تازىنىڭ ءولىمى
1
سۇلدەرىن سۇيرەتىپ باسىنا ءبىر، اياعىنا ءبىر شىقتى. ءۇستىن كىرشىكسىز تازا اقشا قار باسقان كىشكەنتاي عانا تومپەشىك. مەڭىرەيىپ قالعان. جازدا، العاش ۇيىلگەن كەزىندە ءالى دىمى قۇرعاماعان قويانجون توپىراقتان جىلى لەپ، مەيىرباندىق ەسىپ تۇراتىن. مۇمكىن سولاي كورىنگەن بولار. ايتەۋىر تازى مۇندا ءجيى كەلەتىن. توڭىرەكتەپ جۇرەدى. قيىرشىق تاس ارالاس سارعىش توپىراققا تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرىپ، قورقىراي دەم الادى. سىزدىقتاپ الدەبىر ءيىس بىلىنەتىن. سۇيكىمسىز ءيىس. تەرىسىن سىپىرىپ، اۋلاققا لاقتىرىپ تاستالعان تۇلكىدەن ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ ءدال وسىنداي كۇلىمسى لەپ شىعار ەدى. ۇستىنە قۇرت-قۇمىرسقا قاپتاپ كەتەتىن. تازى جەركەنە لوقسيتىن-دى. ال مىنا جاس توپىراقتى قابا دەم تارتقان كەزىندە بويىن مۇلدە باسقا سەزىم بيلەيتىن. قولقانى اتارى راس، ءبىراق سونىڭ وزىندە الدەنەندەي تانىس، جانعا جاقىن بىردەڭە بار. نە ەكەنى دە بەلگىلى. شىرىگەن ەتپەن ارالاس، مۇرىنعا بولماشى عانا لەبى جەتكەن ءيىس – يەسىنىكى. ول وسى ارادا جاتىر. قيسىنعا كەلمەيتىن نارسە، ءبىراق انىق سولاي. ءوز كوزىمەن كورگەن. تازىنىڭ بويى جەڭىلەيىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالاتىن. الىسقا ۇزاعان جوق قوي ايتەۋىر. ەرتەڭ-اق ويانادى. قاشانعى جاتا بەرسىن... ەندى مىنە، سول بەلگىنىڭ ءوزى جوعالىپتى. بالكي، تۇرىپ كەتىپ قالعان شىعار. مۇمكىن، ەندىگى ۇيدە وتىرعان بولار؟ جوق. قار تۇندە عانا جاۋدى. ەشقانداي ءىز كورىنبەيدى. ول وسىندا. تازى ساۋ اياعىمەن ءقابىردىڭ ەتەگىن قازۋعا كىرىستى. جۇقا كوبىك قار تەز ارشىلدى. توپىراق كورىندى. بۋى بۇرقىراعان جاس توپىراق ەمەس، جەل ۇرلەپ، جاۋىن شايىپ كونەرگەن، يەسىز، ەسكى ءىننىڭ اۋزىنداعى ءۇيىندى سياقتى سۇرىقسىز توپىراق. سىرەسىپ قاتىپ قالىپتى. تىرناق باتپايدى. تازى ۇزىنشاق تومپەشىككە باجايلاي قارادى. سۇپ-سۋىق. جانسىز. شومبال قارا تاستان قانشا ايىرماسى بار. بار، ارينە. استىندا يەسى جاتىر. يەسى جاتىر! تازى ەڭىسكە كوز تاستادى. شىلىكتى ساي. باس جاعىندا سۋى مۇزداي بۇلاق بار. ساي تابانى قۇلىن، تايلاردىڭ جونى عانا كورىنەتىن قالىڭ شالعىن ەدى. جازدا اۋىل وتىرعان. ءقازىر ءبارىن اپپاق قار كومىپتى. تەك كەڭ سايعا بۇيىردەن قوسىلاتىن، قارسى بەتتەگى شاعىن قولاتتان ءبىر كەزدەگى ادامزات مەكەنى ەسكى قىستاۋدىڭ جۇقاناسى – قيسايسا دا قۇلاماعان جالعىز قابىرعا قاراۋىتادى. تازى ءدال اۋىل كوشەر كۇنى سول جەتىم دۋال تۇبىندە دىمكاس كوكجاق توقتىنىڭ ولەكسەسى قالعانىن ەسىنە الدى. ول ەشقاشان دا تۇرمايدى، ەشقاشان دا ماڭىرامايدى. ءشوپ تە جەمەيدى، سۋ دا ىشپەيدى. ءقازىر ساۋدىراعان سۇيەككە اينالعان شىعار... كەنەت تازىنىڭ ساناسىن نايزاعاي قامشىسى وسىپ وتكەندەي بولدى. وعان عالامات قۇپيا – وسى ۋاققا دەيىن وزىنە بەيمالىم بوپ كەلگەن سىر اشىلعان ەدى. بۇل سىردىڭ قورقىنىشتىلىعى، الاپاتتىعى سونشالىق، تازى قۇلاعى تۇرىلگەن، ەتەككە كوز تىككەن كۇيى مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. توقپاق جىلىكتى كەمىرىپ بىتەتىندەي ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا ەسىن جيدى. سول-اق ەكەن، بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، ارقا ءجۇنى تىكىرەيىپ، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتتى. تازى شوقيىپ وتىرا بەرە تۇمسىعىن كوككە سوزدى. اۋىز ەرىكسىز اشىلىپ، ار جاعىنان ۇرەيلى ءۇن شىقتى. سىلتىدەي تىنىپ تۇرعان تاۋ-تاس كۇڭىرەنە جونەلدى. تازى ۇلۋىن كۇشەيتە ءتۇستى. ونىڭ كوز الدىنان ەندى قايتىپ كەلمەس باقىتتى كۇندەرى ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتتى...
2
دۇنيە كەڭ ەكەن، جارىق ەكەن. اسپان نەتكەن ادەمى، تۇنىق، تۇڭعيىق. اسپانداعى كۇن قانداي جاقسى، بەتىنە تۋرا قاراتپاعانىمەن، مەيىرلى، جىپ-جىلى. قورانىڭ ىرگەسىندە شوقيىپ، شۋاققا قىزدىرىنىپ وتىرعان اق كۇشىك راقاتتانا قىڭسىلاپ جىبەردى. استى قۇپ-قۇرعاق ءارى جۇمساق: ۇگىلگەن جىلقى تەزەگى، قيقىم ءشوپ-سالام. قارسى الدىنداعى ويپاڭ شۇقاناققا سۋ ىركىلىپتى. ساپ-سارى سۋ. ورنىنان تۇرىپ بارىپ جالاپ كوردى. ءدامى اشقىلتىم، سۇيكىمسىز ەكەن، مال قيىنىڭ ءيىسى شىعادى. “ىشۋگە جارامايدى” دەپ ويلادى كۇشىك. ول ءوزى بىلەتىن نارسەلەردى ىشىپ-جەۋگە جارايتىن، ىشىپ-جەۋگە جارامايتىن دەپ ەكىگە بولەتىن جانە سوڭعىسىنىڭ الدىڭعىسىنان الدەقايدا كوپ ەكەنىن بىلەتىن. كۇشىك العا قاراي ارشىنداي سەكىردى. قار. كۇرەسىنگە ۇيىلگەن قار. ءار جەرى ومىرىلىپ، تومەن ءتۇسىپتى، ويقى-شويقى. بەتى قوقىم. كۇشىك باتىپ كەتكەن وڭ جاق الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ ەدى، استىنان جىلىمسى سۋ كورىندى. قار ەرىپ جاتىر. تۇيىرتپەك-تۇيىرتپەك كىشكەنتاي مۇزعا اينالعان. “بۇل دا ءبىر جاقسى نارسە، – دەپ ويلادى كۇشىك. – تەك جەۋگە جارامايدى، جالاۋعا عانا بولادى. ەشقانداي ءدامى جوق، سۋىق”. ايتكەنمەن، كۇشىك مۇزداق قاردى جالامادى: سىرتقا شىعارىندا عانا ءبىر دالەڭكە ءسۇت ءىشىپ تويىپ العان ەدى. قورازدانىپ، جان-جاعىنا قارادى. جاڭا ءوزى وتىرعان جەردى توپ شوجەسىن ەرتكەن شۇبار تاۋىق يەمدەنىپ ۇلگەرىپتى. قوقىر-سوقىردى اۋدارىستاپ، تىنىمسىز قىت-قىتتايدى. ۇرپەك ءجۇن، ساپ-سارى، دوپ-دومالاق كىشكەنتاي بالاپاندار شيق-شيق ەتىپ ەنەلەرىنىڭ اياعىنىڭ استىندا ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ ءجۇر. ءماز-مايرام. شەشەلەرى بىردەڭە تاۋىپ الىپ، دىبىس بەرسە بولدى: “اكەل، اكەل! ماعان، ماعان!” دەسىپ جامىراي ۇمتىلادى. سودان سوڭ قايتا بىتىرايدى. قولما-قول: “تاپتىم، تاپتىم! كەل، كەل!” دەگەن قۋانىشتى ايعاي شىعادى. شوجەلەر سۇرىنە-قابىنا قايتا جۇگىرەدى. قيمىل-ارەكەتتەرىن قىزىقتاپ ءسال تۇرعان سوڭ بالاپانداردى قۋىپ ويناۋعا زاۋقى سوعىپ كەتكەن كۇشىك كىشكەنتاي قۇيرىعىن بۇلعالاقتاتىپ، شاڭقىلداپ ەكى-ۇش ءۇرىپ الدى دا كۇرەسىننەن تۇسە بەردى. سول-اق ەكەن تاۋىقتىڭ: “اتتان! اتتان!” دەگەن داۋسى ەستىلدى. تىراعايلاپ جۇرگەن بالاپاندار اپ-ساتتە ەنەسىنىڭ باۋىرىنا كىرىپ، تەگىس عايىپ بولدى. تاۋىق قاناتىن قومداپ، ءدۇرديىپ تۇر. “كەت! كەت! كەت، قۋ كۇشىك” دەيدى. كۇشىك تاۋىقتىڭ وزىنە جات پيعىل تانىتۋ سەبەبىن تۇسىنە الماي، ابدىراپ قالعان ەدى. كەنەت ساپ-سارى، ادەمى بالاپانداردىڭ ءبىرى قىلت ەتە ءتۇستى دە مامىقتىڭ اراسىنا قايتا ەنىپ كەتتى. دەلەبەسى قوزعان كۇشىك العا قاراي ەكى-ۇش قادام باستى دا، باۋىرى جەر تىرەي، ءتورت تاعانداپ جاتا بەرە ءۇردى، تۇرەگەپ تاعى ءۇردى. ەندى تاۋىق شىنداپ ىزالانعان سياقتى. “كەت-كەتىن” كۇشەيتىپ قانا قويعان جوق، شابۋىلعا كوشۋگە ىڭعايلانعان ءتۇرى بار. مۇندايدى كۇتپەگەن كۇشىك ساسايىن دەدى، ءبىراق قيقارلىقپەن العا قاراي جانە ءبىر اتتاپ ءتۇستى. تاۋىق دۇرديگەن بەتى ورنىنان كوتەرىلدى. تۇرا ۇمتىلا ما دەپ ەدى، تەرىس اينالدى. ىرگەنى جاعالاپ، سول “كەت-كەتتەگەن” قالپى جىلىسىپ بارادى. بالاپاندار تۇگەل باۋىرىندا، ەشقايسىسىنىڭ دا مۇنىمەن ويناعىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى. ارسالاڭداپ جۇگىرىپ، بوي جازىپ، كوڭىل كوتەرمەك نيەتى ىسكە اسپاعانىنا قىنجىلعان كۇشىك تە كەرى بۇرىلىپ، اۋىل سىرتىنا تامان بەتتەدى.
توپىراق ءالى دەگدىمەگەن. ويپاڭدار مەن شۇقاناقتاردا بۋلارى بۇرقىراعان ىركىندى سۋلار جاتىر. ءار جەردە – قوماقتى، بيىك توبىلعىلاردىڭ تۇبىندە تۋلاقتاي-تۋلاقتاي قار قالدىعى كورىنەدى. ءبىراق الەم وزگەشە تۇرگە ەنگەن. توڭىرەك كۇن ساۋلەسىنە بوگىپ، ماناۋراپ تۇر. اۋا حوش يىسكە تولى. كۇشىك جۇپار شاشۋشى نارسەلەردىڭ ءبىرى – ءوزى تاپاپ كەلە جاتقان ساباعى جىڭىشكە، كۇلتەباس ءشوپ ەكەنىن اڭعاردى. تۇمسىعىن تاقاپ ەدى، جەۋگە جاراماعانىمەن، ءيىسى ۇنامدى كورىندى. اياق استى جۇمساق، ءتۇپ-تۇپ بولىپ تىعىز وسكەن قالىڭ ءشوپ. تەرەڭنەن كوك كەۋلەپ كەلە جاتقانى بايقالادى. كەيبىر تۇپتەردىڭ اعىنان كوگى باسىم. كۇشىك وسى جاڭا تەبىندەگەن كودەنى دە يىسكەدى. راحات! تاماشا! بويىن تۇسىنىكسىز قۋانىش كەرنەپ جاسىل مامىق ۇستىنە اۋناپ-اۋناپ الدى. سودان سوڭ تاباندارىن تاربيتىپ، كەرگي سوزىلعان قالپى باۋىرىن كۇنگە توسەپ ۇزاق جاتتى.
ماۋجىراپ، كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ءتۇس كوردى. سارى ۇرپەك بالاپان شيق-شيق ەتەدى. كەل، وينايىق دەيدى. ءوزى كىپ-كىشكەنتاي. سۇيكىمدى. كۇشىك قۋانعاننان ارسالاڭداپ ۇرە بەرەدى. مىنە، ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قۋىپ ويناپ ءجۇر. شوجە مۇنداي جۇيرىك بولار ما، جەتكىزەر ەمەس. ايتكەنمەن، كۇشىك تە قالمايدى، سالدىرتىپ كەلەدى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن جەل گۋ-گۋ ەتەدى. مىنە جەتتى اقىرى. ۇستايدى ەندى. قۇرتاقانداي ءوزى. اۋزىنا سىيىپ كەتەر ەدى. “جەۋگە جارايتىن نارسە!” – دەگەن وي كەلدى كۇشىكتىڭ باسىنا. ءيا، جەۋگە جارايتىن نارسە. ءبىراق كەنەتتەن بالاپان كۇشىككە قارسى قاراپ تۇرا قالدى. ىعاتىن ءتۇرى جوق. “ر-ر-ر! – دەيدى. – مەن بولدىم، ەندى سەن قاش. ر-ر-ر” كۇشىك سەلك ەتىپ، كوزىن اشتى. ۇستىنە ءتونىپ ءداۋ قارا توبەت تۇر. كۇشىك اسپاي-ساسپاي ۇزىن تىلىمەن اۋزى-باسىن ءبىر جالاپ الدى دا، ەسىنەي كەرىلدى. سودان سوڭ مانا بالاپاندارعا ۇرگەنىندەي، جىڭىشكە داۋسىمەن شاڭقىلداي ءۇرىپ، ورنىنان كوتەرىلە بەرگەن. ەكى ويلى تۇرعان توبەت سول ساتىندە-اق باس سالدى. كۇشىك نە بوپ كەتكەنىن اڭعارا دا الماي قالدى. ونە بويى وت تيگەندەي دۋىلداپ، كوز الدى قىزىلدى-جاسىلدى ساۋلەمەن تۇماندانىپ، دۇنيە تەڭسەلە توڭكەرىلىپ بارا جاتتى.
— كەت-اي، كەت! كەت!
جان ۇشىرعان اششى داۋىس پەن جەردى سولقىلداتقانداي ءدۇبىر قوسا ەستىلدى. كەۋدەنى قىسقان ءزىل باتپان جۇك بوساپ كەتتى. اراشاعا يەسى كەلگەنىن اڭعارعان كىشكەنتاي كۇشىك قاڭسىلاپ جىلاپ جىبەردى. يەسى قالبالاقتاپ اتتان ءتۇسىپ جاتىر. مىنە، جەردەن كوتەرىپ الدى. دەنەسىنە قول تيگەندە ونە بويى نايزا سۇققانداي شانىشقىلاپ قويا بەرگەن كۇشىك دۇلەي توبەتتىڭ اۋزىنا قايتا تۇسكەندەي، شارىلداي، ۇزاق قاڭسىلادى.
اتىن شىلبىرىنان جەتەكتەپ، كۇشىكتى قۇشاقتاي كوتەرگەن بويى قيرالاڭداي باسىپ ۇيگە كەلگەن سوڭ يەسى ونىڭ جاراقاتتارىنىڭ اۋزىنا الدەنەلەر جاعىپ، جانىن قيناپ كوپ اۋرەلەدى. سودان سوڭ ءار جەرىن اق داكەمەن وراپ بايلادى دا اۋىزعى بولمەدە بۇرىشتا تۇرعان ەكى جاعى تورلى كىشكەنتاي تەمىر توسەككە سالدى. تاماقتى ءوز قولىمەن بەرەدى. كۇنىنە ءۇش-تورت مارتە سىرتقا الىپ شىعادى. باسقا ۋاقىتتاردا كۇشىك ۇنەمى توسەك ۇستىندە قيمىلسىز جاتادى. كوپ قوزعالۋعا جەر تار، ال ءوز بەتىمەن توردان سەكىرىپ ءتۇسىپ كەتە المايدى. جانە ءويتىپ دالا بەتىن كورۋگە ارەكەتتەنگەن دە جوق.
ەكى-ۇش اپتا بويى جاقسىلاپ كۇتكەننەن كەيىن دەنەسىندەگى جارالار جازىلدى. ءبىراق كۇشىكتىڭ جۇرەگىنە باسقا ءبىر جارا تۇسكەن ەدى: ول دۇنيەدە ادىلەتسىزدىك، زۇلىمدىق، زورلىق بارىن، باسىڭا باقىتسىزدىق تونسە اقتىعىڭ، جازىقسىزدىعىڭ اراشالاپ الىپ قالا المايتىنىن ۇقپاسا دا، بۇدان بىلاي بەيتانىس جان يەلەرىنىڭ بارىنە كۇمانمەن، دۇشپان كوزىمەن قارايتىن بولعان.
3
كۇشىك ابدەن تورالىپ، قايتا قۋتىڭداي باستاعان كەزدە الىستان ءبىر كىشكەنە بالا كەلدى. ءوزى سوتقار ەكەن. اربادان تۇسەر-تۇسپەستەن-اق كۇشىككە ۇمتىلدى. بۇل كەزدە كۇشىك ادام اتاۋلىنى يەلەرىم، – وزىنە كۇندە تاماق قۇياتىن، ءۇيدىڭ بار شارۋاسىن ىستەيتىن ۇزىنەتەك كىسى دە وسى ساناتقا قوسىلاتىن، – جانە بوتەن جاندار دەپ ەكىگە بولەتىن. ال مىناۋ – بوتەن بالا. كۇشىك يەسىنە تىعىلدى. ءبىراق يەسى وعان قاراعان دا جوق، بالانى باۋىرىنا باسىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر. ايتكەنمەن دە بالا تەز بوسانىپ، كۇشىككە قايتا قول سوزدى. يەسى ءتاۋىر كورەتىن كىسى بولعاندىقتان كۇشىك ەندى قاشا قويمادى. ونىڭ ۇستىنە يەسىنىڭ ءوزى دە “لاشىن، لاشىن، بارا عوي!” دەپ جىلى شىراي تانىتىپ تۇر. بالانىڭ قولى جۇمساق ەكەن. كەۋدەسىنە قىسا قۇشاقتاپ الدى. “كۇشىم، كۇشىم” دەپ، باسىنان، ارقاسىنان سيپاپ، اۋزىنان جالاپ، ەركەلەتە باستادى. ساۋىنى وتكەن بيەنى قايىرىپ كەلە جاتقان، انادايدان “ءادىل! ءادىلتاي!” دەپ ايقايلاعان شەشەسىنە نازار اۋدارعان دا جوق، كۇشىكتى قۇشاقتاعان بەتى ۇيگە كىردى.
سول كۇنى كەشكە ۇيگە كوپ ادام جينالدى. ۇلكەن دوڭگەلەك ستولدى القالاي وتىر. داستارقان ءۇستى تاۋ بوپ ۇيىلگەن باۋىرساق. باۋىرساق بەتىندە اعاراڭداپ جاتقان شاقپاق قانتتىڭ كوپتىگىنەن كوز تۇنادى. ءادىل لاشىندى الدىنا العان. ءبىر باۋىرساق، ءبىر قانتتان ارالاس بەرەدى. جۇرت كوڭىلدى، دۋ-دۋ ەتەدى. تۇيە ءسۇتىن قاتقان قويۋ، قىزىل كۇرەڭ شايدى سىزدىقتاتا تارتىپ، دابىرلاسىپ وتىر.
