InfoHub Logo

جۇڭگو دەگەندە كوز الدىمىزعا قۇجىناعان حالىق ەلەستەي باستايدى. سەبەبى، ءبارىمىز قىتايدا حالىق سانى كوپ ەكەندىگىن بىلەمىز، الايدا "قىتايدا باسقا ەرەكشە نە بار؟ دەگەن ساۋالعا ءمان بەرىپ كورمەگەنبىز. بۇگىن وسى اعاتتىعىمىزدىڭ ورنىن تولتىرىپ كورەيىك.

جۇڭگو شىن مانىندە وتە تاڭعاجايىپ ەل. عاسىرلار بويى جۇڭگو تاريحشىلار ءۇشىن دە، ساياحاتشىلار ءۇشىن دە جۇمباق ەل بولىپ كەلگەن. قىتايعا ساياحات ءاردايىم ميستيسيزم مەن قايتالانباس اسەرگە تولى. ەجەلگى جۇڭگو وركەنيەتى كوپتەگەن ونەرتابىستاردىڭ باستاماسى، ءتىپتى وزگە ەلدەرگە تەليتىن باستامالاردىڭ اۆتورى كەيدە وسى جۇڭگو بولىپ تابىلادى.

ءبىز جۇڭگو جايلى ەڭ قىزىق دەگەن دەرەكتەردى جيناقتاۋعا تىرىستىق، سونىمەن باستايىق:

قىتايدىڭ زاماناۋي اتاۋى - دجۋن-گو (قىتايشا – ورتانشى مەملەكەت، الەمنىڭ ورتاسى).

سين ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى سين شيحۋاندي (ب.ز.د 260-210)ب.ز.د. 221 ج. بارلىق بىرىككەن قىتايدىڭ تۇڭعىش يمپەراتورى بولدى.

قىتايدى ەڭ ەجەلگى وركەنيەتتىڭ باستاۋى دەيدى، كەيبىر تاريحشىلار قىتايدا وركەنيەتتىڭ باستاپقى قاينار كوزى ب.ز.د. 6000 جىل بۇرىن پايدا بولعان.

جۇڭگو جازۋ بويىنشا الەمدەگى ەڭ ۇزاق ءتىل.

جۇڭگو كولەمى جاعىنان الەمدەگى ءتورتىنشى ەل (رەسەي، كانادا مەن اقش-تان كەيىن). جۇڭگو 3719275 شارشى ميل اۋداندى الىپ جاتىر (اقش-تان ءبىرشاما از)، باسقا ەلدەرمەن شەكاراسى شامامەن 117445 ميلگە تەڭ.

14 مەملەكەتپەن شەكتەسەدى: اۋعانستان، بۋتان، ميانما، ءۇندىستان، قازاقستان، قىرعىزستان، لاوس، موڭعوليا، نەپال، قحدر، پاكىستان، رەسەي، تاجىكستان جانە ۆيەتنام.

جەر بەتىندەگى ءار بەسىنشى ادام – قىتايلىق. جۇڭگو حالقى اقش-قا قاراعاندا ءتورت ەسە كوپ.

 

دارەتحانا قاعازى قىتايدا 1300 جىلدىڭ سوڭىندا ويلاپ تابىلعان. ونەرتابىس يمپەراتور وكىلدەرىنە ارنالعان بولاتىن.

قىتايلىقتار قاعاز، كومپاس پەن ءوق-دارىنى ويلاپ تاپقان.

شامامەن 3000 جىل بۇرىن قىتايلىقتار باتپىراۋىقتى ويلاپ تاپقان. ولار ونى سوعىس كەزىندە جاۋلارىن قورقىتۋ ءۇشىن پايدالانعان، ال ساياحاتشى ماركو پولو (1254-1324) باتپىراۋىق تەڭىز ساپارىنىڭ قانشالىقتى ءساتتى ەكەنىن بولجاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىنىن بايقاعان.

جۇڭگو بالالارى ۇيدە شىرىلداۋىق شەگىرتكەنى ۇستايدى.

شەكاراسى ۇلكەن بولعانىمەن قىتايدىڭ ساعات بەلدەۋى بارلىق جەردە ءبىر.

