تاقىرىپتى تاۋىپ قوي
بۇل جونىندە ۇدايى ءساتتى قادامدار جاساپ جۇرەتىن "لەنينشىل جاس" گازەتىنەن بىردە "جارقىرايدى شاحتا ۇستىندە جۇلدىزدار" دەگەن تاقىرىپتى وقىدىم. قوس بەتتى الىپ جاتقان وسى باس تاقىرىپ ءوزىنىڭ جىلىلىعىمەن، ءارى ماندىلىگىمەن بىردەن نازار اۋداردى. ول بەتتەردە بەرىلگەن جەكە-جەكە ماقالالارعا ۇڭىلە باستادىق. مىنە، "اي لاۆاعا سىعالايدى" دەگەن جاقسى اتاۋ الدىمىزدان تاعى شىقتى. ماقالانى وقىماي وتە شىعۋ مۇمكىن ەمەس. تاقىرىپتار بىرىنەن ءبىرى وتەدى. "كوزسىز باتىرلار"، "اعىندى ارنا"، "جەر استىنداعى جەل". سونىمەن بەرىلگەن ماتەريالاردىڭ اتاۋىنىڭ ءوزىن - اق شىدەرلەپ جىبەرمەيدى. ءبىر عانا ەمەس، ماقالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاراپ، بۇكىل ەكى بەتتى تۇتاس وقىپ شىعاسىز. سوندا بۇل نەنىڭ كۇشى؟ ارينە، ماقالانىڭ مازمۇنى ءوز الدىنا، ءسىزدىڭ العاش كوزىڭىزدى توقتاتىپ، كوڭىلىڭىزدى اۋدارعان تاقىرىپتار، سول تاقىرىپتاردىڭ قۋاتى. تاقىرىبىنا قاراپ وقيتىن ماتەريالداردى تالعاۋ — ءار وقۋشىنىڭ ادەتى. تاقىرىپ — ماقالانىڭ ءبىرىنشى جارشىسى.
بۇل مىسالدى "لەنينشىل جاس" گازەتىنەن الىپ وتىرعانىمىز تەگىن ەمەس. ويتكەنى بۇل گازەت تاقىرىپ قويۋعا جاۋاپتى قارايدى جانە ونى ونەر سانايتىن، ءبىر تاقىرىپتى ەكىنشىسىنە ۇقساتپاۋعا تىرىساتىن، سونىسىنا جۇرت قاتتى قىزىعاتىن رەسپۋبليكاداعى وقۋشىسى كوپ باسىلىمداردىڭ ءبىرى. ادەتتە ءساتتى تاقىرىپ ءساتتى ماتەريالداردا بولادى.
قازاق ۇعىمىندا «تاقىرىپ» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرى كەڭ كولەمدە، ورىسشا «تەما» دەگەن ۇعىممەن تەكتەس. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعى تاقىرىبىنا، ساۋدا تاقىرىبىنا، ساياسي تاقىرىپقا دەسەك، وندا بەلگىلى ءبىر اۋماقتى ماسەلەنى تۇسىنەمىز. ال ەكىنشى ۇعىمى ءبىر عانا حاباردىڭ، ماقالانىڭ، وچەركتىڭ، فەلەتوننىڭ، اڭگىمەنىڭ اتى جايلى. «مىنا فەلەتوننىڭ تاقىرىبى جاقسى ەكەن» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيسىز. سوندا ءسوز سول فەلەتونعا قويىلعان ات جايلى بولىپ وتىر. ياعني، بۇل ۇعىم ورىسشا «زاگولوۆوك» دەگەن ۇعىممەن تەكتەس.
ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتپەگىمىز وسى ەكىنشى ۇعىم — جەكە گازەت ماتەريالدارىنا قويىلاتىن تاقىرىپتار تۋرالى بولماق. كەيىنگى جىلدارى ورتالىق گازەتتەردەن باستاپ اۋداندىق گازەتتەرگە دەيىن تاقىرىپ قويۋعا تالاپ كۇشەيە ءتۇستى. ءبىر كەزدە كەزدەسەتىندەي سۇرەڭسىز، تارتپايتىن، وقۋشى كوڭىلىن وياتپايتىن، ءبىر نومەردەن ەكىنشى نومەرگە كوشىرىپ جۇرە بەرەتىن تاقىرىپتار مۇلدە ازايدى. مۇنىڭ ءوزى جالپى گازەت ماتەريالدارىنىڭ قىزىقتى، تارتىمدى بولۋىمەن ومىرگە قاتار كەلگەن قۇبىلىس.