— جىگىت بولدى دەگەن وسى، – دەيدى ومار اقساقال. – ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
— ال، قازى، سەن قىرىق كۇن توي جاساۋىڭ كەرەك. مۇعالىمدەرى ءبىرىنشى كلاستى بىتىرگەن جيىرما بەس بالانىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىگى دەپ وتىر. ەكىنشى، ءۇشىنشى كلاستىڭ ەسەبىن شىعارىپ، كىتابىن وقي بەرەتىن كورىنەدى، – دەيدى ءادىلدى الا كەلگەن ساتۋشى سەپكىل بەت ەسەنجول. – بۇدان بۇلاي ەرتەگى، جىر ايت دەپ ەشكىمدى مازالامايتىن بولدى. كۇزگە دەيىن سەنىڭ قىزىلوتاۋىڭداعى بار كىتاپتى وقىپ تاۋىسىپ كەتەرى انىق.
— “اتا كورگەن وق جونار” دەگەن...
— ەڭبەك ءبىجدىڭ كامييا شىڭيىمىجدىكى عوي، – دەيدى اۋزى تولا باۋىرساقتى مالجاڭداي شايناعان قالپى ەسەنجولدىڭ ايەلى ايسۇلۋ. – پىشىق قوي كامييا. كويمەيشىڭدەي مە، ەشىكتىڭ ايدىندا ءۇيۋيى تۇيعان قيدى. شايۋاعا مىعىم عوي، مىعىم...
— قاتىن، سەن ول اڭگىمەڭدى كەيىن ايتارسىڭ، اقساقالدىڭ ءسوزىن بولمە.
— وشى شەن ماعان نەگە قوجاڭداي بەيەشىڭ؟ مەن جامان بويشام جاقشى قاتىن نەگە تاۋىپ ايمايشىڭ؟
— قوي دەدىم عوي!
— كوجگە شىققان شۇيەيدەي يعي شەتكە قاعىپ كەمىشىتەشىڭ دە وتياشىڭ. تويكىنىمە كەتىپ، شويىڭدى قايناتايمىن بي كۇنى...
— جەتەر، بىردەڭە كورگىڭ كەلمەسە قوي ەندى!
— قويدىق، باتي-ەكەشى. كامييا پىشىق ەمەش دەشەڭ ۇندەمەي-اق وتيايىن...
— “اتا كورگەن وق جونار”، – دەدى ومار اقساقال ءسوزىن جالعاپ. – ءامىر مارقۇم، – مىنا قازىنىڭ اكەسىن ايتام، – جىگىتتىڭ سىرتتانى ەدى-اۋ. قولىنان قىران تازى ارىلعان ەمەس. تۇلكىنى قۇيىنداي سوعاتىن قانشىرداي قۇمايلار. ە-ە، كوزىمەن كورمەگەنگە ءبارى وتىرىك. سەندەر ءقازىر مالدى اسىلداندىرامىز دەپ جۇرسىڭدەر. مال جاعىن بىلمەيمىن، قازاق سول كەزدىڭ وزىندە-اق اڭشى يتتەرىنىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ ءبىتىپ ەدى. جەلمەن جارىسقان نە ءبىر جۇيرىك قىراندار ءوتتى عوي بۇل وڭىردە. داريعا-اي دەسەڭشى... اناۋ ماماي شالدىڭ بەسقارا دەيتىن تازىسى بولدى. وسىنداعى ءبىر بايدىڭ اڭقۇمار مىرزاسى بەس قۇلىندى بيە ۇسىنعاندا ايىرباستامادى عوي قيسىق شال، – ول كەزدە، ارينە، قىلشىلداعان جىگىت شاعى، – سودان بەسقارا اتانىپ كەتتى، ءوز نىسپاسى باسقا ەدى. كوكتارعىل، قۇددى ءبىر جولبارىس كەيىپتەس. كەۋدەسى شىنتاقتان سىنىق سۇيەم دەسەك وتىرىك، تۋرا ءۇش ەلى تومەن، قۇشاق جەتپەس زور؛ ءبىر قىرىنداپ جانتايماسا ءتۇزۋ جاتا المايتىن. باسى ۇلكەن، شىقشىتتى. دەنە ءبىتىمى مولشەردەن تىس ءىرى بولاتىن. ادامزاتتا نە ءبىر اسىلدار، نە ءبىر دانالار، نە ءبىر جۇرەكجۇتقان باتىرلار جارالادى عوي. قۇدانىڭ قۇدىرەتى كۇشتى. جان-جانۋار، ماقۇلىقتار ىشىندە دە ءوز تۇرعىلاستارىنان وزىپ تۋعان ەرەكشەلەرى كەزدەسەدى. بەسقارا سونداي يت ەدى. بوگدە كىسى ايتسا بۇ دۇنيەدە سەنبەس ەم، ءبىراق قىستاۋلارىمىز ىرگەلەس كەز، ءوز كوزىممەن كوردىم، ءبىر جىلى جالعىز ءوزى ون ءۇش قاسقىر الدى. ال قويان، تۇلكىدە قيساپ جوق. ارقارعا دا ءجيى شىعاتىن. ماماي شال سول بەسقارانىڭ ۇرپاعى دەپ اناۋ كەزدە ءبىر كوك تازى ۇستاپ ءجۇردى. ابدەن الجىپ، سوعىس بىتەر جىلى كوكتەمدە ءولىپتى. اجال تاقاعانىن سەزىسىمەن قاڭعىپ كەتىپ قالسا كەرەك. “جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى”، – دەگەن سول. ماماي نەشەمە كۇن ازا تۇتىپتى دەسەدى. ادام كىسى ولگەندە ويتپەس. شىنىندا دا، بەسقاراداي بولماعانمەن، قىران-اق ەدى، شىركىن. ونداي تارلان تازىلار ءقازىر جوق. يت باپتاپ، قۇس كۇيتتەپ، بۇلعاقتاپ جۇرەتىن ۋاقىت قايدا.
— وندا وكىمەتتىڭ مالىن كىم باعادى، ءشوبىن كىم شابادى... – دەدى قازى. جوتەل قىسىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن ايتا المادى.
— اراقتى كىم ىشەدى، – دەدى ەسەنجول سەپكىل بەتى شابدارلانا جىميىپ.
— شاتۋشى بويماي كەت، – دەدى ايسۇلۋ. – جىندى شۋى جوق ماگاجىن ماگاجىن بە ءتاڭيى!
— سول كاپىرىڭنىڭ جوعى جاقسى، اكەلمەگەنىڭ ءجون بولعان، — دەدى ومار اقساقال.
— اكەلمەيىن دەگەم جوق-اۋ، بازدىڭ وزىندە تاۋسىلىپتى. قانشا ارتتا قالعان، قازاقى دەگەنمەن، ءبىزدىڭ اۋدان دا مادەنيەتكە اياق باسىپ كەلەدى. الدىڭعى جىلى ءبىر جاشىك اراق وسى اۋىلدىڭ ءبىر قىسىنا جەتىپ ەدى. فەرما باستىعىمەن ەكەۋمىزدەن باسقا اقاڭا قۇمار ەشكىم جوق-تى. ال وتكەن كۇزدە اق، قىزىلى ارالاس ءۇش جاشىك العىزىپ ەم، جۇعىن بولمادى. اۋدانعا سوڭعى بارعان جولى مىنا قازى دا ۇيرەنىپ كەپتى. فەرما ورتالىعىندا جاتاقتا قالاتىن اينالدىرعان ءۇش ءۇيمىز، اقساقال نامازىم بۇزىلادى دەپ ىشپەيدى...
— استاپىرالدا! ءتىپتى، ناماز وقىمايتىن ادامنىڭ دا اۋەستەنەتىن نارسەسى ەمەس.
— ءدامىن بىلمەگەن سوڭ ايتىپ وتىرسىز عوي. ىشپەگەن ادام مىنا قازىداي-اق شىعار، ءبىر رەت ۇرتتاپ كورىپ ەدى، باياعىدان بەرگى ءومىرىنىڭ بوس وتكەنىنە كوزى جەتتى. بارىنەن بۇرىن ماعان جاقسى بولدى، سەرىك تابىلىپ. وسى ءقازىر، قۇداي بىلەدى، ءبىر جارتىلىق اراققا قاتىنىن ساتىپ جىبەرۋگە ءازىر.
— ءاي، سەن دە قويمايدى ەكەنسىڭ. جاي ءبىر رەتى كەلىپ قالعان سوڭ ءدامىن تاتىپ ەم...
— ءلايىم، تاتا بەر!
— ەكەۋى باياعىنىڭ قۇرداستارىنداي وينايدى، – دەدى ومار اقساقالدىڭ بايبىشەسى، اق كيمەشەكتى ارىق قارا كەمپىر نۇريلا، اڭگىمەنى باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلىپ.
— قۇيداش دەگەن قىجىق قوي، – دەدى ايسۇلۋ.
بۇل كەزدە باۋىرساق پەن قانتقا تىڭقيا تويىپ العان كۇشىك ايسۇلۋدىڭ ءسوزىن ماقۇلداعانداي وزىنەن-وزى ءۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى.
— اي، كارىلىك-اي، – دەدى ومار اقساقال، – ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتە بەرەم. مانا نە دەپ ەم؟
— يتتەردىڭ ىشىندە ادامنان دا ارتىق نە ءتۇرلى جايساڭدار كەزدەسەدى دەگەسىز، – دەدى ەسەنجول قۋاقىلانىپ.
— ءيا، ادام اتاسىنا تارتپاي قويمايدى ەكەن-اۋ. مىنا كىشكەنتاي ءادىلدىڭ يتكە قۇمارلىعى ءامىر مارقۇمنان اۋماي قالىپتى...
— ونىڭ ۇستىنە جاڭا ءوزىڭىز ماقتاپ وتىرعان ماماي شال مەنىڭ تۋعان ناعاشىم عوي، – دەدى قازى. — مىنا كۇشىكتى قىستا باقاناس بويىنا بارعاندا سول كىسىدەن الدىم. ەنەسىنىڭ باۋىرىندا جالعىز ەكەن، شىنى كەرەك قوي، بەرگىسى كەلمەدى. بالام ءوز بەتىمەن يت جۇگىرتۋگە جاراپ قالدى، جىلايدى دەدى. ءبىراق مەن تەنتەكتىككە باسىپ، قىرىق سەركەشتىڭ تولەۋى دەپ زورلاعانداي قىپ الىپ كەتتىم. سىناپ جىبەرىڭىزشى.
— جاقسى ءيتتى كوپ كورگەنمەن، ءوزىم اڭشىلىق قۇرعان جان ەمەسپىن. مەنەن ءقايبىر سىنشى شىعادى دەيسىڭ.
— قالاي دەسەڭىز دە بىزبەن سالىستىرعاندا كوشەلى سىنشى ەكەنىڭىز انىق. ءادىل، كۇشىگىڭدى سىرماقتىڭ ۇستىنە ءتۇسىرشى. ال، اقساقال، ايتىپ جىبەرىڭىز.
— كەۋدەلى ەكەن، ۇزاققا شابار. قىسقا مويىن، ءارى شىقشىتتى، ەزۋلى كورىنەدى، قايراتسىز دا بولماس. ارتقى اياعى دا كەلىستى، مايماق بىتكەن – جۇيرىكتىك بەلگىسى. قاسقىر الادى دەپ كەسىپ ايتپايىن، ءبىراق تۇلكى تىماققا جاريتىنىمىز انىق.
— و، ءپالى! اۋزىڭىزعا ماي! العاشقىسى سىزدىكى، – دەدى قازى ريزا بولىپ.
— باسە، ماماي شال تەگىننەن-تەگىن قينالماسا كەرەك قوي، – دەدى ەسەنجول.
سالدەن سوڭ ۇستىنە قۇلاعى جالبىراعان، قۇيقاسى سىدىرىلا پىسكەن سەمىز باس سالىنعان ۇيمە تاباق ەت كەلدى. بۇل كەزدە ءادىل مەن اق كۇشىك تۇمسىق ءتۇيىستىرىپ، ىرگە جاقتا ۇيىقتاپ جاتىر ەدى.
4
لاشىننىڭ ومىرىندەگى قايعىسىز، قامسىز قىزىق كۇندەر باستالدى.
اكەسى ادىلگە:
— ءوزى اۋىلدان شىعىپ، قاڭعىپ كەتە بەرەدى، انادا ەسەنجولدىڭ الگى بارداسوق دەيتىن جامان توبەتى تالاپ تاستادى. مال قايىرىپ كەلە جاتىپ كەزدەيسوق ۇستىنەن تۇسپەگەنىمدە ولتىرەدى ەكەن. سەنىڭ كىشكەنتاي كەزدەگى توسەگىڭە سالىپ، جيىرما شاقتى كۇن باعىپ، ارەڭ اياعىنان تۇرعىزدىم. ەندى قاسىڭنان تاستاما، – دەپ تاپسىرعان.
ءادىل ونسىز دا لاشىندى جانىنان قالدىرمايدى. يەن دالاداعى ءۇش ۇيدە وزىنەن بوتەن بالا جوق، كىتاپ وقىعاننان سوڭعى ەرمەگى – كۇشىك. العاشقى كۇنى-اق ۇزىن قۇرىقتىڭ باسىنا تۇلكىنىڭ قۇيرىعىن بايلادى. نە ەكەنىن بىلمەسە دە لاشىننىڭ ونى تىستەپ كورگىسى كەلگەن. ءبىراق ءادىل تىستەتپەدى، تۇمسىعىنىڭ الدىنا اكەپ يىسكەتتى دە، اۋزىنا تۇسىرمەي ءبىراز ىزا قىلىپ بارىپ، كەنەت ءوزى ءبىر ورىندا تۇرعان قالپى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ دوڭگەلەتە جونەلدى. كۇشىك قۋىپ بەردى. ءبىراق قۇرىق ۇشىنداعى تۇلكىنىڭ قۇيرىعى جەتكىزەر ەمەس. تۇمسىعىنا تيەر-تيمەس جەردە تولقىندانا سوزىلىپ، زۋلاپ بارادى. اق كۇشىك جۇگىرىسىن تەزدەتە تۇسەدى. تۇلكىنىڭ قۇيرىعى دا بۇرىنعىدان گورى جىلدامىراق قاشادى. كۇشىك ودان سايىن ورشەلەنە شابادى. جەتتى اقىرى. مىنە، تىستەيدى ەندى! ءبىراق جاڭاعى پالە باسىنان قارعىپ ءوتىپ، كەيىن تارتادى. كۇشىك ارتىنا بۇرىلا سالا قايتادان شەڭبەر جاساي قۋادى. اياقتارى اۋىرلاي باستايدى، قارقىنى دا كىلت كەميدى. الايدا بۇلاڭداعان نارسە ۇزاپ كەتپەيدى. ودان شىققان جات، ءارى سۇيكىمدى ءيىس كوڭىلىندەگى قۇمارلىق وتىن وياتىپ، اتا قانىمەن بويىنا بىتكەن اڭشىلىق سەزىمىن قامشىلايدى دا، كۇشىك بۇرىنعىدان دا اسقان ىزامەن قۋۋعا كىرىسەدى. اقىرى، ۇلپا قۇيرىق اۋىزعا ىلىنەدى. كۇشىك راقاتتانا، سۇيرەي تىستەلەپ، ىرىلداي جۇلقىلاپ، ۇزاق وينايدى. كەنەت الگى انتۇرعان لىپ ەتىپ اۋزىنان شىعادى دا قاشا جونەلەدى. قۋعىن قايتا باستالادى. اق كۇشىك قۇرىق ۇشىنا بايلانعان تۇلكى قۇيرىعىن قانشاما رەت ۇستادى، قانشاما رەت جۇمارلاپ تالادى، ءبىراق ەشقاشان دا قۇمارى تارقاعان، جالىققان ەمەس.
ۇشار باسىنا دەيىن اق كودە مەن ءتۇپ-تۇپ توبىلعى وسكەن توقال بيىكتىڭ ىقتاسىندى ەتەگىنە سالىنعان ىركەس-تىركەس تورت-بەس قورانىڭ الدى ەڭىس. بىتىك كوك شالعىن جەل سوقسا تەڭىز بەتىندەي تولقيدى. قارسى قاباقتا وقشىرايعان شوقىنىڭ تاستاق ەتەگىنەن قايناپ شىعىپ جاتقان قاسقا بۇلاق بار. سايدى بويلاي، تومەن قۇلاي اعادى. ءون بويى جاپىرىلا وسكەن بوز شىلىك. ءادىلدىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بار جۇمىسى – ەندى عانا تولىسىپ كەلە جاتقان ءنارلى ءشوپتى ورا جايىلىپ، ساۋىن مەزگىلىن وتكىزىپ الا بەرەتىن كوك بيەنى قايىرىپ اكەپ تۇرۋ. كۇشىك قالىڭ ءشوپ اراسىنان باسى عانا قىلت-قىلت ەتىپ، سەكىرە جۇگىرىپ، ءادىلدىڭ سوڭىنان سالباقتاپ بارا جاتادى. قايتار جولدا شاۋىلدەي ءۇرىپ، بيەنى قۋا جونەلەدى. ءبىراق كوك بيە تۇرا شاپقاندا ىلەسە الماي قالاتىن دا، ارسالاقتاپ كەپ ءادىلدىڭ اياعىنا وراتىلاتىن.
— مىنا قۋ كۇشىگىڭدى نەسىنە ەرتتىڭ، جايلاپ ايداماعان سوڭ بيە ءيسىنىپ كەتىپتى، – دەپ رەنجيتىن كاميلا. الايدا ءادىل كۇشىگىن سوڭىنان ەرتكەنىن قويمايدى، ال كۇشىك بيەنى ۇركىتكەندى قىزىقتاعانىن قويمادى. اقىرى شىدامى تاۋسىلعان شەشەسى:
— كىپ-كىشكەنتاي بوپ قيقارىن قاراشى جەتپەگىردىڭ، – دەپ ءوزىن جەلكەدەن ءبىر ءتۇيىپ، كۇشىگىن تاياقپەن كومىپ وتكەننەن كەيىن عانا ءادىل اقىلعا ءتۇستى. كۇشىكتىڭ موينىنا ويۋ-ورنەكتى جەز قارعى جاساتىپ تاقتى دا، سودان ۇستاپ جۇرەتىن بولدى. ءبىراق ادەتتەنىپ كەتكەن كۇشىك كوك بيەنى كورە سالىسىمەن-اق شابالانا ۇرەتىن، ال بيە “وسى پالەنى شاڭقىلداتا بەرمەي كەتەيىن” دەگەندەي، بۇرىنعىشا اۋىلعا قاراي شاپقىلاي جونەلەتىن. قازى قورجىنىنا كىتاپ تەڭدەپ الىپ، تۇستىك جەردەگى ءشوپشى اۋىلعا، ءبىر شەتى مەن ەكىنشى شەتى كۇندىك جەرگە سوزىلىپ جاتقان جايلاۋداعى مال وتارلارىنا كەتكەن كەزدە ءادىل مەن لاشىن كاميلادان تالاي رەت تاياق جەدى.
توڭىرەك تەگىس شوقى-شوقى، بەلەس-بەلەس. قىرقالاردىڭ اراسىنداعى تارام-تارام جۇلگەلى ولكە بويى شوككەن تۇيە كورىنبەس، قىمىزدىقتى كوك شالعىن، مۇزداي سۋىق، ءمولدىر سۋلى بۇلاق، تال، تەرەك، شىلىك ارالاسا وسكەن شاعىن توعاي. جاز ورتاسى اۋا، كۇن ابدەن قىزىپ، ءشوپ باسى تولعان كەزدە ءادىل وسى توبەشىكتەردەن اسىپ، ساي-سالالاردى شارلاپ كەتتى. بۇرىن ءۇي توڭىرەگىنەن ۇزاپ شىعىپ كورمەگەن لاشىن جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقانداي ەدى. مۇرىنعا ءجۇز ءتۇرلى ءيىس كەلەدى. شاڭىتىپ تۇراتىن سۇر قياق ءيىسى، جاپىرىلا وسكەن شالعىن ءيىسى، سارى، كوك، القىزىل دالا گۇلدەرىنىڭ ءيىسى، شىم توپىراق ءيىسى، شىرىگەن اعاش ءيىسى – تولىپ جاتىر... اۋاعا تاراعان حوش يىستەن باسى اينالعان كۇشىك وزىنەن-وزى ءۇرىپ، كوك شوپكە اۋناپ، ءادىلدىڭ باسىنا سەكىرىپ، ارسالاڭداپ ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، قۇمارى تارقاعانشا شاپقىلايتىن. اۋىلدان ۇزاڭقىراعان سوڭ ءار ءتۇرلى ماقۇلىقتار ءيىسى كوبىرەك ۇشىراساتىن. مىناۋ – جىلقى، مىناۋ – سيىر ءيىسى، مىنا جەردەن كىسى ءجۇرىپ ءوتىپتى، ال مىناۋ – قۇرىقتىڭ ۇشىنا بايلانعان، كۇن سايىن ءوزى قۋاتىن ۇزىن قۇيرىقتىڭ ءيىسى. مىنە، مىنا ءبىر جەردى قازىپ تاستاپتى، سودان سوڭ ءتۇپ تىكەندى اينالىپ ءوتىپتى دە، تاۋعا قاراي بەتتەپتى. لاشىن وسى ءيىستىڭ جونىمەن جۇرە بەرگىسى كەلەتىن، ءبىراق سوڭىنان ءادىلدىڭ قايت دەپ شاقىرعان داۋسى ەستىلگەن سوڭ، امالسىز كەرى بۇرىلاتىن. ايتكەنمەن، تانىس يىستەردەن گورى بەيتانىس يىستەر كوبىرەك ەدى. ولاردىڭ قايسىسى بولماسىن لاشىننىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن.
