قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
قازاق حاندىعى تۋرالى بىزگە جەتكەن ناقتى جازبا دەرەكتەردىڭ ءبىرى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگى. جالپى بۇل ەڭبەك موعولستان حاندىعى تاريحىنا ارنالعان. الايدا سول كەزدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قازاق حاندىعى تۋرالى دا كوپ مالىمەت كەلتىرىلگەن. ابۋلعازى، قادىرعالي جالايىري ءوز ەڭبەكتەرىندە قازاق حاندىعى، ونىڭ بيلەۋشىلەرى تۋرالى مالىمەتتەر قالدىردى. سونىمەن قاتار قازاق حاندىعى كەزەڭىنە بايلانىستى شىعىس دەرەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور.
قازاق حاندىعى — شارۋاشىلىقتىڭ دامۋى، وندىرگىش كۇشتەردىڭ ءوسۋى، فەودالدىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋى ناتيجەسىندە ەرتە زاماننان بەرى ورتا ازيانىڭ ۇلان-بايتاق ءوڭىرىن مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالاردىڭ ءبىرىڭعاي ەتنيكالىق توپ — قازاق حالقىنىڭ نەگىزىندە بىرىگۋى ارقىلى XV-عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قۇرىلدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا 1457-جىلدان كەيىن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىر حان ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسكەن قازاق تايپالارىن باستاپ شىعىس دەشتى-قىپشاقتان باتىس جەتىسۋ جەرىندەگى شۋ مەن تالاس وڭىرىنە قونىس اۋدارۋى مۇرىندىق بولدى.
ول كەزدە جەتىسۋدى بيلەگەن موعولستان حانى ەسەنبۇعا (1434—1462-جىلدارى بيلىك ەتكەن) قونىس اۋدارعان قازاقتاردى ءابىلحايىرعا قارسى پايدالانۋ ءۇشىن قارسى الىپ، قونىس بەردى. وسى وقيعا جونىندە تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە جانىبەك حان مەن كەرەي موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ولار بارىپ ورنالاسقان سوڭ، ءابىلحايىر حان دۇنيە سالدى دا، وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى. ءىرى-ىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان، جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولاردى وزبەكتەر - «قازاقتار» دەپ اتادى. قازاق سۇلتاندارى 870 جىلدارى (1465—1466) بيلەي باستادى...».
العاشىندا قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى باتىس جەتىسۋ جەرى، شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ الابى ەدى. ەجەلدەن وسى الاپتى مەكەندەگەن تايپالار دەشتى-قىپشاقتان قونىس اۋدارعان قازاق تايپالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتتى. ءابىلحايىر حاندىعىنداعى الاساپىران سوعىس سالدارىنان كۇيزەلگەن قازاق تايپالارى بۇل اراعا كەلىپ ەس جيناپ، ەتەك جاۋىپ، ەكونوميكالىق تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. مۇنى كورگەن دەشتى-قىپشاق قوشپەندىلەرى ءابىلحايىر حان قول استىنان شىعىپ، بوگەۋىن بۇزعان سۋداي اعىلىپ، قازاق حاندىعىنا قەلىپ جاتتى. الايدا جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى ءالسىز ەدى جانە ءبىرسىپىرا قازاق تايپالارى ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ جانە باتىس ءسىبىر حاندىعىنىڭ قول استىندا ءتورت حاندىققا بولشەكتەنىپ وتىرعان بولاتىن. ال ءابىلحايىر حان بولسا وزىنە قارسى شىعىپ، جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ وتىرعاندىعىنا جانە وعان كوپتەگەن تايپالاردىڭ اعىلىپ بارىپ جاتقانىنا ازۋىن باسىپ، قىلىشىن قايراپ وتىردى.
جاڭا كۇرىلعان قازاق حاندىعى قۇرامىنا، ياعني باتىس جەتىسۋ وڭىرىنە ون شاقتى جىل اينالاسىندا ەكى ءجۇز مىڭداي سانى بار كوشپەلى تايپالاردىڭ جينالۋى كەڭ ءورىس-قونىستى كەرەك ەتتى. سونىمەن قاتار كوشپەلى ەلدىڭ وتىرىقشى-ەگىنشىلىگى كوركەيگەن اۋداندارمەن، اسىرەسە قولونەرى مەن ساۋداسى دامىعان ەكونوميكالىق ورتالىق - سىرداريا جاعالاۋىڭداعى قالالارمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسقا قولايلى جاعداي جاساۋ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. بۇل قارىم-قاتىناستڭ وڭالۋىنا تەك كوشپەلى ەل عانا ەمەس وتىرىقشى ايماقتارداعى حالىقتار دا مۇددەلى بولدى. وسى جوعارىداعى جاعدايلاردىڭ تالابىنا ساي، قازاق حاندىعىنىڭ الدىندا ۇلكەن تاريحي مىندەتتەر تۇردى.
1. مال جايىلىمدارىن پايدالانۋدىڭ دەشتى-قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءتارتىبىن قالپىنا كەلتىرۋ (بۇل ءتارتىپ ءابىلحايىر حاندىعىنداعى الاساپىران كەزىندە بۇزىلعان ەدى).