كەيبىرەۋلەر حاباردى نەمەسە ماقالانى، وچەركتى مەن الدىمەن تاقىرىبىن قويماي جازامىن، تاقىرىپتى ەڭ سوڭىنان ويلانىپ قويامىن دەيدى. بۇل دۇرىس ەمەس. تاقىرىپسىز جازىلعان ماقالادا وي شاشىراپ، ادام بەلگىلى ءبىر باعىتتان ايىرىلىپ قالادى. ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، وقۋشىعا قاجەت ماسەلەدەن اۋىپ كەتەدى. تاقىرىپتى كۇنى بۇرىن ويلانىپ قويىپ الۋ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىسقا جوسپار سەكىلدى. سەن باسقا جاققا اۋىتقىماي ماقالانىڭ مازمۇنىن سول تاقىرىپقا ساي ەتۋگە تىرىساسىڭ. ياعني بۇدان شىعاتىن قورىتىندى تاقىرىپ گازەت ماتەريالىنىڭ اتى عانا ەمەس ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى دا دەگەن ءسوز. تاقىرىپقا قاراپ ول ماتەريالدا نەندەي ماسەلەنىڭ ءسوز بولاتىنىن وقۋشى بىردەن اڭعاراتىنداي بولۋى كەرەك.
جاڭا جازىپ جۇرگەن تالاپكەرلەردىڭ ىشىندە ماقالانى جازىپ بولعان سوڭ، ونىڭ اتىن تابا الماي دال بولاتىندار ءجيى كەزدەسەدى. ءبىر اتقا ماقالانىڭ باس جاعى كەلگەنىمەن ورتا جانە اياق جاعى كەلمەيدى. ەكىنشى اتقا اياق جاعى كەلگەنىمەن باس جاعى كەلمەيدى. مىنە، بۇل جاڭاعى جوعارعى ايتقان نەنى جازۋ كەرەك ەكەندىكتى بىلمەۋدىڭ سالدارىنان.
تاقىرىپ قويۋ جونىندە جاس تالاپكەرگە بولسىن، ءتىپتى توسەلگەن قالامگەرگە بولسىن ۇيرەنەتىن ۇستاز كوپ. «پراۆدا»، «يزۆەستيا»، «سوۆەتسكايا روسسيا»، «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە بۇل رەتتە ىزدەنۋدىڭ، تاپقىرلىقتىڭ نەبىر جاقسى ۇلگىلەرى بار. تاقىرىپتا از سوزبەن كوپ ۇعىمدى بەرۋ، كوكەيگە بىردەن قونىمدى بولۋى، ايقايلاپ، ادىراڭداپ تۇرماي، ۇستامدى، جىلى، تارتىمدى بولۋى بۇل گازەتتەردە قاتتى ەسكەرىلەدى.
ءبىر كەزدە پارتيا تۇرمىسىنا جازىلاتىن ماقالالاردا جاتتاندى تاقىرىپتار كوپ بولۋشى ەدى. بۇعان ريەۆوليۋسيا جاساعان «پراۆدا» گازەتى. بۇگىنگى ونىڭ بۇل تاقىرىپقا بەرگەن ماتەريالدارىن تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. قايتا قۇرۋدىڭ تەگەۋرىندى رۋحىن الدىمەن بايقاتاتىن وسى گازەتتىڭ وسى ءبولىمنىڭ ماتەريالدارى. بۇل تاقىرىپتاعى ماقالالاردى جانداندىرۋ، سىرلى ەتۋ جونىندەگى ءداستۇر جالعاسقان ۇستىنە جالعاسا تۇسۋدە.
گازەت، جۋرنال، جالپى باسپا ءسوز — ۇلكەن تريبۋنا. سەن ادەتتە بەلگىلى اۋديتوريادا سويلەگەندە، الدىندا ارى كەتكەندە مىڭ ادام بولۋى مۇمكىن. ال گازەت بەتىنەن سويلەگەندە اۋديتورياڭ وتە ۇلكەن بولادى. سەنىڭ جازعانىڭدى مىڭدار، ميلليوندار وقيدى. سول مىڭدار، ميلليوندار سىنايدى. ەندەشە، ءاربىر ويعا، ءاربىر جولعا جاۋاپتى قاراۋ كەرەك. ال بۇكىل جازعانىڭنىڭ جارشىسىنداي بولىپ تۇراتىن تاقىرىپقا ءتىپتى جاۋاپتى قاراۋعا تۋرا كەلەدى. كەيبىر جاقسى ماقالانى ءساتسىز قويىلعان تاقىرىپتىڭ ءوزى-اق وقىتپاۋى مۇمكىن. ال كەيبىر ورتا قول جازىلعان ماقالاعا جاقسى قويىلعان تاقىرىپ كوڭىل اۋدارتۋى مۇمكىن.