ساي بويىنا بىتكەن شوق توعايلار ءىشى قوڭىر سالقىن. توپىراق دىمقىل، ءشوپ جۇمساق. سىلدىراپ اققان سۋ سىبدىرى كەلەدى قۇلاققا. يتمۇرىن، دولانا، قۇلماق ءيىسى مۇرىن جارادى. ءبىراق سونىڭ بارىنەن دە قاراقات ءيىسى باسىم شىعادى. قالىڭ تالدىڭ كولەڭكەلى ساياسى سىڭسىپ وسكەن قاراقات بۇتالارىنا تولى. ءادىل دىمدانا مولدىرەپ، تۇنىپ تۇرعان جەمىسكە كىشكەنە شەلەگىن اپ-ساتتە-اق تولتىرىپ ۇلگەرەتىن. سودان سوڭ ماۋەسى مول، ءشوبى قالىڭداۋ تۇستى تاڭداپ الىپ، باسىنا تومار جاستانىپ شالقاسىنان جاتا كەتەدى. ءۇش ايىر، ۇشكىل جاپىراقتار اراسىنان اسپان تەڭبىل-تەڭبىل، جىرىم-جىرىم بوپ كورىنەدى. ءبىراق ادەتتەگىدەن اسەم جانە تىم الىس ەمەس، تۇرەگەپ تاس لاقتىرساڭ جەتەر شامادا. ونسىز دا مول جەمىس تومەننەن قاراعاندا ءتىپتى كوبەيىپ كەتەتىن. بۇرىنعىداي جاپىراق تاسالامايدى، مونشاقشا ءتىزىلىپ، جىپىرلاپ تۇرادى. ءادىل اياعىن ايقاستىرىپ، ماردىمسىپ جاتاتىن دا، قاراقاتتى ۋىستاي ساۋىپ، اۋزىنا قۇيا بەرەتىن. قول جەتەر جەردى تاۋىسقاننان كەيىن، شىنتاقتاي جىلجىپ، ورىن اۋىستىرادى. كوپ ۇزاماي ۋىستاپ ەمەس، ۇزىمدەپ جەۋگە كوشەدى. سودان سوڭ ەكى قولىن جەلكەسىنە قويىپ، الا بۇلت كوشكەن كوگىلدىر اسپانعا قاراپ قيمىلسىز ۇزاق جاتاتىن. يەسىنە ەلىكتەگىسى كەلگەندەي، اق كۇشىك تە جانعا جايلى قوڭىر لەپ ەسىپ تۇرعان سازدى كوگالعا باۋىرىن توسەپ، العا سوزىلعان ەكى اياعىنىڭ ۇستىنە باسىن قويىپ، قىبىر ەتپەستەن قاتىپ قالاتىن. مازانى كەتىرەتىن – شىبىن-شىركەي عانا. ايتپەسە نەشە ءتۇرلى ءتاتتى ءتۇس كورىپ، ۇيىقتاپ الۋعا دا بولار ەدى. كۇشىگى ەكەۋى ءوستىپ راحاتتانىپ ءبىراز تىنىستاعان سوڭ ءادىل كەنەت ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي “ءاۋپ!” دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەرەدى. قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان كۇشىك تە اتىپ تۇرىپ، ءدۇر سىلكىنەدى. ەكەۋى شىرىگەن تومار، قۇلاعان اعاشتاردىڭ اراسىمەن جىلتىراپ اعىپ جاتقان بۇلاقتان قارعىپ ءوتىپ، تال، تەرەكتى ماتاستىرا بىتكەن شىرماۋىقتاردى بىتىرلاتا ءۇزىپ سىرتقا شىعاتىن. ساي بويى بۇك، ىسسى. شاقىرايعان كۇن شەكەدەن وتەدى. ءادىل ۇستارامەن قىرىلعان تاپ-تاقىر باسىنا قول ورامالىن بايلاپ الادى. سودان سوڭ كۇشىك ەكەۋى جارىسىپ، سامال جەل سوعىپ تۇرعان بەلەسكە قاراي جۇگىرە جونەلەدى. بەلەس استى – اۋىل.
ءوز يەلەرىنىڭ، يەلەرى عانا ەمەس، جالپى ەكى اياقتى اتاۋلىنىڭ ومىرىندە، تۇرمىس-سالتىندا تۇسىنىكسىز جايلاردىڭ كوپتىگىن، وتە كوپتىگىن لاشىن جاسى التى ايدان اسىپ، بويى ءوسىپ، دەنەسى ىرىلەنىپ، ۇلكەن يتكە جاقىنداعان كەزدە عانا اڭعاردى. بۇرىن ءبارى دە دۇرىس، ءبارى دە ورىندى سياقتى كورىنەتىن. ەندى ويلاپ قاراسا، ەشبىرى دە اقىلعا سىيمايدى. ماسەلەن، جىلقى. ورنىقتى ءتورت اياعى بار. ءادىل قۇساپ ەشقاشان ءسۇرىنىپ قۇلامايدى. جۇيرىك، شابا جونەلسە ادام اتاۋلىعا قاراسىن كورسەتپەيدى. كۇشتى، انادا كوك بيە الدەنەگە شامدانىپ، قوس اياقتاپ تۇرىپ تەبىنگەندە ەكپىنىنەن تال شارباق جاپىرىلىپ قۇلاپ ءتۇستى، وسى تۇياق ادامعا تيسە قايتەر ەدى؟ بىت-شىت قىلماي ما! سوعان قاراماستان ادامنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى، نە بۇيىرسا دا، نەندەي جۇمىس تاپسىرسا دا ورىنداي بەرەدى. ولارعا، ءتىپتى، كىشكەنتاي ءادىلدىڭ ءوزى قوجا. ارينە، اقىل جەتپەس نارسە. نەمەسە سيىردى الىڭىز. اربيعان، جۋان، ۇشكىر قوس ءمۇيىزى بار. انەۋگۇنى ءوزى بۇزاۋ ماڭىنان شىقپاي قويعاندا وكىرىپ تۇرا ۇمتىلدى. لىپ ەتىپ ءبىر بۇيىرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، بار پارمەنىمەن زىتپاعاندا سۇيەكتەرىن كۇلپارشا قىلاتىن ەدى. وسى سيىر دا ادامعا قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ال اناۋ وركەشى سورايعان الىپ دەنەلى، ون كىسىنىڭ ءالى كەلمەيتىن جۇكتى ءبىر ءوزى وپ-وڭاي كوتەرە بەرەتىن تۇيە دەيتىن جارىقتىق ادامنىڭ جۇمىسىن ىستەي-ىستەي ابدەن ي بولىپ كەتكەن؛ بوزداپ جىلاپ جۇرەدى، الايدا ەشقاشان دا وسى اۋىر تۇرمىسىنا نارازىلىق بىلدىرمەيدى. نەمەسە جازعىتۇرىم ءوزىن تالاعان قارا توبەتتى الىڭىز. ازۋى سۇمدىق. تۇرا ۇمتىلسا، كىمدى بولماسىن بۇكتەپ سالار ەدى. ءبىراق ول دا ادامعا قۇل. ءتىپتى، لاشىن قۇساپ ۇيگە دە كىرە المايدى، ۇنەمى دالادا جاتادى. ءومىردىڭ كوزى، دۇنيەدەگى ەڭ قاجەتتى نارسە – تاماق اتاۋلى دا تەگىس وسى ەكى اياقتىلاردىڭ قولىندا. وزدەرى ەڭ ءتاتتىسىن، ەڭ جاقسىسىن جەيدى جانە قانشا جەيمىن دەسە دە ەرىكتى. راس، لاشىن استان تارىعىپ كورگەن جوق، ءبىراق قارا توبەتتىڭ اۋلادان اۋلا ارالاپ، ىلعي تىمىسكىلەنىپ جۇرەتىنىنە، ۇنەمى ءبۇيىرى قابىسىپ تۇراتىنىنا قاراپ، ونىڭ تويىپ تاماق ىشپەيتىنىن اڭعارعان.
كۇن وتكەن سايىن تۇسىنىكسىز نارسەلەر كوبەيە بەردى. ماسەلەن، بىردە اۋىلعا كولىك جەكپەي ءوزى جۇرەتىن جانە جۇرگەن كەزىندە كۇننىڭ باياۋ، ۇزدىكسىز كۇركىرەگەنىنە ۇقساس دىبىس شىعاراتىن عاجايىپ ارباعا مىنگەن كىسىلەر كەلدى. ەندى ءبىر جولى اۋىل وتىرعان سايدىڭ ەتەگى كەڭىپ، ۇلكەن، جازىق الاڭقايعا اينالاتىن تۇسقا الىپ قۇس قوندى. اتتارىنا مىنە سالا شاپقان جۇرتپەن قانجىعالاسىپ لاشىن دا باردى. كادىمگى اق تەمىر. ىشىنەن ادامدار شىقتى. ولار جەرگە ءتۇسىپ، ات ۇستىندەگىلەرمەن سويلەسىپ، الدەنەنى سۇراپ ءبىراز تۇردى دا، قۇستىڭ قارنىنا قايتا كىردى. تەمىر سامۇرىقتىڭ داۋسى قورقىنىشتى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە ۇشارىندا داۋىل تۇرعىزدى. لاشىن جەل لەبىنەن ىققان اتتاردىڭ الدىن الا زىرقىراي قاشقاندىقتان عانا امان قالدى، ايتپەسە ءبىر زيانى ءتيۋى دە مۇمكىن ەدى.
جۇمباق جايىتتار مولايعان سايىن لاشىننىڭ ادامنىڭ قۇدىرەت، كۇشىنە دەگەن سەنىمى ارتا بەردى. ءوستىپ جۇرگەندە بولعان ءبىر ەرەكشە وقيعادان سوڭ لاشىن جان يەسى اتاۋلىنىڭ ءبارى ادامزاتقا باس ۇراتىنىنا تاڭىرقاۋىن قويدى، ادامنىڭ باسقا ماقۇلىقتاردان ارتىقشىلىعىن قۇلاي مويىندادى. ءادىل ەكەۋى قاراقات تەرىپ، كەزەكتى ساپاردان قايتىپ كەلە جاتقان. بەتكەيدەگى شوق ءۇشقاتتى اينالا بەرىپ ەدى، قارسى الدارىندا شىلبىر بويىنداي جەردە عانا تۇرعان بارداسوقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. ۇنەمى اش جۇرەتىن قارا توبەت تىشقان ۇيگەن جەم-شوپتى تالقان ەتىپ شاشىپ تاستاپ، ەندى جۇمساق توپىراقتى بۇرقىراتىپ جاتىر. بولماشى قازادى دا، تۇمسىعىن ىنگە تىعىپ جىبەرىپ، قۇمارلانا، قورقىراي يىسكەيدى. سودان سوڭ الگىدەن دە قىزۋ، قۇتىرىنا قيمىلدايدى. ءىن تۇبىنە تاقاسا كەرەك. كۇتپەگەن كورىنىستىڭ ۇستىنەن شىققان ءادىل تاڭىرقاي قاراپ تۇرىپ قالدى. ال لاشىننىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە تۇسكەن. بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، يەسىنىڭ اياعىنىڭ استىنا تىعىلدى. سابالاق توبەتتىڭ باياعىدا كۇشىگىن تالاعانى سوندا عانا ەسىنە تۇسسە كەرەك، ءادىل ەڭكەيىپ جەرگە قول سوزدى. تىسىردى قۇلاعى شالعان توبەت باسىن ىننەن جۇلىپ الدى، ءبىراق ءقاۋىپتى تىم كەش اڭعارعان ەكەن، بۇرىلا بەرگەنشە اۋىر تاس قارا قابىرعادان سارت ەتتى. قاڭسىلاعان داۋسى تاۋ جاڭعىرىقتىرىپ، شارىلداعان بەتى بۇگەجەكتەپ قاشا جونەلدى. سوڭىنان قۋا زۋلاعان ەكىنشى، العاشقىدان گورى كىشىرەك ۇشكىر تاس بارداسوقتىڭ ۇستىنەن اسىپ، توبىلعىنىڭ اراسىنا ءتۇستى. “قاپ!” دەدى ءتىرى نىساناعا دارىتا الماعانىنا وكىنگەن ءادىل سانىن سوعىپ. وقيعا بارىسى ءدال بۇلاي بولادى دەپ كۇتپەگەن لاشىن اڭىرىپ قالعان. يەسىنىڭ وكىنىشتى داۋسى شىققان كەزدە عانا سەلت ەتتى. كەنەت بويىن اشۋ-ىزا بۋىپ، شاڭقىلداي ءۇردى دە، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، قاڭسىلاي بەزىپ بارا جاتقان توبەتتىڭ سوڭىنان قۋا جونەلدى. ىزىنشە قوسا جۇگىرگەن ءادىلدىڭ جالىنا شاقىرعان داۋسىنا دۇشپانىن اجەپتاۋىر جەرگە ۇزاتىپ سالعان سوڭ زورعا توقتادى. ءوزىنىڭ ءومىر، تۇرمىس، كۇشتى مەن ءالسىز جايلى بالاڭقى تۇسىنىكتەرىن استان-كەستەن ەتكەن عالامات وقيعادان سوڭ ءالى ەسىن جيىپ بولماعان-دى. ەكى اياقتىلاردىڭ ەڭ كىشكەنتايى ءادىل مىنانى ىستەگەندە ۇلكەندەرى قايتپەك؟
مەن قايدان كەلدىم، قالاي جاراتىلدىم، دۇنيەدە قۇداي بار ما، جوق پا دەگەن سياقتى ساۋالدار كۇشىكتىڭ باسىنا كەلگەن ەمەس-تى. ءبىراق وسى وقيعادان سوڭ لاشىن الەمدە قۇدىرەتتى كۇش يەسى – ءتاڭىرى بارلىعىنا جانە ونىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسە جوق ەكەنىنە دەن قويدى. بۇل ءتاڭىرىنىڭ اتى – ادام ەدى.
5
كۇرك-كۇرك جوتەلگەن قازى ەسىكتىڭ ىلگەگىن ارەڭ اعىتتى. يەسىنىڭ الدىن وراي سىرتقا اتقىپ شىققان لاشىن بەتكە ۇرعان جارىق ساۋلەدەن كوزىن اشا الماي قالدى. كەشە عانا قاپ-قارا بوپ جاتقان توڭىرەك وزگەشە تۇرگە ەنىپتى: ماڭايداعى توبەشىكتەر دە، اۋلا مەن قورا-قوپسى دا تەگىس اق كورپە جامىلعان. سالقىن لەپتەن دەنەسى ءسال-پال تىتىركەنگەن يت العا قاراي ەكى-ۇش اتتاپ ءتۇستى. اياق استى سىقىر-سىقىر ەتەدى. بۇرىلىپ كەيىن قارادى: جۇرگەن ءىزى سايراپ جاتىر. مىنە، يەسى مال قورا جاققا بەتتەدى. ونىڭ دا ارتىندا تىزبەكتەلگەن تاڭبا قالدى. لاشىن توسىننان اشقان جاڭالىعىنا تاڭىرقاپ ءسال تۇردى دا، قورانىڭ سىرتىنا شىقتى. ءدال ءوزىنىڭ ىزىندەي ءىز جاتىر. تۇمسىعىن تاياپ، يىسكەپ كورىپ ەدى، قارا توبەت بارداسوق سالىپ كەتكەن تاڭبا ەكەن. تاماق ىزدەپ تىمىسكىلەنىپ جۇرگەن كەزىندە تۇسكەن بەلگى.
اۋادا بوتەن ءيىس جوق، سالقىن، ءبىراق دەم العان سايىن كوكىرەككە كۇش قۇيىلعانداي. لاشىن اقشا قاردى بوراتا ارسالاقتاي جۇگىرىپ، اۋلانى الدەنەشە اينالىپ شىقتى. بۇلاق جاققا بارىپ، تۇيە مويناق بەلەستەردەن اسىپ، توڭىرەكتى شارلاپ كەتكىسى كەلدى. ىزىنە قاراعاندا تاياۋ ماڭدا جۇرگەنى اڭعارىلعان بارداسوقتان يمەنىپ قانا توقتادى. جانە يەسىنىڭ اتتى شارباقتىڭ سىرتىنا شىعارىپ بايلاعانىن كورگەن سوڭ، ءبىر جاققا بارادى ەكەن، مۇمكىن، مەنى دە ەرتە كەتەر دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى.
كوكتەمدەگى دوبال اياق، ساباۋ قۇيرىق، شارداق قارىن ماۋباس كۇشىك ءقازىر ۇلكەن تازىعا اينالعان. ومىراۋى دالاداي بوپ، كەۋدەسى ىرىلەنىپ، ءىشى تارتىلىپ، بويى كىشىگىرىم بۇزاۋعا جەتكەن. دەنەسىمەن سالىستىرعاندا رابايسىز ۇلكەن، شودىر توبەلى باسىنا تۇيە جاپىراقتاي جالپاق، ۇزىن، شاشاقتى قۇلاقتارى اسەم كەيىپ بەرىپ تۇر. اۋزىن اشقاندا كورىنگەن، قاز- قاتار تىزىلگەن ۇلكەندى-كىشىلى سويداق، اپپاق ازۋلار اتان تۇيەنىڭ جىلىگىن دە ومىرىپ جىبەرەتىندەي.
قياق باسى تىكەندەنگەن شاقتا ءادىل وقۋىنا كەتكەننەن سوڭ ەرەسەيىپ قالعان كۇشىكتى باپتاۋ قازىنىڭ ءوز قولىنا كوشكەن-تىن. بويعا ماي بىتىرەتىن تاماق بەرمەي، العاشقى سوناردى اسىعا كۇتۋدە ەدى. ءبىراق قازىعا ەرەگەسكەندەي كۇز تىم ۇزاققا سوزىلدى. جىلاۋىق جاڭبىر توگىپ، قارا داۋىل سوقتىرىپ تۇرىپ العان. تازى ۇيىنە جەتكەنشە اڭ ۇستاماسا موينى قاتىپ كەتەدى دە، ەپتى، العىر يت بولا المايدى. قازىنى مازالاعان دا وسى جاي ەدى. تابانى تيەدى دەپ قارا جەردە جۇگىرتپەگەن. سوندىقتان كوپتەن اڭساپ كۇتكەن شاق تۋىپ، العاشقى قار جاۋىسىمەن-اق، ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ شىققان قازى الاكەۋىمدە تۇردى دا، سابىرسىز قيمىلمەن ات ەرتتەپ، لاشىنعا جەڭىل سورپا عانا جالاتىپ، اينالاسى ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىتتا ءجۇرىپ كەتتى.
جاۋىرتاعىنى بوكتەرلەي قاقتى. قار بەتى تولى تاڭبا. ءىرىلى-ۋاقتى، ارالارى ءجيى نە الشاق بىتكەن ءار ءتۇرلى ىزدەر. تازى كەز كەلگەنىنە ءتۇسىپ كەتۋگە اڭسارى اۋىپ، يەسىنىڭ تەجەۋىمەن ارەڭ كەلەدى. اقىرى ماناعى قارا توبەت تاستاعان بەلگىگە ۇقساس، ءبىراق ودان الدەقايدا كىشى ءىز كەزدەستى. تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرىپ يىسكەپ ەدى – سىرىقتىڭ ۇشىنا بايلانعان، جازدا ءوزى تالاي قۋعان ۇزىن قۇيرىق ەكەن. تازى باسىن تومەن سالعان بەتى تاستاق بەتكەيگە قاراي بۇلكەكتەي جونەلدى. الايدا يەسى سوڭىنان ەرمەدى، قايتا، باياۋ داۋىسپەن كەرى شاقىردى. قاراما-قارسى جاقتى نۇسقايدى، ات باسىن سولاي بۇرىپ اپتى. قاتەلەسكەنىن جاڭا عانا اڭعارعان لاشىن كەيىن تارتتى. سالدەن سوڭ يەسىنەن وزىپ، ءىز جونىمەن سوقتىرتىپ بارا جاتتى.