كوپتەگەن تاريحشىلار فۋتبول ۇلىبريتانيادا ەمەس، قىتايدا پايدا بولعان دەپ ەسەپتەيدى. ال قىتايداعى ەڭ تانىمال ويىن پينگ-پونگ ۇلىبريتانيادا ويلاپ تابىلعان، ءبىراق سوعان قاراماستان پينگ-پونگ قىتايلىقتاردىڭ ەڭ سۇيىكتى ويىنى.

قىتايدا ەڭ تانىمال حوببي – پوشتا ماركالارىن كوللەكسيالاۋ.

قىتايدا پاندانى «ايۋ مىسىعى» دەپ اتايدى. قىتايدىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورلارى جىندار مەن اپاتتاردى قاشىرۋ ءۇشىن پاندا ۇستاعان. پاندالار سونىمەن قاتار كۇش-قۋات سيمۆولى سانالعان.

اق ءتۇس قىتايدا قارالى كۇننىڭ بەلگىسى.

تاريحشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، قىتايدىڭ حالىق سانى وسكەن سايىن وت جاعۋ ءۇشىن جانارمايدى ۇنەمدەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعان، سول ءۇشىن قىتايلىقتار تاعامدى ۇگىتەتىن بولعان، وسىلاي ول الدەقايدا تەزىرەك دايىندالاتىن بولعان. بەرتىن كەلە پىشاق پايدالانۋعا قاجەتتىلىك بولمايدى، وسىلايشا تاعامعا ارنالعان تاياقشالار پايدا بولادى.

چجان حەن، استرونوم جانە ادەبيەتتانۋشى جەر سىلكىنىسىن باقىلاۋعا ارنالعان العاشقى قۇرالدى ويلاپ تاپتى. ماشينا جەر سىلكىنىسىن انىقتاپ، باعىتىن بەلگىلەي الادى.

بالمۇزداقتىڭ دا اتاسى قىتايلىقتار دەلىنەدى، باستاپقىدا ول مۇزداتىلعان ءسۇت پەن كۇرىشتەن جاسالاتىن بولعان. ماركو پولو ساياحاتى كەزىندە بالمۇزداق پەن جۇڭگو كەسپەسىنىڭ ءمازىرىن وزىمەن بىرگە ەۋروپاعا الىپ كەتكەن دەگەن بولجام بار.

2008 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە چجاي چجيگان جۇڭگو استروناۆتارىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ اشىق عارىشقا شىقتى.

سۋدى ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانۋ ءۇشىن سۋ دوڭگەلەگىن قىتايلىقتار ءبىرىنشى بولىپ ويلاپ تاپقان. بۇل ەۋروپالىقتارعا دەيىن 200 جىل بۇرىن بولعان.

سونىمەن قاتار جۇڭگو تەمىر سوقانى ويلاپ تاپقان الەمدەگى ەڭ ءبىرىنشى ەل. ەۋروپا سوقانى 17 عاسىردان باستاپ پايدالانعان.

جۇڭگو استاناسى پەكيننىڭ اتاۋى عاسىرلار بويى وزگەرىپ كەلگەن. كەي جىلدارى قالا اتى يانسزين، دادۋ جانە بەيپين دەپ اتالعان. پەكين سولتۇستىك استانا دەگەندى بىلدىرەدى. پەكين كولەمى جاعىنان شانحايدان كەيىن تۇر.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ءتورتىنشى عاسىردا قىتايلىقتار تابيعي گازدى بۇرعىلاۋ مەن ءوندىرۋدى ۇيرەنىپ العان، سونىمەن قاتار ونى جىلۋ قاينار كوزى رەتىندە پايدالانعان، بۇل ەۋروپالىقتارعا دەيىن 2300 جىل بۇرىن بولعان.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ەكىنشى عاسىردا قىتايلىقتار جۇرەك بۇكىل اعزاعا قان ايدايتىنىن بىلگەن. ەۋروپادا ادامنىڭ قان اينالىم جۇيەسىن 17 عاسىردىڭ باسىندا ۋيليام گارۆەي اشقان (1578-1657).

قىتايلىقتار وندىق ساناۋ جۇيەسىن ب.ز.د. ون ءتورتىنشى عاسىردا پايدالانعان، بۇل ەۋروپالىق ماتەماتيكتەردىڭ پايدالانۋىنا دەيىن شامامەن 2300 جىل بۇرىن. سونىمەن قاتار ءنول سانىنىڭ تۇسىنىگىن تۇڭعىش بولىپ ەنگىزگەن وسى قىتايلىقتار.