ءبىراق بۇدان تەك تاقىرىپقا نازار اۋدارتىپ، بار كۇشتى تاقىرىپقا سال دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. تاقىرىپ پەن مازمۇن ءبىر. ءبىزدىڭ باسپاسوزدە كوپتەگەن جىلدار بويعى تاجىريبەدەن قالىپتاسقان، سىڭىسكەن تاقىرىپ قويۋدىڭ مىناداي نەگىزگى پرينسيپتەرى، وعان قويىلاتىن تالاپتار بار:
تارتىمدىلىق. قانداي تاقىرىپتار تارتىمدى بولادى؟ ويى بار، كوركەمدىگى بار تاقىرىپتار تارتىمدى بولادى. بارلىق تاقىرىپتى تارتىمدى ەتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ داۋلاسۋشىلار دا كەزدەسەدى. بۇل پىكىرگە قوسىلا المايمىز. تاعى دا «لەنينشىل جاس» گازەتىنەن مىسال. «ايالى التىن بەسىك» دەگەن تاقىرىپپەن وسكەن اۋىلدى سىيلاۋ، ونىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ جونىندە ۇلكەن ماسەلە كوتەرىلدى. وسى اتاۋدىڭ وزىندە قانداي جىلىلىق بار. سەنىڭ وسكەن اۋىلىڭ التىن بەسىگىڭ، ول بەسىكتى ءاردايىم قاستەرلە، سول بەسىك بولماسا، سەن ەرجەتەر مە ەدىڭ، وسەر مە ەدىڭ، ەندەشە ەرجەتكەندە دە ونى ءاردايىم ەستە ۇستا دەگەن ۇعىم تۇرعان جوق پا؟ ءدال وسى تاقىرىپتى «اۋىل مۇددەسىن ءاردايىم ەستە ۇستايىق!» دەپ بەرۋگە دە بولار ەدى. ءبىراق مۇنىڭ جىلىلىعى جوق، جۇرەككە «ايالى التىن بەسىك» دەگەندەي، اسەر ەتپەيدى. كوردىڭىز بە، ءبىر ماسەلەنى، ءبىر ماقالانى ەكى ءتۇرلى اتاۋعا بولادى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ وقۋشىعا ەتەتىن اسەرى ەكى باسقا.
«زاماندى تىڭدا سۋرەتكەر!». ءدال وسىنداي تاقىرىپتى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنەن وقىلىق. اينالاسى ءۇش سوزدە قانشاما قۋاتتى ءۇن جاتىر. مۇنداي تاقىرىپپەن بەرىلگەن ماقالانى قالاي دا وقىپ شىعۋعا اسىعاسىڭ. بۇگىنگى سۋرەتكەردىڭ بورىشىن، پارىزىن بىلۋگە تىرىساسىڭ. بۇل تاقىرىپ تەك سۋرەتكەرلەردى ەمەس، بۇكىل وقۋشى قاۋىمدى «مەنى وقى» دەپ شاقىرىپ تۇرعانداي. تاقىرىپ كۇشى، تارتىمدىلىعى دەپ وسىنى ايتادى.
ەندى ءبىر گازەتتەن «كوڭىلدىڭ شىنىسى سىنباسىن» دەگەن تاقىرىپتى كوردىك. اتاۋىنىڭ وزىندە ليريكا، ايتىلار ويدىڭ نازىك ءبىر تىزبەگى جاتىر. شىنى — تۇنىق نارسە. ونى سىندىرىپ الۋ وقىس قيمىلدان عانا بولۋى مۇمكىن. ال كوڭىل ءۇشىن سونداي وقىس قيمىلدى جاساپ، وسپادارلىق ەتۋگە بولا ما؟ كوڭىلدىڭ شىنىسى كۇندەلىكتى شىنىدان دا تۇنىق، وداندا نازىك بولسا كەرەك. ال ونى سىندىرىپ الۋ ورنى تولماس ولقىلىق. وسىنداي ءارى ادەبي، ءارى فيلوسوفيالىق ۇلكەن ءمانى بار جايدى تاقىرىپتىڭ اڭعارتىپ تۇرعانى، وندىعىمەن تارتىپ تۇرعانى قانداي عانيبەت. اتاۋدىڭ وزىنە قاراپ-اق كوڭىل شىنىسىن سىندىراتىندارعا رەنىش بىلدىرە باستايسىڭ. بۇل ماقالانى وقىردان بۇرىن كەلەتىن وي ساعان. ال وقىپ شىققاننان كەيىن؟
تارتىمدىلىق جونىندە كوپتەپ مىسالدار كەلتىرۋگە بولار ەدى. ويتكەنى باسپا ءسوز بەتىندە بۇعان ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. اسىرەسە، كوركەم جانرلار — وچەرك، اڭگىمە، فەلەتون، نوۆەللا، پامفلەت، ولەڭ جانرلارىندا تاقىرىپتىڭ تارتىمدى بولۋى — ەڭ باستى شارت.