ۇزىن قۇيرىق ويپاڭ ەڭىسىنە شوق-شوق قاراعان، باسى مەن بەتكەيىنە ءتۇپ-تۇپ سيرەك توبىلعى وسكەن بۇيراتتى شاعىلعا جەتكەن سوڭ ءجۇرىسىن كىلت تەجەپ، بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبىن تىمىسكىلەپ كەتكەن ەكەن. قاراعان تۇبىندە ەكى-ۇش جەردە تىشقان ءىنىن قازىپ، ءالى توڭ بولىپ قاتا قويماعان سارى توپىراق پەن كۇپسەك قاردى ارالاستىرىپ تاستاپتى. بىردە قىرعا كوتەرىلەدى، بىردە ويعا تۇسەدى، ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن نەسىبە ىزدەپ، اجەپتاۋىر جەردى شيىرلاپ شىعادى دا، ارى قاراي اسادى. ىزدەن ايرىلماي، ءيىس قۋىپ كەلە جاتقان جاس تازىنىڭ اۋىل ورنىنداي جەردى ون اينالعان ىلگەرىندى-كەيىندى ناتيجەسىز جۇرىستەن ابدەن بەرەكەسى قاشتى. مىنە، يەسى دە جاقىنداپ قاپتى. قۇمارلىق سەزىم ورشەلەندىرگەن لاشىن ءىز ىڭعايىمەن جەلە شاۋىپ، ەندى قىرعا قاراي بەتتەدى. توبەنى اسا بەرگەنى سول ەدى، ەتەكتەگى بوز قاراعان ىشىنەن مانادان بەرى بەينەتتەنىپ ىزدەپ جۇرگەن اڭى اتا جونەلدى. قۇيرىعى ۇزىن، ءوزى يت تۇرىقتاس، ءبىراق ودان الدەقايدا كىشى. ۇلپا-مامىق. قالاي كوز تۇنباسىن. كىر شالماعان اقشا قاردىڭ بەتىندە جوسىلىپ بارادى. سۇلۋ كورىنىسكە قاس قاعىمداي اڭىرىپ قالعان تازى كەلەر ساتتە-اق اياعىنىڭ استىنداعى مايدا قاردى ءبىر-اق سەرپىپ، اعىزا جونەلدى. ارالىق تەز قىسقاردى. تازىنىڭ مۇرنىنا تۇلكىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەلدى. دەنە مۇشەسى تەگىس انىق كورىندى. “مەن جۇيرىكپىن، – دەپ ويلادى جاس تازى. – وي، مەن قانداي جۇيرىكپىن!” تۇلكىنىڭ اياعى قىسقا ەكەن، جىبىر-جىبىر ەتەدى، ءبىراق ءجۇرىسى ءونىمدى بوپ شىقتى، جەتكىزەر ەمەس. العاشقى اعىنمەن ارقان بويىنداي كەلگەن لاشىن ەندى ارالىق تۇتامداپ ۇزارا باستاعانىن اڭعاردى. ءجۇرىسىن شيراتا تۇسكەن تۇلكى كولدەنەڭ سالىپ، بىرتە-بىرتە تاۋ جاققا قاراي ويىستى. تاستاق بەلەستەرگە ىلىنسە بوي جاسىرىپ كەتۋى وپ-وڭاي... ءبىراق تۇلكىنىڭ سورىنا قاراي الدان قاراۋىتىپ يت يەسى كورىندى. وتەر جولدى كەسپەك بوپ، وراعىتا شاۋىپ بارادى. تۇلكى دە بارىن سالدى، ايتكەنمەن اتىن سابالاپ، ايعايعا باسىپ كەلە جاتقان كىسى الدىن وراي بەردى. ەكى اياقتىنىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنان وتە شىعۋعا جۇرەگى داۋالاماعان تۇلكى قيعاش تارتتى. ءبىراز جەر ۇتىپ بارىپ اتتىنىڭ الدىن كەسىپ ءوتىپ، تاۋعا ءسىڭىپ كەتپەك. ازدان سوڭ بوكتەر جاق قاپتالدان دىگىرلەگەن اتتى قالا باستادى، تازى دا ءقاۋىپسىز شامادا. تۇلكى امان قۇتىلعانىنا كۇماندانباعان. ءبىراق ءدال وسى ساتتە الدارىنان جايپاق ويپاڭ شىعا كەلدى. جەر مەجەسىن جاقسى بىلەتىن تۇلكى قاربالاستا ۇلكەن قاتەلىك جىبەرىپ العانىن جاڭا بايقادى. ەڭىس بويى جۇقا قارمەن شابدار الالانىپ تۇرعان قالىڭ قاۋ. ءومىرى وراق تيمەگەن، جىلقىنىڭ جونى عانا كورىنەر كوك شالعىن ءقازىر سولعان، قۇلاپ جاتىر، ايتكەنمەن جاتاعان تۇلكىگە ۇلكەن بوگەت. ءبىراق باسقا امالى جوق ءتۇز تاعىسى ويپاڭعا قويىپ كەتتى. بۇيرا تولقىندانا ۇيىسقان بىتىك ءشوپ باۋىرىن سىزىپ، ورعي، سەكىرە جۇگىردى. ال اياعى ۇزىن، كۇش-قايراتى مول تازىعا قۋراعان شالعىن بوگەت بولا المادى، ەكپىنى ءبىر مىسقال دا كەمىگەن جوق. تۇلكىنىڭ ءتورت اياقتىڭ بار قۋاتىن جۇمساپ، قارىستاپ ۇتقان ارالىعى تەز قىسقاردى. “جەتەم، – دەپ ويلادى تازى. – ءقازىر جەتەم!” قارعا مالشىنعان تۇلكىنىڭ قۇيرىعى سالبىراپ كەتتى. جەلمەن تولقىپ سۋ-سۋ ەتپەيدى، قار سىزىپ، ءجۇرىسىن ودان سايىن تەجەيتىن سۇيرەتكىگە اينالدى. “جەتتىم، – دەپ ويلادى تازى. – جەتتىم-اۋ اقىرى!” ادەمى ۇزىن قۇيرىققا اۋىز سالا بەرگەن. بۇل كەزدە شالعىندى ويپاڭ ءبىتىپ، تۇلكىنىڭ اياعى قارى جۇقا، بوز كودەلى، قاساڭ جەرگە ءىلىنىپ ەدى. بويىنا سوڭعى كۇشىن جيناپ، جان ۇشىرىپ، العا ەمىنە ءتۇستى. اجال ارانىنان اۋلاقتادى، ءبىراق قارا ءۇزىپ ۇزاپ تا كەتە المادى. ارالىق شىلبىر بويىنداي عانا. ونىڭ ۇستىنە ەڭىستەن وتۋگە كوپ كۇش جۇمسالىپتى، اۋىر تارتقان اياعى بۇرىنعىداي ەركىن الىنبايدى. امان قۇتىلاتىنىنا كامىل سەنىم جوق، ەڭسەسى ءتۇسىپ، بەرەكەسى قاشا باستاعان. دۇشپاننىڭ قارپىمدى اياق تاستاسىن بايقاتاتىن ءبىر قالىپتى سىقىرلاعان قار داۋسىنان، سۋىق وتكىر تىستەردىڭ نازىك دەنەسىنە قادالا تۇسۋگە شاق قانا قالعانىن اڭعارتاتىن ەنتىگە ىرسىلداعان دىبىستان تۇلكىنىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. بويىن ءتۇپسىز ۇرەي بيلەدى. كوزى تۇمانىتىپ، دۇنيە بۇلدىراپ بارا جاتتى. سەبى تيەر دەگەن ۇمىتپەن ەمەس، ادەت جەتەگىمەن ۇلپا قۇيرىعىن كوتەرىپ، ءيتتىڭ الدىنا توسا بەردى. ەڭ جۇپىنى امال، ەڭ سوڭعى دالباسا. الايدا تاجىريبەسىز كۇشىك تازى تۇزاققا وڭاي ءتۇستى. ول مانادان بەرى تۇلكىنى ۇستاۋ، تالاۋ نيەتىمەن قۋماعان. قىزىق جارىس سياقتى عانا كورگەن. جەتىپ الىپ، ءتىس باتىرىسپاي قار بەتىندە اۋدارىسپاق ويناماق بولعان. كوز الدىنان ۇزىن قۇيرىقتىڭ ەلبەڭ ەتۋىن ويىننىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى دەپ ۇققان تازى ەندى سونى اۋىزعا تۇسىرۋگە تىرىستى. ءبىراق بۇلاڭداعان قۇيرىق ۇستاتا قويمادى. تۇمسىعىنا تيەر-تيمەس كەلە جاتىپ، كەنەت كولەڭدەپ، وڭ جاققا قاراي شاقىرادى. تازى بۇرىلىپ، اۋىز سالا بەرگەندە لىپ ەتىپ ىرعاپ تۇسەدى. اعىنىمەن ءوتىپ كەتكەن تازى قۇيرىقتىڭ دا، تۇلكىنىڭ دە سول جاق قاپتالعا، قۇرىق بويىنداي جەرگە شىعىپ العانىن كورەدى. بۇرىلا ساپ قايتا قۋادى. باستىرمالاتىپ-اق كەلەدى. ەندى ۇزىن قۇيرىق سولعا قاراي جەتەلەيدى. تازى قۇر اۋانى قاۋىپ، قايتا بۇرىلعاندا تۇلكىنىڭ تاعى دا ەسىك پەن توردەي جەر ۇتقانىن بىلەدى. ايلاكەر تۇلكىنىڭ بۇلاڭداعان قۇيرىعىن قۋعان لاشىن ابدەن شارشادى. اقىرى وسى ناتيجەسىز ارەكەتپەن، ءبىر ورگە كوتەرىلە بەرگەندە تۇلكى ءۇي ورنىنداي توبىلعىنى اينالا قاشتى دا، تازىنىڭ سىلەسىن قۇرتىپ، قۇيرىعىن سوزا سۇيرەتكەن قالپى ۇزاي بەردى. سول ساتىندە-اق ىرگەلەس بىتكەن ەكى توبەشىكتىڭ ارالىعىنداعى تۇيەمويناق بەلدەن اسىپ جوق بولدى. تازى العا اتتاي ءتۇسىپ تۇرىپ قالدى. ابدەن سىلىكپەسى شىققان ەكەن. كەۋدەسى قوس وكپەدەن قىسىپ، ءتىلى اۋزىنا سىيماي بارادى. اياعى سىرقىرىپ، باسى اينالىپ قويا بەردى. اق قار باسقان الەم شايقالىپ، تەربەتىلىپ تۇرعانداي. كەنەت تازى بويىن جيىپ الدى، ءبىراق ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. جاڭا ايرىلىپ قالعان تۇلكىسى توقال توبەشىكتىڭ جەلكەسىنەن اسىپ، قارسى سالىپ كەلەدى. قۋ تۇلكى ءوزىنىڭ زارەسىن ۇشىرعان زور دەنەلى تازىنىڭ ءالى ۇيىنە جەتپەگەن كوكاسىق ەكەنىن بىلمەگەن جانە مۇنشاما جۇيرىك يت اقىرىنا دەيىن قۋماي قالا بەرەر دەپ تاعى ويلاماعان. ارالىقتى ۇزارتىپ، بەلەستەن اسىسىمەن-اق وڭعا بۇرىلىپ، ءىز تۇسپەس تاستاقتى بەتكەيمەن توبەنى اينالىپ ءوتىپ ەدى. وكشەلەپ كەلە جاتقان تازىنى ءبىرجولا اداستىرام دەپ اينالعان. ءبىراق قۋلىعى ءوز تۇبىنە جەتتى: قۇتىلدىم دەگەن دۇشپانى قارسى الدىنان شىعا كەلدى. تۇلكى اجال تىرناعىنا ىلىنگەنىن ءبىلدى، ايتكەنمەن جاندارمەن بۇرىلا سالا كەيىن قاشتى. ءسال-پال تىنىعىپ قالعان تازى ەندى ونى ەكى اتتاتپاي-اق قۋىپ جەتتى. جەتكەن بويدا شۇباتىلعان ۇلپا قۇيرىقتان الا ءتۇستى. تۇلكى لىپ ەتىپ ارتىنا قايىرىلىپ، تازىنى بەتىنەن قاپتى. سۇلۋ اڭعا الدەنەندەي قاستاندىق جاساۋ ويىندا جوق تازى ەتىنە ءتىس تيگەننەن كەيىن ابدەن ىزالاندى. بوساعان سوڭ قايتا قاشا جونەلگەن، وزىمەن سالىستىرعاندا شۇيكەدەي تۇلكىگە ءبىر-اق قارعىپ جەتتى دە، تاڭىنان الىپ كوتەرىپ سوقتى، كەۋدە سۇيەكتەرىن كۇتىرلەتە ازۋدى باسىپ-باسىپ جىبەردى؛ سول بەتىمەن تۇلكى ءولى دەنەگە اينالعانشا جۇمالاپ تالاي بەردى.
ارتىنان يەسى دە جەتتى. اتتان اۋناپ ءتۇسىپ، ۋماجدالىپ جاتقان جانسىز تۇلكىنى “كۇشىم، كۇشىم، قوي!” دەپ ءجۇرىپ، تازىنىڭ اۋزىنان ايىرىپ الدى دا، قۇيرىعىنان كوتەرىپ تۇرىپ قارعا سوقتى.
— ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز!
لاشىن يەسىنىڭ نەگە ويتكەنىن، نە ايتقانىن تۇسىنبەدى، ءبىراق وزىنە ريزا ەكەنىن، قاتتى ماساتتانعانىن اڭعاردى.
ءسويتىپ، تازى ولتىرۋگە ۇيرەندى جانە سول ءۇشىن ماقتاۋ ەستيتىنىن ۇقتى. ونىڭ ومىرىندە جاڭا ءبىر كەزەڭ – ەرلىككە، كۇرەسكە، قان توگىسكە تولى داۋرەن تۋعان ەدى.
6
اۋىزدانىپ العان سوڭ تازى تۇلكىنى قىناداي قىردى. ات جەتەر جەردەگى ەركەك كىندىكتى تەگىس جاڭا تۇلكى تىماق كيگەن. ءبارى دە ريزا. اسىرەسە ومار اقساقال. “جامان ەلتىرى بورىكتەن باسىم توڭۋشى ەدى، كىشكەنتاي ءادىلدىڭ ارقاسىندا كوزىم اشىلدى عوي، اينالايىن، وركەنى ءوسسىن، وقۋى بەستەن تۇسپەسىن، تەڭ قۇربىسىنىڭ الدى بولىپ، اتاعى التى الاشقا جايىلسىن”، – دەپ، قازىنىڭ ۇيىنە كەلگەن سايىن قاۋقىلداپ، العىسىن جاۋدىراتىن دا وتىراتىن. تاياۋ ماڭداعى قىستاۋلارداعى مالشى، كۇزەتشى اعايىندار نە تۇندەلەتىپ كەلىپ، نە بىرەۋدەن سالەم ايتىپ جىبەرىپ، تەگىس تۇلكى العىزعان. فەرما باستىعى بەكقالي ءتىپتى ەكى تىماق ىستەتتى: ءبىرىن اۋىل اراسىنا، ءبىرىن كولحوز ورتالىعىنا، نە اۋدانعا بارعاندا كيمەك. تۇلكى بايلانباعان – ساتۋشى ەسەنجول عانا. قازى: “ەلدى شوتتان جەگەنىن توقتاتسىن، جالاقورلىعىن قويسىن!” دەپتى-مىس.
العاشقى سوناردان سوڭ كوپ ۇزاماي قازى جىلدىق ەسەپ بەرۋگە بارا جاتقان بەكقاليمەن بىرگە اتتانعان دا، اۋدان ورتالىعىندا ەكى اپتاداي ءجۇرىپ قايتقان. سول كۇنى كەشقۇرىم فەرما باسى اتالاتىن ءتورت ءۇيدىڭ ادامى تەگىس قازىنىكىنە جينالعان-دى. داستارقاننىڭ ادەتتەگىدەن ايىرماسى – دوڭگەلەك ستولدىڭ قاق ورتاسىندا ءمولدىر سۋ قۇيىلعان ەكى-ۇش شولمەك تۇردى. اڭگىمە باياعىدا ءادىل كەلگەن كەزدەگىدەي قىزعان جوق، كوبىنە-كوپ سويلەپ وتىرعان – ومار اقساقال. ال باسقا جۇرت – وتىزعا ءالى ىلىنبەسە دە قارنى شىعىپ، بەت-اۋزى بىرتيىپ كەتكەن تولىق بەكقالي دا، قىزىل تۇلكىدەي جىلماڭ قاققان سەكپىل بەت ەسەنجول دا، ساقاۋ ايسۇلۋ دا جاڭاعى ءيىسى سۇيكىمسىز ءمولدىر سۋدى سىمىرۋمەن بولدى. ءتىپتى، بەكقاليدىڭ كەلىنشەگى مەن كاميلا دا بىرەر رەت كوتەردى. ولاردىڭ اشىرقانىپ، تىجىرىنعانىنا قاراپ لاشىن: “ونشا جاقسى نارسە ەمەس-اۋ، ءسىرا”، – دەپ ويلاعان. ءبىراق قازى تارتىنار ەمەس. قايتا، باستىرمالاتا، ۇستى-ۇستىنە قۇيىپ، جۇرتتى ەرىكسىز العىزادى. ال ءوزى نيھاياتسىز كوپ ءىشتى. كۇركىلدەي، شيقىلداي جوتەلىپ وتىرادى دا اۋزىنا قۇيا سالادى. اقىرى قوناقتارى تارار-تاراماستان جاستىقتى شىنتاقتاي قيسايعان قالپى قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتتى. لاشىن يەسىنىڭ بۇل مىنەزىن مۇلدە تۇسىنبەدى، تەك ونىڭ ومىرىندە ءبىر وزگەرىس بولعانىن بايقاعان.
قازى اڭعا ءجيى شىعاتىن. ۇزاق سونار، كەلتە سونار، قان سونار دەپ اتالاتىن، جاڭا قار جاۋعان، تۇلكى قاعۋعا قولايلى كۇندەردى قۇر جىبەرمەيدى. كەيدە وعان دا قارامايدى. ءيتىنىڭ ىزشىلدىگىنە، جۇيرىكتىگىنە سەنەتىن. ءساتسىز دەگەن جولى بىرەر قويان الىپ قايتادى. بۇل كەزدە لاشىننىڭ كۇش-قايراتى مولايىپ، دەنەسى جۇمىرلانا، بۇلشىق ەتتەرى تولىسا تۇسكەن، سۇلۋ ءمۇسىندى، ءبىراق بەيساۋات كىسى قورقاتىنداي زور ارلانعا اينالعان. تەك اۋىل توڭىرەگىندە ەركىن سايرانداي المايدى، ءتىپتى، ءوز ءۇيىنىڭ جانىندا دا قورعالاقتاڭقىراپ تۇرادى: جاس كەزىندە قارا توبەتتەن جەگەن تاياق ەسىنەن كەتپەگەن.
كوكساۋ قازى ءوزىنىڭ اششى سۋىن ءىشىپ، تەرلەمەك بوپ جاتىپ قالعان ءبىر ىمىرتتا سىرتقا اتىپ شىققان لاشىن ەسىك الدىندا ءتورتتاعانداپ تۇرا قالدى: كۇرەسىن ۇستىندە تىمىسكىلەنىپ قارا توبەت بارداسوق ءجۇر ەكەن. تازىنى ول دا كوردى. قىرىن تۇرعان بەتى موينىن بۇرىپ، ءتىسىن اقسيتا ىرىلدادى. لاشىن بىردەن اڭعاردى: ىرىلدا ايباتتان گورى قورقىنىش باسىم. بۇعان تاڭىرقاعان، ءارى جۇرەگى ورنىققان تازى كوپتەن كورمەگەن توبەتكە باجايلاي قارادى. دەنە ءبىتىمى بۇرىنعىدان الدەقايدا كىشىرەيىپ كەتكەن سياقتى، ءتىپتى، دالبا-دۇلبا، تىم قوراش. توبەت تە ءوزىن تازىمەن سالىستىرىپ، ۇرىس ابىرويمەن اياقتالمايتىنىنا كوزى جەتسە كەرەك، سول ىرىلداعان قالپى، قۇيرىعىن قىسىپ الىپ، ءوز ءۇيى جاققا قاشا جونەلدى. بويىن كەنەت لىپ ەتكەن دۇلەي ىزا بۋعان تازى توبەتتى ەكى-اق قارعىپ قۋىپ جەتىپ، تۇلكى ۇستاعانداعى ادەتىمەن تاڭىنان الىپ كوتەرىپ سوقتى دا، باسىپ قالدى. ءبىراق توبەت تۇلكىدەن الدەقايدا كۇشتى ەكەن، باجىلداي قاڭسىلاعان قالپى اۋزىنا تۇسكەن جەردەن تىستەلەپ جاتىر. تازىنىڭ قىشقاش ازۋلارى تاماققا ىلىنگەن كەزدە عانا قارسىلىعىن توقتاتتى. داۋسى تۇنشىعا، قىرىلداي شىعىپ، ءتورت اياعى سەرەڭدەپ، جانتالاسا تىپىرلاۋعا كوشتى.
