن عالىمدارىمىز بارشىلىق. سولاردىڭ ءىزىن قۋماساق تا، ولارداي بولا الماساق تا ۇقساپ باعۋعا ارەكەت جاساپ كورۋ كەرەكتىگىن ۇرانداتىپ، العا ۇمتىلدىم.

قازاق تىلىندە مونعول، پارسى، اراب، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىراق، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كوبىنە سەزە بەرمەيمىز. ويتكەنى سان عاسىرلار بويىنا قانىمىزعا ءسىڭىپ، بويىمىزعا ەنىپ، مەنشىكتەپ العانبىز. ءوزىم قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مامانى بولعاندىقتان، وقۋشىلارعا ءدارىس بەرۋ بارىسىندا، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن تەرەڭىنەن ۇعىپ، مازمۇنىن اشىپ، ول ءسوزدىڭ قاي تىلدەن ەنگەنىن تاۋىپ، قانداي سينونيمدەرى بار ەكەندىگىنە ەرەكشە توقتالامىن. سوندا ءبىزدىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىمىز تىلمەن قاتار، تاريحىن دا وقىپ بىلەدى ەمەس پە؟! جانە دە ءار ءسوزدىڭ بىرنەشە بالاماسىن تاۋىپ، ادەبي سويلەۋگە، شىعارما نەمەسە ەسسە جازعاندا ەركىن ويلاۋعا جاتتىعادى. مىسالى: حان دەگەن ءسوزىمىز مانعول تىلىنەن ەنگەن ءسوز. «حان» ءسوزى مانعولدىڭ «كاحان» سوزىنەن پايدا بولعان. ءارى ەكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى جاقىندىق سارىنى دا بايقالادى.  دەگەنمەن بۇگىندە، ول ءسوزدى مانعولدار بىزدەن العان سياقتى، بالاماسىن دا قولدانبايمىز. مىسالى، قازاق تىلىندەگى «سۋ» ءسوزىن مانعول تىلىندە «ۋس» دەيتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ال، پارسى تىلىنەن دە كوپتەگەن سوزدەر ەنگەن. ماسەلەن، «شاشتاراز – سوچ تاروز»، «پاي - جۇپ»، كۇندىلىكتى ايتىپ جۇرگەن اپتا اتتارى:

دۇيسەنبى – ەكىنشى كۇن

سەيسەنبى – ءۇشىنشى كۇن

سارسەنبى – ءتورتىنشى كۇن

بەيسەنبى – بەسىنشى كۇن

جۇما – دەمالىس كۇنى

جەكسەنبى – ءبىرىنشى كۇن دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، «شارشى» ءسوزى پارسىنىڭ «چور»، ياعني «ءتورت» سوزىنەن ەنگەن. وسى سىقىلدى زەرتتەلگەن، نەمەسە زەرتتەلىپ ۇلگەرمەگەن سوزدەرىمىز سوزدىك قورىمىزدى مولايتىپ وتىر.

اراب تىلىنەن بىر-بىرىمىزبەن كەزدەسكەندە العاش ايتاتىن ءسوزىمىز «سالەم»، «اسسالاۋماعالەيكۋم»، «ۋاعالەيكۋم اسسالام»؛ ساباققا بايلانىستى «كىتاپ»، «مەكتەپ»، «ادەبيەت»، «ءمۇعالىم» ت.ب. سوزدەرىنىڭ و باستا اراب تىلىنىكى بولعاندىعىن ويلاپ تا جاتپايمىز.   ال، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ايتپاسام دا تۇسىنىكتى، كەيبىر سوزدەردىڭ اۋدارماسى بولا تۇرا، بالاماسىن ايتاتىن جاندار بۇگىنگى قوعامدا كوپتەپ كەزدەسەدى.

مەن شەت جاعاسىن عانا ايتتىم. ەندەشە، وسىنشاما ءسوز تىلىمىزگە قاشان ەنىپ، ءسىڭىپ ۇلگەرگەنىن تاريحتى وقىماي-اق تۇشىناتىندايمىز. كىرمە سوزدەردىڭ ءار قايسىسى اتا-بابالارىمىزدىڭ قانداي قيىن-قىستاۋ كۇندەردى باستان كەشىپ، جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە بايلىققا تولى ولكەنى مىنا بىزدەرگە مۇراعا قالدىرعانىن تۇسىنەسىڭ، سويتە وتىرىپ، شەكسىز العىس ءبىلدىرىپ، ىشتەي باسىڭدى يەسىڭ.

مەنىڭ ايتپاق بولعانىم، كىرمە سوزدەردەن ءتىلىمىز زارداپ شەكپەيدى، كەرىسىنشە، سوزدىگى ودان دا بايىپ، قولدانۋ اياسى كەڭەيە تۇسپەك. قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى جىلدان جىلعا ءوسىپ، تالاي اسۋلاردان اسىپ، بەلەستەردى ارتتا قالدىرىپ كەلە جاتىر. سونشاما جىلدار بايىعان ءتىلىمىز، كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا قۇلديلاپ، شىڭىراۋعا كەتە جازدادى. ول ساتتە حالقىمىز، «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تاز بوپ شاپتىڭ» كۇيىن كەشتى ەمەس پە؟! ال، بۇگىندە ماڭدايىنا كۇن ءتيىپ، كوكىرەگىنە سۋ كىرىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ، تۇسكەن شىڭىراۋدان كۇشپەن ەمەس، ىنتامەن شىعىپ، ءتاي-تايلاپ باسىپ، العا قاراي ۇمتىلىپ كەلە جاتىر. وسىناۋ جاڭا تۋعان بالاداي ەلجىرەپ تۇرعان ءتىلىمىزدى تاريح يىرىمدەرىنە تولى سوزدىگىمىزبەن بايىتا بەرگەن ءجون بولار. كىرمە سوزدەردى ءوشىرىپ تاستاۋ، نەمەسە قولدانىلۋ اياسىنان الىپ تاستاۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، بۇل – بابالاردىڭ سالعان دارا جولىن ەسكە الۋعا، داستۇرلەردى قاستەرلەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.

ابەنوۆا ايدىن جۋماكانكىزى

اعادىر كەنتى شەت اۋدانى

ا. ەرمەكوۆ اتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبى

بازاسىنداعى تىرەك مەكتەبى رەسۋرستىق ورتالىقتىڭ

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى

 

---