ماقالامىزدىڭ باس جاعىندا: «سوۆەتسكايا روسسيا» گازەتىن تاقىرىپ قويۋعا وتە جاۋاپتى قارايتىن گازەتتىڭ ءبىرى دەدىك. سونىڭ بىر-ەكى مىسالىن ايتا كەتۋ ارتىق بولماس. الدىڭىزدا سىن ماقالا. بۇرىن كەزدەستىرمەي جۇرگەن تاقىرىپ. ۇعىمنىڭ قيىسۋى، ءسوزدىڭ ىرىكتەلۋى مۇلدە باسقاشا. بۇل بەرىلۋ جاڭالىعىمەن دە نازار اۋدارادى. قويشى، سونىمەن قانداي تاقىرىپ دەيسىز عوي. «نەسيەگە بەرىلەتىن العىس». بۇل تاقىرىپتى وقىسىمەن ويلاناسىز. ويلاندىراتىن نە؟ تەگىندە العىس ارداقتىلارعا بەرىلەدى. ارداقتىلار ەشقاشان قارىزدار بولمايدى. ويتكەنى وزدەرىنىڭ وتان الدىنداعى بولسىن، كوللەكتيۆ الدىنداعى بولسىن پارىزىن كىرشىكسىز وتەگەندىكتەن دە ارداقتى ولار. ەندەشە العىس پەن نەسيەنىڭ اراسىندا قانداي جاقىندىق بار؟ ماتەريالدىڭ وسىلاي اتالۋىنىڭ ءوزى اسا ءبىر قۇپيا سىرعا ءۇڭىل دەپ تۇرعانداي. مۇنى ساعان ءبىلۋ كەرەك سەن مۇندايدان اۋلاق بول دەپ ەسكەرتكەندەي. سويتسەك، العىستى بەرىپ الىپ، سول ادامداردان اقى سۇرايتىن كەيبىر تايىز ويلى، پاراقور باسشىلار جونىندە ەكەن اڭگىمە. ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا، ءبىزدىڭ ادامدارعا جات مۇنداي ادەتتەن بۇكىل ماقالانىڭ ءونبويى ەمەس، تاقىرىبىنىڭ ءوزى-اق سەنى جيرەندىرىپ تۇر. تاۋىپ قويىلعان، ءارى وقۋشىنى تارتاتىن تاقىرىپ بۇل.
بولماسا «جاستىقپەن التى عاسىر بىرگە» دەگەن ماقالاعا زەر سالايىق. بۇل پولشاداعى كونە قالالاردىڭ ءبىرى كراكوۆ قالاسى جونىندە. ءبىر كەزدە بۇل قالادا لەنين ريەۆوليۋسيالىق قىزمەت اتقارعان. بۇل قالا تاريحتىڭ تالاي تاۋقىمەتىن تارتقان قالا. ءبىراق سونىڭ بۇگىنگى ءومىرى، سول قالاعا دەگەن جاستاردىڭ بۇگىنگى سۇيىسپەنشىلىگىن بەرەتىن جوعارىداعى ماقالا مازمۇنى جاعىنان بولسىن، تاقىرىبى جاعىنان بولسىن تارتىپ الا جونەلەدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاقىرىپ قوياردا ونىڭ بارلىق بوياۋىن — ۇعىمىن، ەستىلۋىن، جيناقتىلىعىن، دالدىگىن، ءبارىن - ءبارىن ەسكەرۋ كەرەك. سوندا عانا تارتىمدى تاقىرىپ تابا الاسىڭ.
ناقتىلىق، وتكىرلىك. تارتىمدى بولۋمەن بىرگە گازەت، جۋرنال ماتەريالدارىنىڭ تاقىرىبى ناقتى، وتكىر بولۋعا ءتيىس. جالپىلاما قويىلعان تاقىرىپ ماسەلەنىڭ ۇستىنەن ءدال تۇسىرمەيدى. ناقتىلىق، وتكىرلىك تارتىمدىلىقتىڭ جان سەرىگى.