كوزىن قان جاۋىپ، ەشتەڭەنى كورمەي، سابالاق توبەتتى القىمداي سىعىمداپ جاتقان تازى كەنەت تيگەن سوققىدان ەسىن جيدى. بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتە جازداعان ەدى، تەمىر تاعاندى ساپتاما ەتىكپەن پارمەندەي تەپكەن ەسەنجول ەكەن. قايتارا تەبە بەرگەندە قۇرباندىعىن تاستاي سالا ىرعىپ ءتۇستى. ءبىراق قاشقان جوق. اقسيا ىرىلداپ قارسى قاراپ تۇرا قالعان. يتتەردىڭ تالاسقانىن قۇلاعى شالعان قازى دا ءدال وسى ساتتە سىرتقا شىققان ەكەن. قيرالاڭداي باسىپ جۇگىرىپ كەلەدى.
— ءاي، ءيتىمدى نەگە ۇراسىڭ؟ – دەدى اقىرىپ.
— ۇرماق تۇگىل تەرىسىن سىپىرىپ الام.
— وماي، كىمسىڭ سونشا؟
— ءالى بىلمەي ءجۇر ەكەنسىڭ عوي! – دەدى ەسەنجول كەكەتە مىرس ەتىپ. – بىلەرسىڭ. بىلگىزەرمىن. ناعاشىڭنىڭ سوڭىنان كەتەرسىڭ.
— ناعاشىمدا شارۋاڭ بولماسىن، – دەدى قازى. قارقىنى باسىلىپ قالدى. – ال وزىمە تۇك تە ىستەي المايسىڭ. “اق ءيىلىپ بۇگىلمەس” دەگەن. مەن قان توككەن اداممىن. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. مىنە! – قازى ءسال ەڭكەيىپ، اعاش اياعىن الاقانىمەن سالىپ قالدى.
— ا، شىركىن-اي، پەرىشتەدەي تازا بولا قالۋىن! – دەدى ەسەنجول. داۋسى كوتەرىلىپ، قالتىراپ كەتتى. سويلەگەن سايىن ەلىرىپ، ايعايعا باستى. – ەشكىم سەزبەيدى دەپ ويلايسىڭ عوي! كورەمىز، بىلەمىز. كوز بەن قۇلاق بار بىزدە دە. قىزىل وتاۋعا قانداي كىتاپتاردى جيناپ الىپ وتىرسىڭ؟ ا؟! قانداي كىتاپتاردى جيناپ الىپ وتىرسىڭ دەيمىن؟
— سوۆەت باسپاسىنان شىققان كىتاپتاردى.
— ولاردى شىعارعان دا سەنىڭ ناعاشىڭ سياقتى وتانىن ساتقان ادامدار. ءبارىڭ سىبايلاسسىڭ. مەن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟ جازدا ەسجاننىڭ ستۋدەنت بالاسى سەنەن قانداي كىتاپتار الىپ وقىدى؟ ىلعي نەمىس، امەريكان. وسىنداعى حات تانيتىن جۇرتقا ۇسىناتىنىڭ نە؟ تىزىمگە ىلىنگەن، گازەتتە سىنالعان، ەسكىلىكتى كوكسەيتىن كىتاپتار. ولاردى باياعىدا-اق ورتەۋ كەرەك ەدى. تىققىشتاپ، جاسىرىپ ءجۇرسىڭ. نە ماقساتىڭ بار؟ كىمدەردىڭ سويىلىن سوعىپ كەلەسىڭ؟ ا؟ ارينە، ۇندەمەيسىڭ. ۇندەمەي-اق قوي. ءبىراق ءبىز – اقنيەت سوۆەت ادامدارى ۇندەمەي وتىرا المايمىز! ناعاشىڭ دا...
— توقتات، الاياق مالعۇن! – قازى ەسەنجولدىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. بۇل كەزدە اۋىل ادامدارى دا جينالىپ قالعان ەدى.
— مىنەكي، كورىڭدەر، اعايىن، – دەدى ەسەنجول الاقانىن جايا، ەكى قولىن ەكى جاققا سوزىپ. – كورىڭدەر، اعايىن. تازىسى ءيتىمدى تالادى، ەندى ءوزى مەنى ساباماق. كۋا بولىڭدار!..
— ازعىن! – دەدى قازى تىستەنىپ. – اۋزىڭدى قان جالاتايىن با؟
— اي، كەتشى ءارى! – ەسەنجول جاعاسىنا جابىسقان قولدى وپ-وڭاي اجىراتىپ الدى دا، قازىنى بار پارمەنىمەن يتەرىپ جىبەردى. جالپ ەتىپ قار ۇستىنە وتىرا كەتكەن دۇشپانىنا قاراپ:
— ماسكۇنەم سورلى! – دەپ جيرەنە مىرس ەتتى دە بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
اق تازى ۇرىس ۇستىندە ايتىلعان سوزدەردىڭ ماعناسىن تۇسىنگەن جوق. ايتكەنمەن دە جانجالدىڭ شىعۋىنا ءوزىنىڭ قارا توبەتتى تالاۋى سەبەپ بولعانىن ۇققان. قازى دا ەسەنجولدى جاعادان العان ساتتە ارقا ءجۇنى تىكىرەيىپ، يەسىنە كومەككە ۇمتىلۋعا اينالعان ەدى، كەلىپ قالعان اۋىل ادامدارى بوگەت جاسادى. الايدا لاشىن ءوزىنىڭ يەسى شەلتيگەن جامان ساتۋشىنىڭ دال-دۇلىن شىعاراتىنىنا كۇماندانباعان. ءبىراق كۇش جاۋ جاعىندا بولىپ شىقتى...
تازى ادامداردىڭ ءوزارا قاتىناسىنا نازار اۋدارعان ەمەس-تى. راس، ول ەكى اياقتىلاردىڭ دا ءار ءتۇرلى ەكەنىن بىلەتىن. ماسەلەن، كاميلا ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىن پايدالانىپ، كەيدە وڭاشادا ءادىلدى جەلكەلەپ الاتىن، سودان سوڭ ءادىل بيە قايىرىپ كەلۋگە، نەمەسە سۋ اكەلۋگە جونەلەتىن-دى. سول كاميلا بىردە ادىلگە باقىرىپ، ءتونىپ كەلگەن كەزدە قازى شەشىپ جاتقان سىڭار ەتىگىن جىبەرىپ قاپ، مىقتىنىڭ ءوزىن ۇيدەن قۋىپ شىققانى بار. لاشىن وسىنىڭ ەشقايسىسىنا دا ءمان بەرمەگەن. ال مىنا وقيعادان سوڭ ادامداردىڭ دا كۇشتىسى، ءالسىزى بولاتىنىنا، ولاردىڭ ءبارى بىردەي ەمەسىنە كوزى جەتتى. ايتكەنمەن يەسىنە دەگەن قادىر-قۇرمەتى كەمىمەدى، قايتا قىسىلتاياڭ جاعدايلاردىڭ وزىندە قاۋىپتەن اراشالاۋعا ءازىر ەكەنىن بىلگەن سوڭ بۇرىنعىدان دا جاقسى كورىپ كەتتى.
7
اجال شەڭگەلىنەن ارەڭ قۇتىلعان قارا توبەت قازىلاردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىن باسپايتىن بولدى، ءتىپتى اۋىل ىشىندە بۇرىنعىداي ەركىن جۇرۋدەن قالدى. لاشىننىڭ قىلپىن شالسا-اق بوي تاسالاۋعا تىرىسادى. ال قازى بەتپە-بەت ايقاستا جەڭىلىس تاپسا دا ەسەنجولدان ىقپايدى. قايتا كۇنارا، نەمەسە ەكى-ۇش كۇندە ءبىر رەت دۇكەنگە بارىپ، قالتاسىنان شىتىرلاق قاعاز الىپ بەرەدى دە، قوينىنا ءمولدىر سۋ قۇيىلعان شولمەك سالىپ قايتادى.
تازى يەسىنە ەرىپ ساتۋشىنىڭ ءۇيى جاققا بارعاندى ۇناتاتىن. ۇنەمى دالادا جاتاتىن قارا توبەت بۇلاردى انادايدان كورىسىمەن-اق تىنىشتىقتان ايرىلادى. دالىزگە ءبىر كىرىپ، سىرتقا ءبىر شىعىپ، ابدەن بەرەكەسى كەتەدى. اقىرى لاشىنداردىڭ تۋرا وسىلاي قاراي بەتتەگەنىنە كۇمان قالماعان كەزدە قاقپاعا ەنىپ، زىم-زيا بولادى. ءبىراق قازى ساتۋشىنىڭ ۇيىنە كىرمەيدى، ۇيمەن جاپسارلاس سالىنعان، ىشىندە ەكى ادام ارەڭ اينالاتىنداي شاعىن دۇكەننىڭ ەسىگىن اشادى...
تازىعا بارار جول ۇناعانمەن، قايتار جول ۇنامايتىن. قيرالاڭداي، اسىعا باسقان يەسىنىڭ سوڭىنان ەرىپ، ساتۋشىنىڭ قورا-جايىنان ۇزاڭقىراعان كەزدە سۇمپايى توبەت قالقيىپ كۇرەسىنگە شىعادى دا، قارلىعىڭقى، سۇيكىمسىز داۋىسپەن بار-بار ەتىپ ۇرە باستايدى. “مەنەن قورقاسىڭدار عوي، ءا! قورىقتىڭدار عوي! كەتىڭدەر، كەتىڭدەر! تەز كەتىڭدەر!” دەگەندەي. الايدا لاشىن ارتىنا بۇرىلىپ تۇرا قالسا، جىم بولادى. ءتىپتى، قۇيرىعى شۇباتىلىپ، اۋلاعا ەنىپ كەتەدى. ءبىراق تازى يەسىنىڭ سوڭىنان ەرە جونەلگەندە بارداسوق يت مىنەزىن قايتا باستايتىن. العاشىندا قاتتى ىزالانعان تازى ءقازىر بۇعان مۇلدە ءمان بەرمەيدى. وعان ۇنامايتىن باسقا نارسە ەدى. ۇيگە بارىسىمەن يەسى بوتەلكەنى تۇبىنەن پەرىپ قاپ سارت ەتكىزىپ تىعىنىن اشادى دا، قىرلى، ۇلكەن ستاكاندى مولدىرەتە قۇيىپ الىپ، ءبىر-اق تارتادى. سودان سوڭ مىنەز-قۇلقى وزگەرىپ سالا بەرەدى. جوق، تازىعا تيمەيدى، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، لىپىلداپ جۇرگەن كاميلاعا دا تيمەيدى. ەشكىمگە سوقتىقپايدى. قايتا، باسىن ءۇن-تۇنسىز قوس قولداپ ۇستاعان قالپى قيمىلسىز وتىرا بەرەدى. قانشا موماقان كورىنگەنمەن مۇنداي ساتتەردە لاشىن يەسىنەن قاتتى قورقاتىن.
نەبارى جيىرما شاقتى عانا شاڭىراقتان قۇرالعان الىستاعى مال وتارىن قانت-شاي، ازىق-تۇلىكپەن، كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتەتىن ماگازينگە كۇن ۇزاققا كوپ بولسا ەكى-ۇش-اق ادام كەلىپ ساۋدا جاسايدى. الايدا ەسەنجول تاڭەرتەڭگى ساعات وننان كەشكى التىعا دەيىن تاپجىلماستان وتىرادى. ەسەپ-شوتىن سارت-سۇرت ەتكىزىپ، الدەنەنى ساناپ، الدەنەنى قاتتاپ، قايتا بۋىپ جاتقانى. تۇستە ءبىر ساعات ءۇزىلىس جاسايدى، جەكسەنبىدە تىنىعادى. يەن دالادا ءوزى ورناتقان وسى تارتىپتەن اينىعان ەمەس. ەگەر دەمالىس كۇندەرى شالعايداعى قىستاۋلاردان ات سابىلتىپ بىرەۋ-مىرەۋ كەلە قالسا، قانشاما جالىنىپ، جالبارىنعانىمەن دۇكەندى اشتىرا المايتىن. ساتۋشى: “ەسىكتى مورلەپ قويدىم، وكىمەتتىڭ ءتارتىبىن بۇزاتىن مەنىڭ باسىم ەكەۋ ەمەس” دەگەننەن بوتەن ءسوز ايتپايدى، اقىرى الگى ادام نە بوس قايتادى، نە ەرتەڭگى كۇندى كۇتۋگە ءماجبۇر. دەمالىس دەگەندى بىلمەيتىن، اپتا بويى، اي بويى، جىل بويى مال سوڭىندا جۇرەتىن جۇرت ەسەنجولدىڭ بۇل مىنەزىنە ءقازىر ۇيرەنگەن ەدى. ونىڭ تاۋارلاردى ءۇستىن باعامەن ساتاتىنىن، شوتتان تاعى جەيتىنىن سەزسە دە، ءمان بەرمەيتىن، وسى دۇكەن جوق بولسا قايتەر ەدىك، سول قۋ قاققان بەس-ون تيىننان ىرىسىمىز شايقالماس دەپ، ساقارا تۇرعىندارىنا ءتان دارقان مىنەزبەن ءبارىن دە كەشىرە بەرەتىن.
ءبىر كۇنى قازى دۇكەننەن شولمەكسىز قايتتى. اششى سۋ تاۋسىلىپتى. نانىڭقىراماعان ەدى، ساتۋشى بوس جاشىكتى كورسەتتى. امال جوق، شوقاڭداي باسىپ، سىلبىر قيمىلمەن ءۇي جاققا قاراي اياڭدادى. جابىرقاڭقى. ءبىراق لاشىن كوڭىلدى ەدى. بوراسىنمەن نىعىزدالىپ قالعان قاتتى قاردى سىقىر-سىقىر ەتكىزىپ، يەسىن اينالا جۇگىردى. ەكى-ۇش رەت اۋناپ الدى. قيىرشىق ۇشقىنداپ تۇر. سونار بولادى. ەرتەڭ ۇيدە وتىرمايتىندارى انىق.
تازىنىڭ ويىن سەزگەندەي يەسى اتتى بۇلاققا جەتەكتەپ اپارىپ سۋعاردى دا، شارباق ىشىنە اكەپ بايلادى. الدىنا ءشوپ سالىپ، ەر-تۇرمانىن وڭتايلاپ قويدى. جۇقا بۇلت اراسىنان ولىمسىرەپ ارەڭ كورىنگەن قىزىل كۇرەڭ كۇن تاۋدىڭ تاساسىنا جاسىرىنعان شاقتا عانا ەكەۋى ۇيگە كىردى.
بولمە الا كولەڭكە. قازى سىڭار ەتىگىن سىپىرىپ بوساعاعا قويدى، اعاش اياعىن دا شەشتى، ونى ادەتىنشە توسەك استىنا تاستادى. سودان سوڭ پەش تۇبىنە – ەكى بۇكتەلگەن كورپە جايىلىپ، جاستىق توسەلگەن سىرماق ۇستىنە شىنتاقتاپ جاتا كەتتى. تازى يەسىنىڭ اياعىن الا جايعاستى. ءۇي ءىشى كۇڭگىرت تارتا ءتۇستى. شويىن پليتالى پەشكە تولتىرا سالىنعان، گۋىلدەي جانىپ جاتقان قيدىڭ جارىعى عانا ساۋلەلەندىرىپ تۇر. كەيدە وت سىرتتاعى ۇيتقي سوققان جەل لەبىمەن كەيىن سەرپىلىپ، جالپ ەتە تۇسەدى. پەش اۋزىنا قارسى قابىرعاداعى سارجولاق ساۋلە تولقىندانا اعارىپ، بولمە ءىشى ءبىر ءسات جاپ-جارىق بوپ كەتەدى. تازى يەسىنىڭ سول ءۇنسىز، تۇنجىراعان بويى قاراڭعى بۇرىشقا تەسىلە قاراپ، قاتىپ قالعانىن كورەدى. شىت پەردەلى جالاڭ قابات تەرەزەدەن تۇسكەن بوزامىق جارىق مۇلدە ءسوندى. پەشتىڭ اۋىز جاعىنداعى سارى قي ەندى دۋىلداي جانبايدى، بەتىن سۇرعىلت كۇل قاپتاعان شوققا اينالعان، ساۋلەسى كەمىگەن. بولمەنى قاراڭعىلىق باستى. تەك ۇستىنە قازان اسىلعان، شاۋگىم قويىلعان پليتا عانا قىپ-قىزىل بوپ كورىنەدى. قازاندا بۇلكىلدەپ ەت قايناپ جاتىر. جىلقى ەتى. بۇرقىراعان ءيىسى لاشىننىڭ مۇرنىن جارىپ بارادى. كەنەت قازى ورنىنان تۇردى دا، جالعىزاياقتاپ سەكىرگەن قالپى ءتور ۇيگە كىرىپ، بىردەڭە اكەلدى. دومبىرا ەكەن. پەش تۇبىنە قايتا جايعاسقان سوڭ ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، بۇرىن قۇلاق ەستىمەگەن بەيتانىس اۋەندى تارتىپ كەتتى. دومبىرا ىشەگىن ەكپىندەتە ۇرمايدى، سانامالاپ، باياۋ عانا قاعادى. تازىنىڭ ونە بويى شىمىرلاپ قويا بەردى. كوڭىلى قۇپيا سىرلى مۇڭعا تولىپ، الدەنەنى اڭساعانداي. كوز الدىنا شالعىنى جايقالعان كەڭ قولات، اڭىزاق جەل سوققان بەلەس-بەلەس توبەلەر، كۇن قاقتاعان سۇر جازىق ەلەستەدى. يەسى ەكەۋى تۇيەنىڭ وركەشى ارەڭ كورىنەتىن قالىڭ قاۋدى كەشىپ ءوتىپ، قىرقا-بەلەستەردەن اسىپ، قوڭىر سامال ەسكەن كەڭ دالانى كەزىپ كەتكەندەي. يەسىنىڭ استىنداعى ات بۇلك-بۇلك جەلەدى. تۇياق تيگەن جەردەن شىققان جىپتىكتەي شاڭ كوتەرىلە بەرە جەل لەبىمەن اۋاعا تاراپ جاتادى. جورتقان اڭ ىزىندە قيساپ جوق. ءبىراق بۇلار ەشقايسىسىنا دا نازار اۋدارمايدى. كەسىپ وتە بەرەدى. مۇرىنعا سان ءتۇرلى ءيىس كەلەدى. ءتۇز گ ۇلىنىڭ ءيىسى، جۋسان، كوكپەك، سەلەۋ ءيىسى، بەلگىلى، بەلگىسىز جان-جانۋارلار ءيىسى. انە ءبىر بۇتانىڭ تۇبىنەن قويان سەكەڭ ەتە ءتۇستى، ال اناۋ سۇيەكتى، شوق-شوق، قالىڭ توبىلعىنىڭ تاساسىنان ەلبەڭ ەتكەن – تۇلكى؛ ءبىراق تازىنىڭ بويىنداعى قۇمارلىق سەزىم مۇلدە تۇيتەلەنىپ قالعانداي، دەلەبەسى قوزبايدى، تۇرا قۋىپ، اۋدەم جەر اسىرماي شالىپ تۇسپەيدى، ازۋدى قارىشتاي، باتىرا سالىپ، كەۋدەسىنەن جانىن سىعىپ شىعارمايدى. ونىڭ ءبىرى دە جوق. بويىن جالعىز-اق سەزىم، جالعىز-اق ارمان قۇرساعان. نەتكەن تۇيسىك، نە مۇرات – ءوزى دە بىلمەيدى. اسۋ-اسۋ بەلدەر تاۋسىلار ەمەس، سارى دالانىڭ شەتى-شەگى جوق سياقتى، ال يەسى ەكەۋى بۇلاڭقۇيرىقپەن ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى...