اربالەت قىتايدا ويلاپ تابىلعان. سونىمەن قاتار ەۋروپادا پايدا بولعانعا دەيىن 2000 جىل بۇرىن مۇندا تۇڭعىش بولىپ گاز قارۋى قولدانىلعان.

ادام جاساعان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن بوگەت يانسزى وزەنىندە ورنالاسقان.

ادەمى اڭىزعا سايكەس، شايدى جۇڭگو يمپەراتورى Shennong ب.ز.د. 2737 جىلى اشقان. شاي جاپىراعى قايناعان سۋعا ءتۇسىپ كەتۋىنەن پايدا بولعان.

شاي قىتايدىڭ ۇلتتىق سۋسىنى. ءتىپتى سيمۆولى دەسەك تە بولادى.

قىتايدا ەڭ ماڭىزدى مەيرام جۇڭگو جاڭا جىلى – اي كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىل. ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، قىتايلىقتار وسى كۇنى ءار ادام ءبىر جىلعا ەسەيەدى دەپ ەسەپتەيدى، جانە سول سەبەپتى، بۇل كۇن بارلىعىنىڭ تۋعان كۇنى دەپ سانالادى.

قىتايدىڭ 92% حالقى جۇڭگو تىلىندە سويلەيدى. جۇڭگو ءتىلىنىڭ ەڭ ءىرى جەتى نەگىزگى تۇقىمداسى بار، مىسالى: ۆۋ، حاككا، گانە، سيان جانە مين.

قىزىل ءتۇس باقىتتى بىلدىرەدى جانە ادەتتە فەستيۆالدەردە، باسقا دا قويىلىمداردا، سونىمەن قاتار تۋعان كۇن مەن تويلاردا پايدالانىلادى.

ەجەلگى قىتايدا لوتوس تازالىقتىڭ بەلگىسى بولاتىن جانە بۋدديستەر مەن داوستار ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن. سالدەگۇل (“گۇلدەر پاتشاسى”) كوكتەمنىڭ نىشانى، باقىتگۇل ۇزاق ءومىردىڭ نىشانى، ال ناركەس ساتتىلىك اكەلەدى.

ەجەلگى قىتايدا جىبەك كونترابانداسىمەن اينالىسقاندار ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان.

جۇڭگو اڭىزى بويىنشا، جىبەكتى ب.ز.د. 3000 جىل بۇرىن حۋان-دي يمپەراتوردىڭ ايەلى سي لين سۋي حانىم اشقان. جىبەك قۇرتىنىڭ ءپىللاسىن ىستىق شايعا ءتۇسىرىپ الادى، ءپىللانىڭ جىڭىشكە تالشىقتارى ىستىق سۋدا اشىلىپ، الەمگە جىبەكتى اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

الەمدەگى ەڭ ەسكى قاعاز قىتايدا تابىلعان جانە ب.ز.د ءبىرىنشى نەمەسە ەكىنشى عاسىرعا تەڭ.

قىتايداعى «ءار وتباسىندا ءبىر بالا» الەۋمەتتىك ساياساتى، جىنىستار اراسىندا تەڭگەرىمسىزدىك تۋدىرىپ، ەلدىڭ سوسيۋمىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. بۇگىندىككە مەملەكەتتە ۇلدار سانى قىزداردان 32 ميلليونعا كوپ. بولاشاقتا ونداعان ميلليون ەركەك وزىنە ايەل تابا المايدى. وسى جايتتى عالىمدار الەمدىك ءقاۋىپ دەپ باعالاپ وتىر.

جۇڭگو شەكاراسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحقا دەيىنگى ادام قالدىقتارىنىڭ جاسى 300،000-550،000 جىلدى قۇرايدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، سول ۋاقىتتارى وسى جەرلەردە ءومىر سۇرگەن ادامدار وتتى پايدالانۋدى بىلگەن.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا شانحاي حولوكوستان قاشقان ەۆرەيلەردى قابىلايتىن جالعىز پورت بولعان.

جۇڭگو ماتەماتيكاسى گرەك ماتەماتيكاسىنان تاۋەلسىز دامىعان جانە تاريحشىلاردىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋدا.