2. شىعىس پەن باتىس ساۋدا كەرۋەن جولى ۇستىنە ورناعان سىرداريا جاعاسىنداعى سىعاناق، سوزاق، وتىرار، ياسا (تۇركىستان) ت. ب. قالالاردى قازاق حاندىعىنا قاراتۋ. سەبەبى سىرداريا بويىنداعى باي قالالار بۇدان بۇرىنعى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ — اق وردانىڭ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ورتالىقتارى ەدى. سىرداريا بويىنداعى قالالاردى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري تىرەگىنە اينالدىرۋ دەشتى-قىپشاق دالاسىن بيلەۋدىڭ باستى شارتى بولىپ كەلگەن. سوندىقتان بۇل قالالاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە سوعىس-ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ەدى.
3. قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ.
سىرداريا بويىنداعى قالالار مەن دەشتى-قىپشاق دالاسى ءۇشىن كۇرەستە قازاق حاندىعىنىڭ باستى باسەكەلەسى جانە اتا جاۋى ءابىلحايىر حان بولدى. قازاق حاندىعى ءابىلحايىرعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن موعولستان مەملەكەتىمەن تاتۋ كورشىلىك، وداقتىق بايلانىس ورناتتى. بۇل وداق جوڭعار تايشىسى اماسانجىنىڭ موعولستانعا جانە ءابىلحايىر حاننىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى شابۋىلدارىنان بىرىگە وتىرىپ قورعانۋعا مۇمكىندىك بەردى.
1468-جىلى قىستا ءابىلحايىر حان قازاق حاندىعىن قيراتپاق بولىپ، جەتىسۋعا جورىققا اتتاندى، ءبىراق ساپارى ءساتسىز بولىپ، وسى جورىق كەزىندە قازا تاپتى. ءابىلحايىر حان ولگەننەن سوڭ وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى، ىشكى شيەلەنىستەر كۇشەيدى. ءابىلحايىردىڭ قازا بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا جانە ونىڭ كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنە ۇلكەن جاعداي تۋدىردى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي مەن جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. قازاق حاندارى ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرلەرىنە قارسى كۇرەستە ولاردىڭ ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتارىن تولىق پايدالاندى. ءابىلحايىر حانمەن بيلىككە تالاسىپ كەلگەن جوشى ۇرپاقتارى - احمەت حان مەن ماحمۇد حان، باتىس ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى يباق حان جانە نوعاي مىرزالارمەن وداقتاسا وتىرىپ كۇرەس جۇرگىزدى.
ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرى شايح حايدار وسى كۇرەستە قازا تاپتى. ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرلەرىمەن كۇرەستە قازاق حاندارى ءابىلحايىر حان 40 جىل بيلەگەن شىعىس دەشتى - قىپشاق دالاسىن جانە ونداعى كوشپەلى تايپالاردى بىرتە-بىرتە وزىنە قوسىپ الدى. XV-عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قازاقتار سىرداريا بويىمەن وعان جالعاس قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىرسىپىرا تەرريتورياسىن باسىپ الدى. ءسويتىپ قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى الدەقايدا كەڭەيدى، وعان تۇس-تۇسىنان قازاق تايپالارى كەلىپ قوسىلىپ جاتتى.
الايدا سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حانمەن كۇرەس وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. سونىمەن قاتار بۇل قالالاردى تۇركىستان ايماعىن بيلەگەن ءامىر تەمىر اۋلەتىنەن شىققان ءامىر مۇحاممەد ءمازيت تارحان مەن موعولستان حانى ءجۇنىس حان دا قولدارىنا تۇسىرۋگە دامەلى بولدى.
سىر بويى قالالارى ءۇشىن قازاق حاندارى وتە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني تۇركىستان ايماعىنا كەلىپ، مۇحاممەد ءمازيت تارحاندى پانالادى. مۇحاممەد ءمازيت تارحان مۇحاممەد شايبانيدى قولداپ، قازاق حاندىعىنا قارسى اتتاندىرماق بولدى. ءبىراق مۇحاممەد شايباني ونىڭ بۇل ءۇمىتىن اقتامادى، كەرىسىنشە ونىڭ قولىنان تۇركىستان ايماعىن تارتىپ الدى. 1470 جىلى قىستا قازاق حانى كەرەي قول باستاپ تۇركىستانعا شابۋىل جاسادى. قازاق حانى ءاز جانىبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى ماحمۇد سۇلتان سوزاق قالاسىن باعىندىردى، ەكىنشى بالاسى ەرەنجى ساۋراندى يەمدەندى. ساۋران تۇبىندە قازاقتاردان سوققى جەگەن مۇحاممەد شايباني بۇحاراعا قاشتى. ءسويتىپ، سىرداريا جاعاسىنداعى — سوزاق جانە ساۋران قالالارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى.
You Might Also Like
-
الەم قىزىقتى نارسەلەرگە تولى. ولاردى كورگەن سايىن تاڭ قالاسىڭ، ءومىر قىزىقتى بولادى. تومەندەگى سۋرەتتەردە ءبىز بىلمەيتىن، كورمەگەن نارسەلەر بەينەلەنگەن.
-
قۇستاردىڭ پاتشاسى قىراننىڭ جىل سايىن كوكتەم كەزىندە ءوز بۇقاراسىنا ارناپ سالتاناتتى توي وتكىزەتىن ادەتى ەكەن. بارلىق قۇستاردى تاعى دا كوكتەمدە وتەتىن توي سالتاناتىنا شاقىرتادى.