كەنەت عاجايىپ كورىنىس عايىپ بولدى. يەسى دەم الا الماي، قىستىعا جوتەلىپ جاتىر. دومبىرا ءۇنى ۇزىلگەن. ەسىك اشىلىپ، قۇشاق-قۇشاق ايازبەن بىرگە كاميلا كىردى. مالدى جايعاپ كەلگەن بەتى. ەسىك جابىلار-جابىلماستان رەنىشتى ۇنمەن سويلەي باستادى. جوتەلى باسىلعان قازى ۇندەمەدى. كاميلا سويلەپ جۇرگەن بەتىندە سىرت كيىمىن شەشتى دە، قولىن پەش اۋزىنا توسىپ، بولماشى جىلىنعان سوڭ پيالالى وندىق شامدى جاقتى، قازىنىڭ الدىنا دوڭگەلەك ستول جاساپ، داستارقان جايىپ، شامدى ونىڭ ەسىك جاق شەتىنە قويدى، قولىنا جايپاق سىرلى تاباق پەن كاكپىرىن الىپ، ەت تۇسىرە باستادى.
ەت تۋراپ وتىرعان يەسى تازىنىڭ الدىنا كەمىك سۇيەك تاستادى. ءبىر جاق ۇشىنا جابىسقان قول باسىنداي مايلى ءسىڭىرى بار. كاميلا كەيىپ بىردەڭە دەدى. قازى سوندا دا ۇندەگەن جوق، ايەلىنىڭ الدىنا شالا ارشىلعان ومىرتقا قويدى. ءبىراق وعان كاميلا ريزا بولماعان ءتارىزدى، سۋىرىلىپ سويلەي جونەلدى. ادەمى، ويماقتاي اۋزى سۇيرەڭدەپ، مولدىرەگەن ۇلكەن قارا كوزدەرى شاتىناپ، اققۇبا ءوڭى سۇپ-سۇر بوپ كەتەدى ەكەن. تازى جايسىز كۇيگە ءتۇسىپ، سۇيەگىن دە جوندەپ كەمىرە المادى. كوڭىلىنە كۇپتى ءقاۋىپ ۇيالادى. اقىرى كاميلا ءبىراز سويلەپ بارىپ باسىلعان كەزدە عانا تىنشىدى. يەسى دە، يەسىنە بايلانىپ قالعان دولى ايەل دە ەت جەپ جاتىر. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە ءجۇزى سالعىرت. لاشىن الدىنا تۇسكەن جاڭا سۇيەكتى قاۋجاۋعا كىرىستى.
داريعا-اي، ول دا ءبىر قىزىق داۋرەن ەكەن-اۋ!
8
ەرتەڭىنە يەسى ەكەۋى تاڭعا ءبىر ۇيقى قالعاندا تۇردى دا، شىعىس جاق بوزارا باستاعان شامادا ءجۇرىپ كەتتى. ءىڭىر الەتىندە جاۋعان بولماشى قىرباق قار جەل لەبىمەن سىرعي كوشىپ، ويپاڭ جەرلەرگە اۋىپتى. كوكجيەككە دەيىنگى ءوڭىردى تەگىس الىپ جاتقان، ابدەن كونەرىپ، كىرلەگەن ەسكى قاردىڭ بەتىندە اقتاڭداقتانىپ، ويدىم-ويدىم بولىپ كورىنەدى، بۇل – مەڭىرەۋ دالاعا ءتىپتى كوڭىلسىز كەيىپ بەرگەندەي. اۋا ايازبەن، تاڭعى ولكەك ىزعارىمەن شىڭىلتىرلانا تۇسكەن. جەل كۇنگى وزەن بەتىندەي كەي ارادا بۇيرالانا، كەي ارادا جال-جال بوپ سىرەسە قاتقان اق الەمدە ءار جەردەن ءبىر قاراۋىتقان سيرەك توبىلعىدان باسقا كوزگە شالىنىپ، كوڭىل الاڭداتار ەشتەڭە جوق. سۋىقتان با، جاڭا ايقاستارعا اسىققاننان، قۇمارلىق سەزىمنىڭ تولقىنىسىنان با، ۇيدەن شىعا بەرە تازىنىڭ بويىن جەڭىل ءدىرىل الىپ كەتكەن-دى. اۋىل ارتتا قالدى. لاشىن وزىنە-وزى جاڭا كەلگەندەي. ءجۇرىسى شيراي تۇسكەن. يەسىنەن ارقان بويى ىلگەرىدە، وڭدى-سولدى قاعىپ كەلەدى. مۇنداي كۇنى ءىز كەسۋ دە، تۇلكى ۇستاۋ دا قيىن ەكەنىن بىلگەنىمەن، قازى بەكەر اتتاندىم-اۋ دەمەدى. قانجىعاسى مايلاناتىنىنا سەنىمدى.
اڭشىلاردى ارتىنان قۋا، كوكجيەكتى وراعان ۇزىنشاق اق شاربى بۇلتتى تۇرە كوتەرىپ، كۇن دە شىقتى. قازاننىڭ قاقپاعىنداي ۇلكەن، دوپ-دوڭگەلەك، ءارى وتقا بالقىعان تەمىردەي قىپ-قىزىل. شاشاقتى، ۇزىن ساۋلەلەرى جىلۋسىز، قايتا ىزعىرىق توگىپ تۇرعان ءتارىزدى. ءبىراق دۇنيە وزگەشە تۇرگە ەندى. سىرەسىپ جاتقان ءولى دالاعا جان بىتكەندەي. جال-جال كۇرتىك قارلاردىڭ كولەڭكە بەتتەرى قاراۋىتىپ، ۇڭىرەيىپ كورىنسە، كۇن جاعى كوشپەلى التىنداي تولىقسي قۇبىلادى. ال تۇندە جاۋعان جاڭا قار ۇيىرىلگەن تۇستار كۇمىسشە جارقىرايدى. اپپاق اق ۇشقىن اتىپ جاتقانداي.
كوزكورىم جەرگە جەتە بەرە كۇڭگىرت ساۋلەمەن استاسىپ كەتەتىن ۇزىن كولەڭكەلەردىڭ سيراعى قىسقارىپ، از-ماز قالىپقا تۇسكەن شاقتا الدان ءبىر قويان قاشتى. ارالىق اجەپتاۋىر ەدى. قويان ورگە سالعانمەن، تابانى قىشىپ كەلە جاتقان تازى جەر تانابىن قۋىرىپ جىبەردى. ەكپىندەي ۇمتىلعان بويى جاقىنداپ-اق قالعان. تەبىنە شاپقان قازى اپپاق قوياننىڭ قىپ-قىزىل قانىن قار ۇستىنە شاشىراتا باۋىزداپ، ارتقى ەكى اياعىنان سالاقتاتا قانجىعاسىنا بايلايتىنىنا كۇماندانباعان. لاشىن دا سولاي ويلاعان-دى. ءبىراق ءدال وسى ساتتە اقىلعا سىيماس ءىس بولدى. ارتتان تىقىر تايانعانىن اڭعارعان قويان قوس قۇلاعىن جىميتىپ الىپ، زۋلاي جونەلدى. تازى دا بارىن سالدى. ايتكەنمەن ارالىق ءبىر تۇتام قىسقارمادى. سول بەتىمەن ولار قىرقا ۇستىندەگى جازىق الاڭعا شىقتى. جەل قانشا نىعىزداعانمەن، قار بوساڭداۋ ەكەن. قوياندى ەركىن كوتەرگەنىمەن، ءيتتى كوتەرە المادى، وپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتە بەردى. تازى ەندى قوياننىڭ وزىنەن شىجىمداپ ۇزاي باستاعانىن اڭعاردى. تالاي تۇلكى، تالاي قويان ۇستاعان لاشىن ءالى الدىنان ەشكىم ءتىرى قۇتىلماعانىمەن، اڭداردىڭ ءوزى ءارقيلى ەكەنىنە، ولاردىڭ ىشىندە مالما اياق شاباندارى دا، جەلمەن جارىسقان جۇيرىكتەرى دە ۇشىراساتىنىنا كوزى جەتكەن، ءىستىڭ ءساتى ءتۇسۋ، تۇسپەۋى الىستان نە جاقىننان قوسىلۋعا عانا بايلانىستى ەمەستىگىن ۇققان. مىنا قۇيرىق جاعى قوڭىرقاي تارتىپ، تۇلەي باستاعان ۇزىن سيراق اق قويان ءوز اتالاستارىنىڭ ىشىندەگى سىرتتانى ءتارىزدى. ءبىر بۇكتەلىپ، ءبىر جازىلىپ، جۇلدىزداي اعىپ بارادى. ءتىرى جان يەسى ىلەسە الماستاي. ايتكەنمەن، ەشتەڭەدەن بەتى قايتپاعان تاكاپپار تازى وزىنە سەنىمدى. ءقازىر-اق پارا-پاراسىن شىعارادى. سارقىلماس كۇش بويىنا اتا قانىمەن دارىعان تازى قوياندى كوز جازىپ قالار جەرگە جىبەرمەي، ءبىر قالىپتى شابىسپەن قۋا بەردى. تالاي قىرقادان استى، تالاي ويدان ءوتتى. تازى اياقتارىنىڭ اۋىرلاي باستاعانىن سەزدى. سوندا دا بەرىلمەي كەلەدى. اقىرى قارى قوپسىعان قياقتى ىلديدان ءوتىپ، قايتادان ورگە كوتەرىلە بەرگەن شاقتا قوياننىڭ ارقان بويىنداي عانا جەردە بارا جاتقانىن كوردى. قيمىلى ماناعىداي شيراق ەمەس. ۇزىن، قاۋدىر قۇلاقتارى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن. قۇرباندىعىنىڭ ساناۋلى عانا مينۋتتارى قالعانىن بايقاعان تازى بويىنا بار كۇشىن جيىپ، ەنتەلەي ءتۇستى. ارالىق جۇتىلىپ بارادى. ايتسە دە جان ۇشىرعان قويان بەلدەن بۇرىن استى. ارعى بەت قالىڭ بوز قاراعان ەكەن، تالىپ جەتكەن يت ەندى-ەندى اۋىز سالا بەرگەندە قالىڭعا قويدى دا كەتتى. ارىستاي تازى بەت-اۋزىن سابالاعان بۇتالاردان يمەنىپ كىبىرتىكتەڭكىرەپ ەدى، مۇنداي بوگەتكە ۇشىراسپاعان قويان اپ-ساتتە-اق جىنىسقا ءسىڭىپ عايىپ بولدى. كوز كورىم جەرگە دەيىن سوزىلعان نۋ قاراعان ءىشى تولى قويان جىمى؛ تازى ءتىلى سالاقتاپ، ىرسىلداعان قالپى ارلى-بەرلى ءبىراز شاپقىلادى دا، ۇزىنقۇلاقتان ءبىرجولا ايرىلعانىن بىلگەن سوڭ كەرى قاراي اياڭدادى.
بارلىققان اتىن سابالاي، ءىزدى قۋا دالبالاڭداپ كەلە جاتقان قازى لاشىنعا ۇشىراسا سالىسىمەن اعاش اياعىن سەرەڭ ەتكىزىپ، قارعىپ ءتۇستى. ەڭ الدىمەن تازىنىڭ تۇمسىق، اۋىز جاعىن، ومىراۋىن باجايلاپ قارادى. شاشىراپ جابىسقان قان كورىنبەيدى. “اپىر-اي!” دەدى داۋىستاپ. ۇنىنەن كەيىستىك تە، تاڭىرقاۋ دا اڭعارىلادى. ارينە، قازى ءوزىنىڭ يتىنە شالدىرماس اڭ جوق دەپ بىلەدى، بار كىنا – تازىنىڭ سالماعىنان ويىلا بەرگەن قاردا. قويان قۋاتىن شاق وتكەن. ءبىراق اڭشىلاردىڭ ىرىمى بويىنشا، اۋىلدان شىعا بەرە قويان كەزدەسسە، ونى قالاي دا سوعىپ الۋ كەرەك. ايتپەسە سول كۇنگى ساپار ءساتسىز اياقتالماق، ءتىپتى جۋىق ارادا بىردەڭە ورالۋى قيىن. قازى كۇتپەگەن جەردەن جولىنىڭ بايلانعانىنا وكىنگەن. ايتكەنمەن، بوگەلىپ تۇرماي، ءيتىنىڭ تابانىن قارادى. ءبۇتىن ەكەن. تەك ءوزىنىڭ سىنى كەتىڭكىرەپ قاپتى. موينى ءتۇسىپ، شاشاقتى قۇلاقتارى سالبىراعان؛ قابىرعاسى ىرسيىپ، قوس ءبۇيىرىن سوعا دەم الادى. ونە بويىن اق قىراۋ كومە باستاپتى. قازى سەڭسەڭ تونىن شەشىپ، قار بەتىنە جايدى دا، ۇستىنە ءيتىن جاتقىزىپ، وراپ تاستادى. قايدان سۋىرىپ العانى بەلگىسىز، قول باسىنداي قۇيرىق ماي اساتتى.
بيە ساۋىمداي مەزگىلدەن سوڭ اتقا قونعان قازى اۋىل جاققا بەت بۇردى. بۇگىن ەشتەڭە ىلىنبەسىنە دەن قويعان. ال تازى باسقاشا ويلايتىن سياقتى. بويىنا كۇش قۇيىلىپ، تىنىعىپ قالعان ەكەن. ءتىپتى، تۇك كورمەگەندەي. ادەتىنشە يەسىنەن اۋدەم جەر وزىپ، العا تۇسكەن بەتى وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر شىعىپ، سۋماڭداي بۇلكەكتەپ، ءىز كەسۋدە. دەگەنمەن ەشتەڭە ۇشىراسا قويمادى. وسى قالىپتا ءبىرشاما جۇرگەن سوڭ ولار قارى جۇقا دومپەش جونداعى قوي جايىلعان شيىرعا ءتۇستى. قابىرشاقتانا قاتقان بەت جاعى ويىلعان سوڭ استىنداعى تۇيىرتپەك، مۇزداق ەسپە قار مىڭ سان تۇياق سەرپىنىمەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن. بىتىراي شاشىلعان قۇمالاقتار كۇن قىزۋىمەن جىلىنىپ، قاردى ۇيالاي باتا بەرە توقتاپتى. ءار جەردە توقتى-تورىمنىڭ اۋزىنان كەزدەيسوق امان قالعان سەلەۋلەردىڭ باسى جەلبىرەيدى.
ورىسكە تۇسكەن سوڭ ىزشىلدىك ماشىعىنان جاڭىلعان تازى كەنەت وسى ماڭدا جات ءيىس بارىن اڭعاردى. جاڭا عانا وتكەن بەيتانىس ماقۇلىق ءيىسى. تۇمسىعىمەن جەر سۇزە ىزدەي جونەلىپ ەدى، اياعىن اتتار-اتتاماستان ۇستىنەن شىقتى: قوي تۇياعى ساپىرىلىستىرىپ تاستاعان قار بەتىندە يت ءىزى جاتىر. ءبىراق ءيىسى بوتەن. قويان ەمەس، ارينە. تۇلكى دە ەمەس. تاڭباسى تىم ۇلكەن. جاۋ. ءيا، جاۋ! تازىنىڭ دەلەبەسى قوزىپ، مانا قوياننان ايرىلعان ىزاسى قايناپ شىعا كەلدى. دەنەسى بولماشى عانا ءدىر ەتتى؛ ارقا ءجۇنى ءدۇرديىپ ءسال تۇردى دا، ىزگە ءتۇستى.
دۇشپان قاپتاي ورگەن قوي شيىرىن قۋالاي ءجۇرىپتى. لاشىن ءىز سورابىنان ايرىلىپ قالماۋعا تىرىسىپ، بۇلكەكتەي جورتىپ كەلەدى. كولدەنەڭ بەلگە شىعا بەرگەندە الدا بىرەر شاقىرىمداي جەردە بىتىراي جايىلعان اقتىلى قوي كورىندى. قارى سوگىلە باستاعان سيرەك توبىلعىلى بۇيراتقا ەندەپ كىرگەن. شوپان ارعى جاق شەتتەگى وقشاۋ توبەنىڭ باسىندا ەرمەك ءۇشىن وبا سوعىپ وتىر. تۇساۋلى اتى ەتەكتە تۇر. كەنەت تازى ءدال اياعىنىڭ استىنان زور دەنەلى سۇر يت كوردى. ءبىر جەلىپ، ءبىر توقتايدى. الدىنداعى كىشكەنە توبەشىكتى تاسالاپ، بۇقپانتايلاپ بارا جاتقان ءتارىزدى. تازى قۇتىرىنا، اششى داۋسى تىمىق اۋانى قاق ايىرىپ، قاتارىنان ەكى-ۇش ءۇردى دە، – ومىرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ادەت، – تومەن، ىلديعا قاراي قۇلدىراي جونەلدى. وسى كەزدە ارت جاقتان يەسىنىڭ دەم بەرە ايعايلاعان داۋسى دا ەستىلىپ ەدى.
قالت تۇرا قالعان شولاق ارلان باسىنا ءقاۋىپ تونگەنىن اڭعارىسىمەن بۇرىلا سالا تاۋ جاققا تارتتى. الايدا سوڭىنان باستىرمالاتا شاپقان ادامنان عانا ەمەس، ءيتتىڭ الىپ دەنەسى مەن باتىل قيمىلىنان دە يمەنسە كەرەك، ارتىنا الاق-جۇلاق قاراپ، بۇگەجەكتەپ قاشا المادى. تازى كوپ ۇزاتپاي، بىرەر بەلدى اسار-اسپاستان-اق قۋىپ جەتتى. يەسىنىڭ داۋسى جەبەگەن، جاۋىنىڭ بويىندا قورقىنىش، ۇرەي بارىن سەزگەن لاشىن ەنتەلەپ كەلگەن بەتىندە ءوزىنىڭ تۇلكى ۇستاعانداعى ادەتىنە باسىپ، قاسقىردى تاڭىنان الا ءتۇستى. كوتەرىپ سوقپاق. ءبىراق ءبورىنىڭ دەنەسى قۇرىشتاي بەرىك، اۋىر ەكەن، دومالاتىپ استىعا باسا سالۋعا كونبەيتىنىن بايقاتتى، جۇلقىعاندا ارت جاعى بولماشى عانا قوپاڭدادى دا قويدى. سول ساتتە-اق تازىنىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى ساق ەتە ءتۇستى. قايرىلا سەرپىلىپ قۇلاقشەكەدەن قاپقان ءبورىنىڭ اۋزى ەركىن جەتپەي قالىپتى. كوزى قىپ-قىزىل بوپ شاتىناپ، قاتار-قاتار تىزىلگەن، سويديعان اپپاق تىستەرى ىزعار شاشا، ىسىلداي ىرىلداپ، بۇلقىنا تۋلاعان كۇيى قايتا ەمىنگەندە تازى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ىرشىپ ءتۇستى. قاسقىر قۇر اۋانى عانا قارماپ قالدى، ءبىراق ءوزىنىڭ دەنەسى دە تازىنىڭ قىشقاش ازۋىنان بوساپ كەتتى. ءتورت اياقتى اتقا ءمىنىپ شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى اياقتىنىڭ ايعايى ەستىلدى. ءبورى ارتىنا تامشىلاعان قاندى ءىز سالىپ، قاشا جونەلدى. بۇل كەزدە تازى ابدەن دولدانعان. ايقاسا كەتكەن بەتتە استىنا بۇكتەي الماعانىنا ىزالى. بۇل جولعى جاۋىنىڭ وسال ەمەسىن دە اڭداعان. جاڭا ەپتىلىگىنىڭ، جىلدامدىعىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالعانىنا كوزى جەتكەن. ءبىراق يمەنشەكتەمەدى، قايتا بويىن كۇش كەرنەپ، ەرلەنە ءتۇستى.
قارا توبەتتى تالاعاننان سوڭ تازى توبەلەسقوي بولىپ العان-دى. مالشى اۋىلداردان قاتىناعان جۇرتتىڭ سوڭىنا ەرىپ كەلگەن يتتەرگە تىنىشتىق بەرمەيتىن. ءجون-جوسىقسىز تيىسەتىن. ءوز تۇقىمىنىڭ بويىنا تۋا بىتكەن قاسيەت: ەپتىلىك، جىلدامدىق، ءادىسقويلىقتىڭ ارقاسىندا وزىنەن كۇشى كەم سوقپايتىن، ءتىپتى، قايراتى ارتىق تايىنشاداي توبەتتەردىڭ تالايىن قان قاقساتقان. كەيدە ءوز ەتىنە دە ءتىس تيەتىن. ءبىراق ۇنەمى مەرەيى ۇستەم شىعاتىن ەدى. جانە مايداندى ۇزاققا سوزباي، تەز، ءارى ويسىراتا جەڭەتىن. لاشىننىڭ ازۋىنىڭ كۇشىن ءبىر رەت بايقاعان يت ەندى قايتىپ بۇل اۋىلدىڭ ماڭىنان جۇرمەيتىن بولعان.