ب.ز.د 250 جىل بۇرىن پايدا بولعان جۇڭگو اۋە شامدارى ۇزاق ءومىردىڭ نىشانى. شامدار ءبىر كەزدەرى وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ بەلگىسى بولعان.

1974 جىلى فەرمەرلەردىڭ ءبىر توبى قۇدىق قازىپ جاتقاندا ەسكى كەراميكا قالدىقتارىن تابادى. ءارى قاراي قازۋ بارىسىندا بىرىككەن قىتايدىڭ تۇڭعىش يمپەراتورى ءسيننىڭ (ب.ز.د. 259-210) مازارى شىعادى.

جۇڭگو گراند-كانالى (ۇلى كانال) الەمدەگى ەڭ ۇزىن كانال بولىپ ەسەپتەلەدى، ونىڭ ۇزىندىعى 1795 شارشى جانە شامامەن 60 كوپىردەن تۇرادى.

جارقانات ساتتىلىكتىڭ ءداستۇرلى نىشانى، كوبىنە فارفور مەن ماتا بۇيىمدارىندا بەينەلەنەدى.

ۆەلوسيپەد قىتايدا 1891 جىلى پايدا بولعان. ونى ەكى امەريكالىق ساياحاتشى الىپ كەلگەن. ۆەلوسيپەد قازىرگى تاڭدا ميلليونداعان قىتايلىقتىڭ نەگىزگى كولىگى. سوڭعى يمپەراتور سين (پۋ) پەكيندەگى تىيىم سالىنعان قالا توڭىرەگىن ۆەلوسيپەدپەن ارالاعان. جۇڭگو قازىرگى تاڭدا ۆەلوسيپەد شىعارۋدان كوش باستاپ تۇر.

كوپىر اسپالارى دا قىتايدا ب.ز.د. 25 جىلى ويلاپ تابىلعان، باتىس ەلدەرىندە كوپىر پايدا بولعانعا دەيىن 1800 جىل بۇرىن.

ايەلدەر اراسىندا نوبەل سىيلىعىن العان امەريكالىق ايەل – پەرل س. باك (1892-1973). جۇلدە ونىڭ جۇڭگو جايلى روماندارى ءۇشىن بەرىلدى، ءبىرىنشى كەزەكتە GoodEarth (1931).

تۇقى بالىعى كۇش پەن باتىلدىقتىڭ نىشانى. تۇقىنىڭ مولشەرى مەن مۇرتى ونى بيلىكتىڭ نىشانى ايداھارعا ۇقساتادى. بالىقتار جالپى جۇڭگو مادەنيەتىندە ۇلكەن رول اتقارادى، ال «بالىق» پەن «بايلىق» جۇڭگو تىلىندە بىردەي دىبىستالادى.

قىتايدىڭ كەيبىر ايماقتارىندا، شاشتىڭ ورىلگەنى قىزدىڭ وتباسىلىق ستاتۋسىن بىلدىرگەن. جاس قىز شاشىن ەكىگە ءبولىپ ورەتىن بولعان، ال تۇرمىسقا شىققان سوڭ ءبىر ءورىم جاساعان.

قىتايداعى ەڭ ۇزىن وزەن 3494 ميلدىك يانسزى (Changjian) مەن 2903 شارشىلىق حۋانحە (سارى وزەن).

جىلقى ەرلەر سيمۆولى يانمەن جانە وت ەلەمەنتتەرىمەن بايلانىستى. جىلقى جىلىندا تۋىلعان ادام كوڭىلدى، تاۋەلسىز، اقىلدى، جارقىن جانە ءوز اشۋىن باسا الاتىن ادام دەپ ەسەپتەلەدى.

سيكادا (كوك شەگىرتكە) جاندىكتەر اراسىندا ەڭ ۇزاق جاسايتىن بولعاندىقتان (17 جىلعا دەيىن) جانە تەرىسىن اۋىستىراتىندىقتان قىتايلىقتار ونى جاڭارۋ نىشانى دەپ قابىلدايدى. ەجەلگى قىتايدا مارقۇمنىڭ ۇرتىنا سيكادا قوياتىن بولعان، بۇل ونىڭ و دۇنيەدە قايتا تۋىلۋىنا كومەكتەسەدى دەپ سەنگەن.

جۇڭگو يمپەراتورلارىنىڭ جۇزدەگەن كۇڭ ايەلى بار ءزاۋلىم گارەمدەرى بولعان.