مىنە، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا گازەت. بىرنەشە جاقسى تاقىرىپتاردى كورىپ، ماقالالاردى وقىپ شىقتىڭىز. كوزىڭىز مىنا ءبىر تاقىرىپقا ەرەكشە ءتۇستى. «اششى دا بولسا، ايتار شىندىق». بۇدان بىردەن اڭعاراتىنىمىز اڭگىمەنىڭ كەمشىلىك جايلى ەكەندىگى. جانە اناۋ - مىناۋ كەمشىلىك ەمەس، ۇلكەن كەمشىلىك، كوپتەن ورىن الىپ جۇرگەن، ەت ۇيرەنۋگە اينالعان، اقىرى ۇلكەن دەرت بولعان كەمشىلىك. وسىنى ساعان تاقىرىپ ايتىپ تۇر. ار جاعىن وقىماسىڭا قويار ەمەس. شىنىندا، شىمبايعا باتار شىندىق ەكەن. مال ماماندارى فەرماعا كەلەدى، كەمشىلىكتى كوزىمەن كورەدى، بلوكنوتىنا ءتۇرتىپ الادى، ورتالىققا جەتكىزەمىن، كوپ كەشىكپەي قارىق بولاسىڭ دەپ مالشىعا ۋادەنى بەرەدى، سويتەدى دە كەتەدى. ءىس تىندى، مالشىلاردىڭ اراسىندا بولدىم، مالدىڭ ءحالىن كوردىم دەپ ورتالىقتا ءوز باعاسىن ارتتىرادى. ءبىراق سونىڭ جۇرگەن جەرىندە قالعان ءىز جوق. وسى ءبىر ماماننىڭ عانا ەمەس، مال شارۋالىعىندا جۇرگەن كوپ ماماننىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتكەن جۇمىس ءستيلى. بارعان جەردە بايىپتى كومەگى بولماسا، كورگەن كەمشىلىكتى تۇزەۋدى كولعا الماسا — ونىڭ نەسى مامان. مال ماماندارىنىڭ وسىنداي سۇلەسوقتىعى ات ۇستىندە ءجۇرىپ قانا اقشا تاپقىسى كەلەتىندىگى، ىسكە بەل شەشىپ ارالاسپايتىندىعى ولاردىڭ سۇيكىمىن الىپ بارا جاتقان جوق پا؟!
اۆتور وسىنداي - وسىنداي پىكىرلەر قوزعايدى. جانە بيپازداپ، جاي عانا ايتادى، جانى اۋىرعان ادامنىڭ جۇرەگىمەن قىنجىلا، قامىعا جازادى. سول سەبەپتى دە ماقالا جاقسى وقىلادى. جوعارىداعى كەمشىلىكتى كورىپ جۇرگەندەر دە، كورمەي جۇرگەندەر دە تەبىرەنەدى. كورىپ جۇرگەندەر «جاسا ازامات، جانىڭ اشيتىن ادام ەكەنسىڭ» دەيدى. ال كورمەي جۇرگەندەر «قاپ، مىنا جايدى ەسكەرمەپپىز عوي ءوزى» دەپ سەلت ەتەدى. ماسەلە دە ناقتى، جازىلۋى دا وتكىر، تاقىرىبى دا وتكىر.
ءبىر كەزدە جۋرناليستەر اراسىندا سىن ماقالالاردىڭ تاقىرىبىن اسا اشۋلى قويماۋ كەرەك دەگەن پىكىرتالاسى بولدى. اشىناتىن، اشىق ايتاتىن جاي بولسا، ونىڭ تاقىرىبىن جۇمسارتقاننان نە ۇتامىز؟ اسىرەسە قازىرگى قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە جۋرناليستەرگە ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىپ وتىر، حالىقتان كەمشىلىكتى جاسىرماۋعا ۇيرەتەدى. ەندەشە كەمشىلىك جايلى وتكىر تاقىرىپ قويۋدان قورقۋعا ەشبىر نەگىز جوق.
«سالتانات ءۇشىن ەمەس، ساباق الۋ ءۇشىن!» وسىنداي تاقىرىپتى تاعى دا «سوۆەتسكايا روسسيا» گازەتىنىڭ بەتىنەن وقىدىق. جينالىستاردىڭ شاقىرىلۋى، وندا ايتىلاتىن ويلاردىڭ مارتەبەلى بولۋى جايلى اڭگىمە قوزعالادى. ءجونسىز، ۋاقىت الاتىن جينالىستاردىڭ نە كەرەگى بار. جينالىستى جۇرت ساعىنىپ تۇرۋى كەرەك.
قانداي ءماندى ماسەلە. جينالىسقا جۇرت التىن ۋاقىتىن قيىپ كەلەدى. ەندەشە ول ۋاقىتتىڭ پايدامەن وتكەنىنە، ساباق بولعانىنا نە جەتسىن.
وسى گازەت «ديرەكتوردىڭ ۋاقىتى» دەگەن تاقىرىپپەن ءبىر ماقالا بەردى. ونداعى ايتىلاتىن وي: سوۆحوز ديرەكتورلارىندا، ءبىر جاعىنان، ۋاقىت جەتپەيدى، ءبىر جاعىنان، ۋاقىتتارى بوسقا كەتىپ بارادى. وسى كەرەعارلىقتىڭ ورىن الۋ سەبەبى نە؟ ءبىز ديرەكتورلاردىڭ جۇمىس ءستيلى، ادامگەرشىلىگى، ىسكەرلىگى جايلى ماتەريالداردى ءجيى وقىپ ءجۇرمىز. ال ديرەكتورلاردىڭ ۋاقىتى جايلى ماسەلە مۇنداي وتكىر قويىلعان ەمەس. ءبىز ىسىراپ اتاۋلىعا قارسىمىز. ءبىراق ۋاقىت ىسىرابىن، اسىرەسە باسشىلىق جۇمىسىنداعى كادرلاردىڭ ىسىرابىن نەگە كورمەيمىز.