قاسقىردى ماڭقاسقالار مەن ءبورباسارلارعا قارسى قولداناتىن ادىستەرىنىڭ بىرىمەن عانا جەڭۋ مۇمكىن ەكەنىن اڭعارعان تازى ەندى ۇرىس ءادىسىن وزگەرتتى. رەتىن تاۋىپ وڭتايلى جەر: قۇلاقشەكە مەن القىمنىڭ بىرىنەن قاپپاق ويمەن قاتارلاسا بەردى. قاشىپ قۇتىلماسىن بىلگەن قاسقىر بوي سالىپ جۇگىرگەن جوق. ءيتتى جازىم ەتىپ قانا جان ساۋعالايتىنىنا كوزى جەتكەن. تازى دا قاسقىردىڭ وت شاشقان جانارىنان ونىڭ ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىن ۇققان. قان مايداندى اسىعا كۇتتى. ايتكەنمەن، اڭىسىن اڭدىپ، الدىمەن باستامادى. ءبىرىنىڭ قيمىلىن ءبىرى باققان ءبورى مەن يت تۇمسىق تۇيىستىرە، ارباسا، قاتار جارىسقان قالپى سوڭدارىنان كەلە جاتقان قازىدان اجەپتاۋىر ۇزاپ شىقتى. كوك شولاق ارلانعا كەرەگى دە وسى ەكەن، كۇتپەگەن جەردەن شابىسىن قالت تەجەدى دە، اعىنىن باسا الماي وزا بەرگەن تازىعا جويقىن كۇشپەن تۇرا ۇمتىلدى. بۇل جولى دا تازى جىلدامدىعىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدى. ءبورى اۋزى ەركىن جەتىپ، نىق ۇستاي المادى، ايتكەنمەن دە تازىنىڭ ءبىر جاق قابىرعاسىن جۇلىپ ءتۇستى. سىزدىقتاپ قان اعىپ قويا بەردى. دۇشپانىنىڭ جارادار بولعانىن كورگەن قاسقىر ەكىلەنىپ كەتتى. ال تازى ەت قىزۋمەن جارالانعانىن بىلمەگەن. تەك دەنەسىن وت شارپىپ وتكەندەي كورىنگەن. بويىنا جاڭا جىگەر قۇيىلعانداي، ورشەلەنە تۇسكەن. ايتكەنمەن دە شابۋىلداۋشى تازى ەمەس، ءبورى ەدى. كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، الاق-جۇلاق ەتىپ، تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى. ءبىراق تازى وڭتايىن بەرمەدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. قاسقىردىڭ ىسىلداي العان دەمى مەن اۋانى قاۋىپ ساق-ساق ەتكەن تىستەرىنىڭ دىبىسى عانا ەستىلەدى. قايراتتى دا جىرىندى جاۋعا ۇشىراسقانىن بىلگەن تازى ءبىر عانا تەگەۋرىندى سوققىمەن ۇرىستى اياقتاۋ ءۇشىن ءبورىنىڭ قالت باسقان قيمىلىن باعۋدا ەدى. ءبىراز ارباسقاننان كەيىن سول ءسات تۋدى. تازىدان ءوز كۇشىن الدەقايدا باسىم دەپ ەسەپتەگەن قاسقىر شىدامى تاۋسىلىپ، كەۋدەلەي ۇمتىلعان-دى. كوزىنە قان تولىپ، ساقتىقتى ۇمىتقان. تازى لىپ ەتىپ ءبىر بۇيىرگە ىرعىپ ءتۇستى دە، قاسقىرعا باس سالدى. كوزدەگەنى تاماق تۇسى ەدى، ءسال قيىس كەتىپتى – جۋان مويىننان ۇستادى. ءبىراق مول، بەرىك قارپىعان ەكەن. جان تالاسا ىشقىنعان قاسقىر دا ءيتتىڭ ومىراۋىنان، يىعىنان الۋعا تىرىسىپ ەدى، باتىرا تىستەۋگە ىڭعايى كەلمەي، تىقىر ءجۇندى تەرىنى عانا سىدىرىپ، ەڭبەگى ەش بولدى. تازى قاسقىردىڭ موينىن وتكىر، قايراتتى ازۋلارىمەن سىقىرلاتا قىسىپ، قايىرىپ اكەتىپ بارا جاتتى. بۇراپ جىقپاق. قاتەرلى ازۋى لاشىننىڭ دەنەسىنەن الىستاعانىمەن، ءبورىنىڭ ءوزى جىعىلمادى. بۇلشىق ەتتى جۋان مويىن وتە مىقتى ەكەن، تاس بوپ قاتىپ قالعان ءتارىزدى. الايدا، قاسقىردىڭ بۇل قالپىندا ۇزاق تۇرا المايتىنىن بىلگەن تازى ايبات شاشا، ەزۋدەن ىرىلداعان قالپى دۇشپانىنىڭ موينىن سىعىمداي ءتۇستى. وسى تىستەگەن جەرىنەن ايرىلماۋ كەرەگىن، ءوزىنىڭ جەڭگەنىن اڭعارعان. كەنەت ات ءدۇبىرى، ىشقىنعان ايعاي ەستىلدى. ءتورتتاعانداپ سىرەسىپ تۇرعان ءبورى ءسال بوساڭسىپ كەتىپ ەدى، وزىنە كومەككە يەسىنىڭ كەلۋى قوسىمشا قۋات بەرگەن تازى سول ساتىندە-اق قۇرىش مويىندى بۇراپ جىبەردى دە قاسقىردىڭ ءتورت اياعىن سەرەڭ ەتكىزدى. الايدا، ءبورى ءالى دە بەرىسكەن جوق-تى. تازىنى كوتەرىپ كەتۋگە تىرىسىپ، قاردى بۇرقىراتا تىپىرلاپ جاتىر. ءبىراق وسى ساتتە “ا قۇدايلاعان” قازى اتىنان دومالاي ءتۇسىپ، سۇرىنە-قابىنا قۇلاعان بەتى قونىشىنان قانداۋىرىن سۋىرىپ الىپ، قاسقىردىڭ ءىشىن ەسىپ جىبەردى.
قازى ءيتتىڭ قارىسىپ قالعان جاعىن قامشىنىڭ سابىن سالىپ، مىلجالانعان ۇيپا-تۇيپا مويىننان ارەڭ اجىراتتى. قابىرعاسىنداعى جاراقات اۋماقتى بولعانىمەن ءقاۋىپتى ەمەس ەكەن. تەرى مەن ءبىر قابات ەتىن عانا سىدىرىپ وتكەن ءتارىزدى. ال ومىراۋ تۇسىنداعى، جاۋىرىن ۇستىندەگى جارالار تەگىس سىزات، بەس-التى كۇندە-اق ءبىتىپ كەتەرى انىق. قازى ءيتىنىڭ دەنەسىنەن اققان قاننىڭ تىيىلعانىنا قۋاندى.
شىنىندا دا، لاشىن كوپ ۇزاماي جازىلدى. تەك قابىرعاسىنداعى الاقانداي جارا عانا قارا قوتىرلانىپ ءبىراز ءجۇردى. اقىرى، بۇرتىك-بۇرتىك بولىپ ول دا ءبىتتى. ال بويىن سۋىق شالعان قازى سىرقاتتانىپ ۇزاق جاتتى.
9
قار كەتىپ، كوك شىعىپ، جەر اياعى كەڭىگەن شاقتا قازىلار كوپتەن قورادا جيناۋلى تۇرعان ەسكى كيىز ءۇيدى دوڭگەلەگى قاڭسىعان شيقىلداق ارباعا تيەپ، ءشوپشى اۋىلمەن بىرگە جايلاۋعا كوشتى. قىزىلوتاۋ ەسەنجولدىڭ ايەلى ساقاۋ ايسۇلۋدىڭ قولىنا وتكەن-دى. قازى رەنجىگەن جوق. اۋرۋدىڭ دەندەي باستاعانىن اڭعارعان سوڭ، ەندىگى جەردە بيەسىن ساۋىپ ءىشىپ، جان كۇتىپ، تىنىش جاتقاندى ماقۇل كورگەن.
ءشوپشى اۋىل – بەس-التى-اق ءتۇتىن. كۇن قىزىپ، ءتول وتىققان سوڭ الدىنداعى وتارلارىن بولشەكتەپ، ءار قويشىعا قوسىپ بەرىپ، پىشەن دايىنداۋعا شىعارىلعان مالشىلار. سوندىقتان ءار ۇيدە ەكى-ۇش يت بار. كوبى توبەت، ءبىرلى-جارىم دۇرەگەيلەر دە كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ كەيبىرى لاشىنعا تانىس، تالاي تاياق جەگەن سابازدار. ال قالعاندارى كوپ ۇزاماي-اق كەزەك-كەزەك تازىنىڭ ۋماجداۋىنان ءوتتى. يتتەردىڭ اراسىنا تۇسكەن يەلەرى تالاي رەت رەنجىستى. الايدا، ءبىر دە ءبىر رەت قىستا ەسەنجولمەن بولعان جانجال قايتالانعان جوق، ونداعىداي اۋىر سوزدەر ايتىلعان ەمەس.
جايلاۋعا شىققان سوڭ كوپ ۇزاماي ءبىر كۇنى ىڭىردە ءوزى جۇرەتىن دىرىلداق، جۇيرىك ارباعا مىنگەن، كيىمدەرى بوتەن ءۇش ادام سۋىت كەلدى دە، ايالداماستان قازىنى ەرتىپ اكەتتى. لاشىن بۇل وقيعاعا ءمان بەرمەگەن: قايرات-كۇشى تولىسىپ، دەر شاعىنا جەتكەن تازى وزىنە مۇلدە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جاڭا ءبىر قىزىقتىڭ ەسىگىن اشقان-دى. ونىڭ سەبەپكەرى – قىنالاعاننان بەرى وسى اۋىلدىڭ بار ءيتىن سوڭىنان شۇبىرتىپ جۇرگەن دۇرەگەي قانشىق ۇشار ەدى.
ناعىز قان مايدان ەندى باستالدى. كوبىنە جالعىز قالاتىن، بار يت ءبىر وزىنە جابىلاتىن لاشىن وراسان كۇشتىلىگىنىڭ، ءادىس، ايلاعا جەتىكتىگى مەن جىلدامدىعىنىڭ، قاۋىپ-قاتەرگە قارامايتىن جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا اجال تىرناعىنان امان قالىپ ءجۇردى. سابالاق ءجۇندى ماڭ توبەتتەردىڭ تالايىنىڭ قۇلاعى جۇلىندى، تالايى ۇستىنەن قان سورعالاپ، ۇرىس دالاسىن تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. لاشىننىڭ ءوزىنىڭ دە دەنەسىن جاراقات باسىپ كەتتى. ءبىراق ەكى-ۇش كۇنگى ۇزدىكسىز ايقاستان سوڭ دۇشپاندارىن بەت قاراتپاي جەڭىپ، دۇرەگەي قانشىقتى جالعىز ءوزى يەمدەنىپ الدى. قالعان يتتەر بۇلاردىڭ قىزىعىنا قاراپ توڭىرەكتەپ قانا جۇرەدى. ەشقايسىسى جاقىنداپ، تاياق تاستام جەرگە كەلۋگە باتپايدى. ايتكەنمەن تازى ۇزاق سالتانات قۇرا المادى. باسقا بالالارمەن بىرگە جازعى دەمالىسقا اۋىلعا كەلگەن ءادىل اربادان تۇسكەن بەتىندە ۇيگە باس سۇعا سالا قايتا شىقتى دا، قولىنداعى كىشكەنە تاياقپەن يت بىتكەندى جاسقاي قۋىپ، لاشىندى ۇستاپ الدى؛ قارعىسىنان جەتەكتەپ اكەپ، قىل شىلبىرمەن بوساعاعا بايلاپ تاستادى. تازى كىشى يەسىنىڭ كەلگەنىنە قۋانعانمەن، مىنا ىسىنە ريزاشىلىق بىلدىرە قويمادى. ايتكەنمەن ءادىل ونىڭ قىڭسىلاعانىنا، تىنشىماي الاسۇرعانىنا قاراعان جوق. بازار تارقاعان كەزدە ءبىر-اق بوساتتى.
ءادىل بىلتىرعىدان كوپ وزگەرىپتى. بويى وسىڭكىرەپ، كىشكەنە كەكىل قويعانى ءوز الدىنا، جاسىنا جەتپەي سالماقتى بولا قالعان. از سويلەيدى، ءار ىسىندە ۇلكەن كىسىگە ۇقساۋعا تىرىسادى. اۋىل بالالارىمەن كوپ وينامايدى. ۇيدە قالىڭدى-جۇقالى ون-ون بەس كىتاپ بار، سولاردى كەزەكپە-كەزەك قايتا-قايتا اقتارادى. باسقالارىنان گورى كورنەكتىرەك بىرەۋىن ءتىپتى قولىنان تاستامايدى. ناقىشىنا كەلتىرىپ، سۋدىراتىپ وقىپ وتىرعانى. ءادىلدىڭ داۋسىن ەستىسىمەن-اق، بيىل قىستاۋدان قازىلارمەن بىرگە كوتەرىلگەن، قايراقشىلىق جۇمىسقا جەگىلگەن ومار اقساقال ۇزىن تاياعىمەن كيىز ەسىكتى سەرپە اشىپ، ۇيگە كىرەدى. مالداسىن قۇرىپ، تورگە جايعاسقان سوڭ:
— بۇل قاي باتىر؟ – دەپ سۇرايدى.
— الپامىس.
— ءجون-اق، قاراعىم. جالعىزدىڭ جارى قۇداي دەگەن. ول دا وسى سەندەي جالعىز. بويىنا وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن، اتسا وق، شاپسا قىلىش وتپەيتىن قاسيەت، مىڭ سان قولعا قارسى شابار قايرات دارىعان باتىر بولعان سوڭ، دۇشپاندارىن مۇقاتىپ مۇراتىنا جەتتى. ونداي الىپتار ءقازىر جوق. ءبىراق ونەر، ءبىلىم بار. ادامعا كۇش بەرەر، قانات بەرەر، كەۋدەسىنە ارىستاننىڭ جۇرەگىن ورناتار، كوكىرەگىنە جۇلدىز جاعار قۇدىرەتتى نارسە وسى ءبىلىم. وقى، قاراعىم. ءتاڭىرى تىزگىنىن وڭداسا، ەرتەڭ-اق ورتان قولداي ازامات بولاسىڭ. تەك سول كۇنگە قاراجاياۋ جەتىپ جۇرمە.
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالادى. سالدەن سوڭ ومار:
— ال، ءادىلجان، اتاڭنىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالسىن، قيسساڭدى وقىپ جىبەر، – دەيدى.
وسى كورىنىس كۇن سايىن دەرلىك قايتالانادى.
كەيدە ءادىل وتكەن جىلعىداي لاشىندى ەرتىپ، شىعىپ كەتەدى. ءبىراق بۇرىنعىشا جولاي كەزدەسكەن بۇتالار مەن اپانداردان سەكىرىپ، قولىنا ۇستاعان سولقىلداق شىبىعىن كوككە كوتەرە سەرمەپ، وزىنەن-وزى ايعايلاي جۇگىرىپ، قۋراي، ساسىر بىتكەندى بەلىنەن ءبىر سالىپ، وتاپ ءتۇسىرىپ، تاۋ-تاسقا جاڭعىرىققان ءۇنىن تاماشالاپ، كوگالعا اۋناپ، اسىر سالىپ وينامايدى. تاياۋ ماڭدا باسقا توبەشىكتەردەن گورى ەڭسەلىرەك شوقى بولسا، سونىڭ باسىنا كوتەرىلىپ، الدەبىر بيىك تاستىڭ ۇستىنە شىعادى دا، ءبىر قالىپتى سوققان قوڭىر سامالعا كەكىلى جەلبىرەپ، يرەلەڭدەي سوزىلىپ بارىپ كوز ۇشىنان وشەتىن جام جولعا قاراپ ۇزاق وتىرادى. مۇندايدا لاشىن دا جەلگە كەۋدەسىن توسەپ، ارقاسىن كۇنگە قىزدىرىپ، كوك الا قىنا باسقان تاستىڭ ەرنەۋىندە، ءادىلدىڭ قاسىندا راقاتتانىپ جاتاتىن.
ءشوپ باسى سولا باستاعان كەزدە ءبىر كۇنى ءتۇس اۋا قازى اۋدان ورتالىعىنا بارعان بەكقاليعا ەرىپ قايتىپ كەلدى. ءادىل ادەتتەگىشە ومار اقساقالعا جىر وقىپ وتىرعان. ەر تارعىننىڭ بۇلعىر تاۋدىڭ ىشىندە قالعان جەرىنە جەتكەن-دى. سىرتتان ابىر-سابىر داۋىس ەستىلگەن سوڭ جۇگىرىپ شىقتى. كوكەسى اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. قۇشاقتاي الىپ، ومىراۋىنا بەتىن باسىپ ۇزاق جىلادى.
كەشىنە بۇكىل اۋىل قازىنىڭ ءتورت قانات كيىز ۇيىنە جينالدى. ءبارى دە كوڭىلدى. اسىرەسە ومار اقساقال. قوزعالاقتاپ ءبىر ورىندا وتىرا المايدى. جان-جاعىنا قورازدانا قاراپ، ۇيگە جاڭا بىرەۋ كىرىپ-شىققان سايىن:
— “اق يىلىپ-بۇگىلمەس” دەگەن. پالە-جالادان امان كەلگەنىڭ مىنا ءادىلدىڭ، انا اق كەلىننىڭ تىلەۋى. ءتاۋبا قۇدايعا، – دەيدى. ناسىبايىن ءبىر اتىپ، ءبىر الادى. وسىدان از جىل بۇرىن ەل باسىنا تونگەن قيىنشىلىقتاردى، كەشەگى وتكەن قىرعىن سوعىستى ەسكە ءتۇسىرىپ، سونىڭ ءبارىنىڭ ارتتا قالعانىنا شۇكىرشىلىك ايتىپ قويادى.
ال قازى كوپ سويلەمەي، ءۇنسىز عانا وتىردى. ءادىلدى باۋىرىنا باسا قۇشاقتاپ العان. كەكىلىنەن سيپاي بەرەدى. اندا-ساندا قىستىعا جوتەلەدى. ءتۇرى وزگەرىپ كەتىپتى. ءوڭى قاشىپ، بوزارا تۇسكەن. شيراتىلعان قاپ-قارا مۇرت قويعان ەكەن. ونىسى ۇناسقانىمەن، بەتىنە بۇرىنعىدان دا جۇدەۋ كەيىپ بەرەدى. ەسكىلىكتى سىرقاتى مەڭدەگەن سياقتى.
شىنىندا دا، قازى قايتىپ وڭالا المادى. اۋىل قونىس اۋدارىپ سۋىقبۇلاققا قونعان كۇنى اجال جاستىعىنا باس قويدى دا، ەرتەڭىنە ءتۇن ورتاسىندا كوز جۇمدى. ەل جاۋىن استىندا كوشكەن ەدى. جۇمىس توقتالىپ، باس كوتەرەر ەر-ازامات تەگىس ۇيدە وتىرعان. اپ-ساتتە بۇلاقتىڭ ىلدي جاعىنداعى كىشكەنتاي توبەنىڭ باسىنان كىسى بويى ءقابىر قازىلدى. ۇزاق كۇتپەي جانازاسىن شىعارىپ، ەرتەڭىنە سارىدە ءولى دەنەنى جەر قوينىنا تاپسىرىستى. كوزىنە جاس الماعان ادام جوق. ومار اقساقال داۋسى دىرىلدەپ، قۇراندى وقىپ بىتكەنشە الدەنەشە رەت ءۇزىپ الدى. سازارىپ، ءۇنسىز قالعان ءادىل عانا. تەك اق كەبىنگە ورالعان ءمايىت تەرەڭ قابىرگە تۇسىرىلگەن كەزدە عانا كوزى بولماشى جاساۋرادى. ۇلكەندەردىڭ ايتۋىمەن قولىنا العان ءبىر ۋىس توپىراقتى كوكەسىنىڭ ۇستىنە سەپتى دە، ارتىن كۇتپەي بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
توسەك تارتىپ جاتقان يەسى ويانباي قويعان كەزدە لاشىن ونشا مازاسىزدانعان جوق. اۋلاققا اپارىپ، كومىپ تاستاعاندا دا بوتەن وي كەلمەگەن. ادامزاتتىڭ تۇسىنىكسىز ىستەرى كوپ، سونىڭ ءبىرى شىعار دەپ تۇيگەن. يەسى كۇنى ەرتەڭ-اق ۇيقىسىنان ويانىپ، ۇيگە قايتىپ كەلەدى. تالاي رەت جولاۋشىلادى عوي. ۇنەمى ورالاتىن. بۇل جولى ونشاما ۇزاعان دا جوق. اۋىلدىڭ ىرگەسىندە جاتىر. ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى تۇرارى انىق. ايتكەنمەن، باسىنا كەلىپ قايتقان سايىن تازىنىڭ كوڭىلى قۇلازىپ قالاتىن. مازاسىزدانا باستاعان. بۇل – يەسى جازدا ءۇش اي قاتارىنان جوعالعانى سياقتى، ۇزاق ۋاقىت بويى تۇرماي قويار ما ەكەن دەگەن ءقاۋىپ ەدى. سوندىقتان ومار اقساقال وگىز ارباعا وقۋعا باراتىن بەس-التى بالانى سالىپ الىپ، اۋىلدان شىعىپ جۇرە بەرگەندە تازى ولاردىڭ سوڭىنان ەردى. ءادىل كەت دەپ قانشا زەكىگەنىمەن قالمادى. اقىرى اربادان ءتۇسىپ، تاس لاقتىرعان كەزىندە عانا كەرى بۇرىلدى. جازىقسىز جابىرلەنگەنىنە قاتتى وكپەلەگەن ەدى. ءادىلدىڭ ءوزىنىڭ قانداي سەزىممەن كەتكەنىن بىلگەن جوق.