فەنيكس جۇڭگو فولكلورىندا ماڭىزدى قۇستاردىڭ ءبىرى جانە يمپەراتور ايەلدىڭ بيلىگىنىڭ نىشانى بولعان. ۇيرەكتەر باقىت پەن وتباسى تاتۋلىعىنىڭ نىشانى.

1966-1976 جىلدارداعى مادەني توڭكەرىس (ۇلى پرولەتارياتتىق مادەني توڭكەرىس) اۋىر جۇتقا اكەلدى.

باتىس مادەنيەتىندە ايداھار جاۋىز جانۋار دەپ قابىلدانسا، قىتايدا ول ميفولوگياعا سايكەس ءتورت ۇلى جانۋاردىڭ ءبىرى، ولاردىڭ قاتارىندا، سونىمەن قاتار، فەنيكس، جولبارىس پەن تاسباقا بار.

الەمدەگى ەڭ بيىك تاۋ اعىلشىن سەرى دجوردج ەۆەرەستتىڭ قۇرمەتىنە اتالعان. قىتايلىقتار ەۆەرەستتى «دجومولۋنگما» دەپ اتايدى، ونىڭ ماعىناسى – «جەر انا قۇدايى».

قىتايدىڭ ۇلتتىق تۋى 1949 جىلى قىركۇيەكتە تيانانمەن (الەمدەگى ءىرى قوعامدىق ورىن) الاڭىندا قابىلدانعان. قىزىل تۋ توڭكەرىستىڭ نىشانى. ۇلكەن جۇلدىز كوممۋنيزمنىڭ بەلگىسى، ال كىشكەنتاي جۇلدىزشالار جۇڭگو حالقىنىڭ وكىلدەرىن بىلدىرەدى. جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋى جۇڭگو ەلىنىڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ استىندا بىرىگۋىن بىلدىرەدى.

قىتايدا الەمدەگى ەڭ ەجەلگى كۇنتىزبە – اي كۇنتىزبەسى بار. ول ب.ز.د. 2600 جىلى پايدا بولعان جانە 12 جۇلدىز بەلگىسىنەن تۇرادى.

قىتايدا تۋا بىتكەن كەمىستىك كورسەتكىشى ءوسىپ كەلەدى. بۇعان سەبەپ مەملەكەتتەگى اۋانىڭ لاستانۋى.

1996 جىلى جۇڭگو 600 000 ساڭىراۋقۇلاق شىعاردى. بۇل ولاردى وسى سالانىڭ كوشباسشىسى ەتتى. الەمدە وسىرىلەتىن ساڭىراۋقۇلاقتىڭ 60%-ى وسى قىتايدا وندىرىلەدى.

2007 جىلى قىتايدا وندىرىلەتىن يت تاعامدارى مەن ءتىس پاستاسى يمپورتتاۋشى ەلدەردە تىيىم سالىنعان ونىمدەر بولىپ تابىلدى، سەبەبى ولاردىڭ قۇرامىندا ۋلى زاتتار بار ەكەنى انىقتالدى.

تانىمال قىتايلىق جانە قىتايلىق-امەريكالىق اكتەرلەر – دجەكي چان (گونكونگ)، چوۋ يۋن فات (گونكونگ)، بريۋس لي (San Francisco)، دجەت لي (پەكين)، چجان سزىي (پەكين)، جانە ليۋسي ليۋ (نيۋ-يورك).

2008 جىلى پەكيندەگى وليمپيادا ويىندارى تاريحتاعى ەڭ قىمبات ويىندار بولىپ ەسەپتەلدى. سالىستىرۋ ءۇشىن، 2004 جىلعى افيناداعى وليمپيادا ويىندارى 15 ميلليارد دوللارعا شىقسا، پەكيندەگى ويىندار 40 ميلليارد دوللاردى قۇرادى.

بۇل، ارينە، جۇڭگو جايلى بارلىق قىزىق دەرەك ەمەس، بۇل ەل جايلى تولىعىراق ءبىلۋ ءۇشىن ءوز كوزىڭمەن بارىپ كورۋ كەرەك.

جۇڭگو تۋرالى قىزىقتى دەرەك، وقيعالارىڭىز بار بولسا پىكىردە بولىسىڭىزدەر.

---