ناقتىلىق، وتكىرلىك — تاقىرىپقا ءاردايىم اجار بەرەدى، بەدەل اكەلەدى.
قىسقالىق. تاقىرىپقا ءۇشىنشى ءبىر قويىلاتىن تالاپ - قىسقا بولۋى، از سوزبەن كوپ جايدى اڭعارتۋى. قىسقا تاقىرىپتار باسپا ءسوز بەتىندە پوليگرافيالىق جاعىنان دا قولايلى. ولاردى جاقسى ارىپتەرمەن كورنەكتى بەرۋگە بولادى. قىسقالىق، سونىمەن بىرگە جەڭىل وقىلادى، تەز قابىلدانادى.
ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ون ەكىنشى بەسجىلدىققا ارنالعان نەگىزگى باعىتتارىنا سايكەس مىناداي تاقىرىپقا كوزىمىز ءتۇستى: «الىپ جوبا — اقيقات شىندىق». نەبارى ءتورت سوزدەن تۇرسا دا، وسىندا تەرەڭ ۇعىم بار. سوڭعى كەزدە باسپا ءسوز بەتىندە تاقىرىپتى قىسقا بەرۋدىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى قولدانىلىپ ءجۇر. بۇرىن مۇنداي فورما گازەت ءۇشىن قولايسىز سەكىلدى كورىنۋشى ەدى، ەندى ءسىڭىسىپ كەتتى. ايتالىق «وي. تاجىريبە. مىندەت»، «ىزدەنۋ. ەڭبەك. جاڭالىق »، «قايتا قۇرۋ: ىزدەنىستەر، پروبلەمالار»، مىنە وسىنداي ءوز الدىنا جەكە-جەكە ايتاتىن ماسەلەلەردى جيناقتاپ، ءبىر تاقىرىپقا قانا سىيعىزۋ ومىردە ءوزىن اقتادى. بۇرىن مۇنداي تاسىلگە بىرەن-ساران گازەت ەكسپەريمەنت جاساسا، ەندى جاپپاي كوشە باستادى. جاقسى جاڭالىق قاشاندا وزىنە كەڭ ءورىس اشادى.
«ابايلا! الدىندا ادام تاعدىرى». بۇل دا ۇزاق تاقىرىپ ەمەس، قىسقا تاقىرىپ، سىيىمدى، سىرى مول تاقىرىپ. تەگىندە ءجۋرناليستىڭ وزگە قالام يەلەرىنەن وزگەشەلىگى قىسقا جازۋعا شەبەرلىگى. ازعانا كولەمدە كوپ جايدى كورسەتە الاتىن قابىلەتىن ول شىنداي بەرۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ — جۋرناليستەردىڭ بار ويى وقۋشىعا قىزمەت ەتۋ. ونى ۇزاق وقىتىپ جالىقتىرماۋ، قيسىنسىز ويدى ايتىپ قيناماۋ، جاڭالىقتى ايتىپ جانىن جادىراتۋ. ءتىپتى تاقىرىپتىڭ قارىپتەرىن ىرىكتەگەننىڭ وزىندە «وسى وقۋشىعا جەڭىل وقىلا ما، جوق پا» دەگەن ساۋال تۇرادى. تەكستەگى تىم ۇساق قارىپتەر قينايدى، وقىلۋعا قيىن بولادى دەپ جاتاتىن سوزدەردى ءجيى ەستيمىز.
ۇستامدىلىق. بۇل جالپى ءباسپاسوزدىڭ تابيعاتىنا اجار بەرەتىن پرينسيپ. ماسەلەنى كوتەرۋ، جازۋ بارىسىندا قانداي ۇستامدى بولساق، تاقىرىپ قويۋدا دا سونداي ۇستامدىلىق كەرەك. ماقالانىڭ دا، تاقىرىپتىڭ دا ۇستامدى بولۋى ساۋاتتىلىققا، پاراساتتىلىققا بايلانىستى. «ايتەۋىر ءبىر شۋ بولسىنشى» دەپ جازىلعان دۇنيە ابىروي اپەرمەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول ءباسپاسوزدىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى.
دەگەنمەن، كەيبىر تىلشىلەردىڭ ءيا ءبىر قۋانىشتىڭ، ءيا ءبىر رەنىشتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ماقالاسىنا اقىلعا سىيمايتىن ات قويىپ جىبەرەتىن جايى بار. سۇيىكتى گازەتتەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان اتىن اتاماي-اق قويايىق، مىناداي ءبىر تاقىرىپقا كەز بولعانىمىز بار: «شىندىققا ىلەسپەيدى قيال بۇگىن!» سوۆەت عىلىمى عاجايىپ جەڭىسكە جەتتى، ايدى بىلاي قويىپ، شولپاننىڭ سىرىنا دا ۇڭىلدىك. بۇل شىندىق. ءبىراق وسى شىندىقتان قيال كەيىن قالدى دەۋگە بولا ما؟ قيال ءارقاشان شىندىقتان ىلگەرى عوي. ءبىز ايدا نە بار ەكەنىن، شولپاننىڭ قانداي ەكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلدىك پە؟ ال قيالىمىزدا سوعان جەتكىمىز كەلەدى. ياعني قيالىمىز ىلگەرى. گازەتتىڭ قيالدىڭ شىندىققا ىلەسپەي قالدى دەۋى ۇعىم جاعىنان دا، ۇستامدىلىق جاعىنان دا دۇرىس ەمەس. مۇندايدى ەت قىزۋىمەن تارتىپ جىبەرۋ دەيدى. ال ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىز ءبىلىمدى، پايىمدى، قيالدىڭ قانداي كەزەڭدە، شىندىقتىڭ قانداي كەزەڭدە ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
كەيدە مىنانداي جاعداي بولادى: ادامنىڭ ءوز ويى وزىنە قاتتى ۇنايدى. تاپقان تاقىرىبى دا تارتىمدى سەكىلدى بوپ تۇرادى. ءبىراق سول ويدى قوعامدىق بيىكتەن ولشەگەندە قانداي بولادى؟ ءبىر قاتارىمىز وسىعان نازار اۋدارا بەرمەيتىن بولساق كەرەك. ال گازەت، جۋرنالدىڭ قوعامدىق تريبۋنا ەكەنىن ەسكەرسەك، وعان جەكە ويدى، جەكە پىكىردى تاڭا بەرۋگە ەشبىر بولمايدى.تاقىرىپ تاڭداۋدىڭ ەڭ جاۋاپتى تۇسى وسى ۇستامدىلىعىن ولشەۋدە. ادەبي جاعىنان ادەمى، قىسقا، ەستىلۋ جاعىنان تارتىمدى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ۇستامدىلىعى جەتپەي تۇرسا، ول تاقىرىپتى تاعى دا ويلانۋ كەرەك.
ءالى ەسىمىزدە: سوناۋ ءبىر جىلدارى الماتىدا شىعاتىن گازەتتەردىڭ بىرىندە بۇكىل بەتكە بەرىلگەن مىناداي تاقىرىپ بولدى. «جۇگەرى - ءسۇت، جۇگەرى - ەت، جۇگەرى - قۇت، جۇگەرى - ەك! بىلاي العاندا جامان تاقىرىپ ەمەس. اسەرلى ەستىلەدى، ءتىپتى ولەڭ بوپ تا ءورىلىپ تە تۇر. ال ۇستامدىلىق جاعىنان شە؟ بىزدىڭشە بار جاقسىلىقتى ءبىر عانا داقىلدىڭ - جۇگەرىنىڭ باسىنا ۇيىپ-توگە سالۋعا بولا ما؟ ومىردە جۇگەرىدەن دە دارقان، ودان دا باعالى داقىلدار بار. سونى بىلە تۇرا بۇلاي دەۋ، ارينە، ادىلدىك ەمەس، ءارى ناۋقانشىلىققا ۇرىنۋ. بۇل ءبىر كەزدەگى ايقايعا ءۇيىرىلۋ كەزەڭىنىڭ تابى سەكىلدى.
ساۋاتتىلىق. ءبىزدىڭ بۇل جەردە ايتپاعىمىز ستيل ساۋاتتىلىعى جايلى. كەيدە ءسوز تىركەستەرى ءبىر قاراعاندا بىلىنبەي، جاپ-جاقسى بولىپ تۇرادى. ال ۇڭىلە كەلسەك، ۇعىم جاعىنان قاراما-قايشىلىق، بولماسا ۇيلەسپەۋشىلىك اڭعارىلادى. رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بىرىندە «جايلاۋ كوكتەمى» دەگەن وچەرك شىقتى. سىرت قاراعاندا سوزدەرى قىسقا، وچەرك تاقىرىبى سياقتى. ال ۇعىمىنا ۇڭىلسەك، حالىقتا جازدا بولاتىن جەردى جايلاۋ، قىستا بولاتىن جەردى قىستاۋ، كوكتەمدە بولاتىن جەردى كوكتەۋ، كۇزدە بولاتىن جەردى كۇزدەۋ دەيدى.
ال سوندا جايلاۋدىڭ كوكتەمىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بىزدىڭشە وچەركتىڭ اۆتورى دا، رەداكسياداعى قىزمەتكەرلەر دە تاقىرىپ قويۋعا سالاقتاۋ قاراعان. اڭگىمە ادامدار جونىندە. جايلاۋعا دا، كوكتەمگە دە تەلىمەي-اق ءتىپتى سول وچەرككە باسقا ات قويۋعا دا بولعانداي ەكەن.
نەمەسە مىنا ءبىر تاقىرىپتاعى ءسوز تىركەستەرىنە زەر سالايىق: «سىر ارناسى اق تولقىنى ىرىستىڭ، سىردىڭ بويى اقمارجانى كۇرىشتىڭ». وسىنداعى ەكىنشى سويلەمدە اتاۋى باسقا بولعانىمەن اقمارجان مەن كۇرىش ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەر. ىرعاقتىڭ ىعىمەن ۇعىمدىق سالماقتى ۇمىتىپ كەتۋشىلىك بايقالادى. «ىرىستىڭ» دەگەنگە «كۇرىشتىڭ» دەگەن ۇيقاس كەرەك بولسىن دەيىك. ءبىراق «اق مارجاننىڭ» ورنىنا باسقا بالاما تابۋعا بولاتىن ەدى. جانە ونى ۇعىمدىق جاعىنان كۇشەيتەتىن ەتىپ ىزدەۋ كەرەك-تى. بۇلاي بولماي قالىپتى. سول سەبەپتى دە ولەڭدەتىپ تۇرعان ادەمى تاقىرىپ ۇعىمى جاعىنان شويقاڭداپ، اقساپ تۇر.
قازاقستاننىڭ مول استىعى جولىنداعى كۇرەس كەزىندە ءبىر بەدەلدى گازەتىمىز «ءدان جورىعى — ەل ىرىزدىعى» دەگەن رۋبريكامەن ماتەريالدار بەرىپ ءجۇردى. سىرتتاي سىڭعىرلاپ-اق تۇر بۇل رۋبريكا. ال ىشىنە ۇڭىلسەڭ ماعىناسىزدىق بار. ايتايىن دەپ وتىرعانى ءدان جولىنداعى جورىق ەل ىرىزدىعى ءۇشىن كۇرەس دەگەن ۇعىم بولسا كەرەك. ال مۇنى بۇلدىرلاتپاي، دالىرەك نەگە بەرمەسكە؟!
كەيدە ەل ارالاپ جۇرگەندە «تۋرا گازەتتەگىشە سويلەيدى ەكەنسىڭ» دەگەن ىلمە ءسوزدى ەستىپ قالاتىن جاي بار. سوندا سىرەسكەن، ستيلدىك جاعىنان كىرىكپەيتىن سوزدەردى ءاجۋالايتىن بولسا كەرەك. مىنە، مۇنىڭ ءوزى قالجىڭ بولسا دا، جۋرناليستەرگە ايتىلعان ۇلكەن سىن، گازەت بەتىندە ءوزىمىز بايقاماي قالاتىن سالاقتىعىمىز ءۇشىن جاعىمىزعا تيگەن شاپالاق. گازەتتى جۇرت قۇرمەتتەيدى. ونىڭ جازعانىنان ۇدايى ۇيرەنۋدى مۇرات تۇتادى. بەلگىلى ءبىر ماسەلە جونىندە تولعانعاندا باسپا ءسوز نە دەدى ەكەن دەپ الدىندا جاتقان باسىلىمداردى اقتارادى. ستيلدىك سالاقتىق ولارعا بەرىلگەن تەرىس ساباق. ەندەشە بۇل جاعىنا ساق تا، مۇقيات تا بولۋ كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، تاقىرىپ قويا ءبىلۋ - ۇلكەن ونەر. وعان قويىلاتىن نەگىزگى، تالاپتاردى بەرىك ۇستانۋ جۋرناليست شەبەرلىگىنىڭ ولشەمى، جۋرناليست قابىلەتىنىڭ تارازىسى.
You Might Also Like
-
قانداي ءسوز ەستە قالادى تەگى؟ ارينە، ءنارلى ءسوز، ءدامدى ءسوز. پىكىرى بار، ويى بار، وتىرعان جۇرتتىڭ كوكەيىنەن شىققان سوزدەر عانا ءقادىرلى بولادى. ال ونداي ءسوزدى تولعانىپ، تولعاتىپ جۇرگەن ادام عانا ايتا ا...
-
1958 جىلدان 1968 جىلعا دەيىنگى ون جىل الماتى وبلىستىق «كوممۋنيزم تاڭى»، ودان كەيىن «جەتىسۋ» گازەتىندە ءوتتى. ەڭ الدىمەن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، سودان كەيىن ءبىرىنشى ورىنباسارى...