10
قازى توبە باسىندا ۇيىقتاپ جاتا بەردى. تۇرماي قويدى. ۇيگە ەڭ قۇرماسا ءبىر رەت كەلىپ قايتپادى. اقىرى، جاپىراق سولىپ، اسپان جۇدەۋ تارتقان شاقتا ءشوپشى اۋىل تاراپ، ادەتتەگىدەي ۇيرەنشىكتى قىستاۋلارىنا كوشتى. لاشىن مەن كاميلا دا فەرما ورتالىعىنداعى وزدەرىنىڭ تامىنا كەپ كىردى. ال قازى توپىراق استىنا كومىلگەن قالپى ەسكى جۇرتتا قالا بەردى.
ءۇش بولمەلى ءۇي قاڭىراپ تۇر. سىرتقا شىعا قاشقىڭ كەلەدى. ءبىراق دالا دا كوڭىلسىز. اق جاۋىندار باستالعان. نوسەرلەتىپ توگىپ تە جىبەرمەيدى، تولاس تا تاپپايدى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سىلبىرەپ تۇرعانى. الدا-جالدا ءبىر ساتكە باسىلا قالسا، ىزعارى سۇيەكتەن وتەر سالقىن جەل سوعىپ قويا بەرەدى. سۋىق. كوڭىلسىز.
لاشىن بۇرىنعىداي تويىپ اس ىشپەيدى. كەيدە كاميلا مۇنىڭ بار، جوعىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتەتىن سياقتى. ءبىر كۇنى تاماق سۇراپ اياعىنا وراتىلعاندا تەۋىپ تە جىبەردى. سۇرامساقتانعانمەن ەشتەڭە ونبەيتىنىن اڭعارعان تازى ەندى پەش تۇبىندە ءبۇرىسىپ جاتا بەرەتىن بولدى. ول يەسىن كۇتۋدە ەدى. ەسىك اشىلعان سايىن باسىن جۇلىپ الادى، ءبىراق ۇيگە كىرگەن باسقا كىسى بولىپ شىعادى. سىرتتان ەركەكتەردىڭ دابىرلاسقان داۋ-سى ەستىلسە ەسىكتى يتەرىپ اشىپ اتقىپ شىعادى، الايدا سويلەسىپ تۇرعان ادامداردىڭ ىشىندە يەسى كورىنبەيدى. مۇنداي اۋىر تۇرمىسقا تازى كوندىگە الماي-اق قويدى. تىرلىگىنە ماعنا بەرگەن نارسە – يەم قايتىپ كەلەدى دەگەن ءۇمىت ساۋلەسى عانا ەدى.
ءبىر كۇنى ءىڭىر الەتىندە ۇيگە ەسەنجول كىردى. كوپتەن قاباعى اشىلماي جۇرگەن كاميلا كوڭىلدى-تىن. قازاندا ەت قايناپ جاتقان. ەسەنجول تابالدىرىقتان اتتاي بەرە كۇلىپ بىردەڭە دەدى دە، ءاي-شاي جوق، تورگە جايعاستى. كاميلا دا بوگەلمەي داستارقان جاساپ، ەت تۇسىرۋگە كىرىستى. ەسەنجول قوينىنان ءمولدىر سۋ قۇيىلعان شولمەك الىپ، ستول ۇستىنە قويدى. جىلميا كۇلگەندە سەكپىل بەتى ءبىر-اق ۋىس بوپ كەتەدى ەكەن. تاباق كەلىسىمەن لاشىننىڭ الدىنا سۇيەكتى ءۇيىپ تاستادى. ەتى شالا سىپىرىلعان كەمىك سۇيەكتەر. تازىنىڭ قىستاۋعا قونعاننان بەرى جارىتىپ تاماق جەگەنى وسى ەدى. باياعىدان ۇمىتىلماي كوكەيىندە جۇرگەن اشۋ-كەگى تارقاپ، ساتۋشىعا ريزا بوپ قالدى. اش قارىنعا تۇسكەن استان ءالى قۇرىپ، ماۋجىراپ، قالعي باستادى. سالدەن سوڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى.
قانشا ۇيىقتاعانىن بىلمەيدى، ىڭىرسىعان ۇننەن وياندى. شام سوندىرىلمەپتى. داستارقان جيناۋسىز. تاباق تۇبىندە ءبىر شوكىم ەت كورىنەدى، شولمەك بوساپ قاپتى. لاشىن قايتادان قالعي بەرگەندە ىڭىرسىعان داۋىس تاعى ەستىلدى. كاميلانىڭ داۋسى. تورگى بولمەدەن شىعادى. ءوزىن بىرەۋ بۋىندىرىپ جاتقان سياقتى. ۇيقىسى شايداي اشىلعان تازى ستولدان قارعىپ ءوتىپ، تورگى ۇيگە جەتىپ باردى. اۋىزعى بولمەدەن تۇسكەن جارىق ساۋلەسىمەن بىردەن كوردى: توسەك ۇستىندە كاميلانى ەسەنجول تۇنشىقتىرىپ جاتىر ەكەن. ۋماجداپ استىنا باسىپ الىپتى. كومەككە ۇمتىلعان تازى ءبىرىنشى قارعىعاندا ولاردىڭ ۇستىندەگى كورپەنى جۇلىپ ءتۇستى. كەلەسى ساتتە ۇزىن، وتكىر ازۋلار قورعانسىز ماي قۇيرىققا بويلاي كىرگەن ەدى. ويبايلاعان داۋىس شىقتى. اپىر-توپىر ەكەۋى دە اتىپ تۇردى. تازى ەسەنجولعا قايتا باس سالعان ساتتە اناسىنان جاڭا تۋعانداي تىر جالاڭاش كاميلا كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا لاشىننىڭ وزىنە ۇمتىلدى. ءبىراق قولىندا ەشتەڭە جوق ەكەن، كوزىنە قان تولىپ كەتكەن يت ىعا قويمادى. اقىرى كاميلا قازىنىڭ توسەكتىڭ اياق جاعىندا تۇراتىن تاياعىن الىپ، لاشىندى سىرتقا قۋىپ شىقتى. سول كۇنى تازى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت دالاعا تۇنەدى.
وسىدان بىلاي قاراي لاشىننىڭ تۇرمىسى جان توزگىسىز بوپ كەتتى. كاميلا ارناپ تاماق قۇيمايدى. تازى كۇرەسىنگە لاقتىرىلعان سۇيەك-ساياقتى عانا تالعاجاۋ ەتەدى. كەيدە ءنار سىزباي قاتارىنان ەكى-ۇش كۇن اشىعاتىن. سوندا دا قارا توبەتشە تىمىسكىلەنىپ، ءۇي-ۇيدىڭ جۋىندى توگەتىن جەرلەرىن اڭدىعان ەمەس. تىشقان اۋلاپ، ولمەس قورەگىن ايىرىپ ءجۇردى. ءبىر رەت اۋىلعا جاقىن جەردەن قويان دا ۇستاپ جەدى. ەڭ قيىنى – كۇزدىڭ قارا سۋىعى ەدى. تازى قورانىڭ سىرتىندا جاتقان، مال اۋزىنان قالعان ءبىر قۇشاق ساباندى پانالايتىن. الايدا، جىلى ۇيدە وسكەن يتكە ونىڭ بەرەر قىزۋى شامالى ەدى. اسىرەسە تاڭعا جاقىن، ءشوپ باسىن قىراۋ كومىپ، وكپەك جەل قاتايا تۇسكەن شاقتا ءدىرىل قاعىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپايدى. ال جاڭبىرلى تۇندەرى ءتىپتى قيىن. تازى قورانىڭ ىق جاعىنا شىعىپ الىپ، شوقيىپ وتىرعان قالپى كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىرادى. ەسىك اش دەپ قىڭسىلامايدى. كاميلانىڭ جىبىمەيتىنىن بىلەدى. اۋىلدا جانىنا جاقىن تۇتار جالعىز-اق ادام قالعان-دى. ول ومار اقساقال ەدى. لاشىننىڭ دالادا تۇنەپ جۇرگەنىن اڭعارعان سوڭ ءبىر كۇنى ىڭىردە ادەيى كەپ، ۇيىنە ەرتىپ اكەتتى. مول قىپ تاماق قۇيعىزدى. ەندى وسىندا جاتا سالار دەپ ەدى، تازى ەسىكتىڭ اشىلۋىن عانا كۇتىپ تۇر ەكەن، سىرتقا اتقي جونەلدى. بارىپ، قورا ارتىنداعى ۇيرەنشىكتى ورنىنا جايعاستى. ومار اقساقال لاشىندى قارعىسىنان جەتەلەپ، الدەنەشە رەت ۇيىنە اكەلدى. الايدا، تازى مۇندا تۇراقتامادى. تاماعىن ءىشىپ الادى دا، تايىپ تۇرادى. ول يەسىن اڭدۋدا ەدى. ەندى ءبىر رەت كورسە ايرىلماق ەمەس. قايدا بارسا دا سوڭىنان ەرە كەتپەك. ءبىراق يەسى كەلمەي قويدى. كەيدە كۇنارا، كەيدە ەكى-ۇش كۇندە ءبىر رەت ءتۇن ورتاسى اۋا، يا تاڭعى الاكەۋىمدە بىرەۋ تەرەزە تىقىلداتادى دا، ىشتەن كاميلا ەسىك اشادى. العاشقى جولى بەيمەزگىل كەلگەن ادامنىڭ يەسى ەكەنىنە كۇماندانباعان تازى سۇرىنە-جىعىلا اتىپ تۇرىپ، جەتىپ بارىپ ەدى، لىپ ەتىپ ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان ەسەنجولدى كوردى. سودان بىلاي قاراي تاڭ الدىندا تەرەزەنىڭ اقىرىن عانا تىرسىلداعانى، ەسىكتىڭ سىقىرلاي اشىلعانى لاشىنعا ۇيرەنشىكتى نارسە بوپ كەتتى. قوزعالماي جاتا بەرەدى. سەكپىلبەت ساتۋشىنى ءسۇبىحانى سۇيمەيدى؛ ايتكەنمەن ءوزىنىڭ ارالاسۋى ءجونسىز ەكەنىن بىلگەندىكتەن تابيعاتىندا قاباعاندىق مىنەز جوق تازى ىشتەن تىنعان.
بىردە ءتۇن ورتاسىندا جاپالاقتاپ قار جاۋا باستادى. اۋا تىمىق، ءتۇن ادەتتەگىدەن جىلى ەدى. ارىق تازى سابانعا تىعىلا بۇيىعىپ، ۇيقىلى-وياۋ قالىپتا جاتا بەردى. تاڭ سىز بەرە، قار جاۋىپ بىتكەن شاقتا عانا كوزىن اشتى. دۇنيە تازارىپ، اسپان كەڭي ءتۇسىپتى. توڭىرەك تەگىس اپپاق. ماڭايداعى توبەشىكتەر تاپال تارتىپ، بۇرىنعىدان الىستاڭقىراپ كەتكەندەي. تازى كەرىلىپ، قۇرىسقان بويىن جازدى دا، ءدۇر سىلكىندى. سالقىن، تازا اۋانى كوكىرەك كەرە جۇتىپ، تۇرعان ورنىندا وزىنەن-وزى سەكىرىپ-سەكىرىپ الدى. الدەكىمگە ەركەلەگىسى كەلگەندەي. قورانى اينالا جۇگىرىپ ءوتتى. ۇيگە بىرەۋ كىرىپ شىعىپتى. كەلگەن ءىز جارتىلاي قار باسقان كومەسكى دە، كەتكەن ءىز اپ-انىق، ەتىكتىڭ تابانىنىڭ بەدەرىنە دەيىن كورىنەدى. ەسەنجول. يەسىنەن ەشقانداي حابار جوق سياقتى. تازى جاۋىرتاعىنىڭ وركەش-وركەش بيىكتەرىنە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، الدەنەنىڭ سوڭىنان كوڭىلسىز ەرگەندەي اياڭداي باسىپ اۋىلدان شىقتى. ارتىنا قاراپ ءسال بوگەلدى. سودان سوڭ سۋىقبۇلاقتى بەتكە الىپ، جورتىپ كەتتى.
11
قار بەتى تولعان ءىز، قار بەتى تولى جازۋ. سايراپ جاتىر. ءوز عىلىمىنا جەتىك سارىاسىق تازى ءبارىن دە ەركىن وقيدى. كىم ءوتتى، قاشان ءوتتى، قايدا بارماق، قاي جەردە ايالداۋعا ءتيىس – تەگىس بىلەدى. مىناۋ ءۇش اياقتاپ جورتقان – سارى كىس. ءبىر ءتۇپ وقشاۋ توبىلعىنىڭ تۇسىنان قارعا ءسىڭىپ كەتىپتى. ون-ون بەس قادام جەردەن قايتا شىعادى. مىنە، شىقتى. ەندى وڭعا قاراي تارتىپتى. لاشىن ىزىنە تۇسپەيدى. ءوزى شۇيكەدەي، ءارى باعاسىز اڭ. ال مىناۋ كولدەنەڭ وتكەن ءىز – كۇزەندىكى. كىشكەنتاي بولسا دا قايراتتى، ءادىسقوي، ءارى شاقار پالە. يەسى جاقسى كورۋشى ەدى. تۇلكىنىڭ ءىزىن قۋىپ كەلە جاتقاندا كەزدەسە قالسا، وسىعان بۇرىلاتىن. ءبىراق ءقازىر لاشىننىڭ ۋاقىتى جوق. كەيىن، يەسى ەكەۋى بىرگە جۇرگەندە اۋلار. مىنە، تۇلكىنىڭ ءوزى. ويناقتاي باسقان. بۇل دا ءبىر قىرىن كەتتى. سوڭىنا تۇسۋگە مۇرسات قايدا. تاعى دا ءىز. كۇشىك تۇلكىنىكى. بۇل دا بارسىن. تاعى دا تۇلكى. وسى جاڭا عانا ءوتىپتى. ءىزى ءىرى. ارلان. تۇگى كۇنگە شاعىلىسا جايناپ، اق قار ۇستىندە تولقىنا بۇلاڭداپ كەتىپ بارادى-اۋ!.. بىرەر توبە عانا استى. قاپ! بولمادى ەندى. ىزگە تۇسە جونەلگەن تازى الدىنداعى قىرقاعا شىعا بەرە يەك ارتپادان باسپا قىپ قاراپ ەدى، تۇلكى شىنىندا دا ويداعى شوقتالا وسكەن بىرتىق قاراعاننىڭ اراسىندا ءجۇر ەكەن. تاۋ جاق قاپتالدى الا لاپ بەردى. قامسىز تۇلكى دىبىسىن ەستىپ تۇرا قاشقانشا ارقان بويىنداي كەلىپ قالىپ ەدى. ودان ارى اۋدەم جەر جىبەرمەي ۇمار-جۇمار استىنا باستى.
تازىنىڭ ءوزى دە تاڭ قالدى. بۇرىنعى قۇمارلىق جوق. نەگە قۋدى؟ كىم ءۇشىن ۇستادى؟ ءولتىرىپ قاجەتى قانشا ەدى؟ بىلمەيدى. تۇلكى ۇزىنىنان سوزىلىپ، قيمىلسىز جاتىر. قار ۇستىنە تۇمسىعىنان ءبىر تامشى كىرلەۋىت قان تامىپتى. تازى تاياۋ ماڭدا ەشكىم كورىنبەس پە ەكەن دەپ جان-جاعىنا قارادى. ادام جوق. ايتپاقشى، بىرەۋ بار. ءوز يەسى. ءتىپتى جاقىن جەردە جاتىر. ۇيدەن نە ءۇشىن شىققانى ويىنا تۇسكەن تازى ءولى تۇلكىگە نازار دا اۋدارماستان سۋىقبۇلاققا قاراي تەكىرەكتەي جونەلدى. توتە جول ەسىندە. يتمۇرىن، تىكەن، ءۇشقات وسكەن قيا جارتاستى تار سايمەن اسىپ ءتۇسۋ كەرەك.
تاۋعا ەنە بەرگەن ساتىندە ءوزىن بىرەۋ سىرتتان باقىلاپ تۇرعان تارىزدەندى. ارتىنا مويىن بۇردى. ەشكىم كورىنبەيدى. سەزىكتى ەشتەڭە دە جوق. تازى بوگەلمەي، العا قاراي جۇرە بەردى. ءبىراق جايسىز سەزىم قايتادان پايدا بولدى. تىتىركەنىپ كەتكەن تازى توڭىرەگىنە يمەنشەكتەي كوز تاستادى. كوڭىل اۋدارار، وشاڭ ەتكەن جان جوق سياقتى. ايتكەنمەن، ءجۇزى ىزعارلى قۇپيا كۇش يەسى ءوزىنىڭ قۇرساۋىن تارىلتا تۇسكەندەي. الدان دا، ارتتان دا، قوس بۇيىردەن دە قىسىپ، جاقىنداپ كەلەدى. جىلجي سىرعىپ ءدال قاسىنا جەتتى. تازى بويىن بەيتانىس ماقۇلىقتىڭ سۋىق دەمى شارپىعانداي قالتىراپ قويا بەردى. ءجۇرىسىن شيراتا ءتۇستى. مىنە، مىنا قوس جارتاستىڭ اراسىنداعى قىلىدان وتسە، ار جاعىندا تاياق تاستام جەردە يەسى جاتىر. كەنەت، تازى ەسى شىعا قالشيىپ تۇرىپ قالدى. قارسى الدىندا بيىك سۇر تاسقا شىنتاقتاي سۇيەنىپ بىرەۋ تۇر. بەت بەينەسى دە، تۇلعاسى دا بۋالدىر. ايتكەنمەن، قازى ەكەنى انىق: باسىندا تۇلكى تىماق، ۇستىندە كۇزەن ىشىك. لاشىنعا قاراپ جىميعان سياقتى. ءۇنسىز ىمداپ شاقىرعانداي. قۋانعاننان داۋسى شىعىپ كەتكەن تازى ارسالاڭداپ، يەسىنە قاراي ءبىر-اق قارعىدى. الدەنە سارت ەتتى. قازىنىڭ سۇلدەسى عايىپ بولعان. ماناعى قورقىنىشتى ەلەس تەمىر تىسپەن وڭ جاق الدىڭعى اياقتان، كارىجىلىكتىڭ باسىنان نىق قاۋىپتى. تازى وسى توڭىرەكتى كۇزەگەن مالشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ قاسقىرعا قۇرىپ، ۇمىت قالدىرعان قاقپانىنا تۇسكەن ەدى.
12
ءاۋ باستا بويىن ۇرەي بۋىپ، ىشقىنا سەكىرگەن. تەمىر قىشقاش قالمادى، قوسا كوتەرىلدى. ەكىنشى قايتارا سەكىرگەندە قاقپانعا جالعانعان كەرە قۇلاشتاي شىنجىردىڭ ۇشىنا بەكىتىلگەن شويىن قىرقاياق سوپاڭ ەتىپ قار بەتىنە شىقتى. ءبىراق اۋىر سالماق الدىڭعى اياقتان تارتقان تازى ەكپىنىن باسا الماي، توڭقالاڭ اسىپ ءتۇستى. كارىجىلىك بەل ورتاسىنان مورت سىندى. كوزىنە قان تولعان تازى تۇرا سالا قاقپانعا سالدى اۋىزدى. جەڭىل توت باسقان سۇرعىلت بولات شاقىر-شۇقىر ەتتى. ايتكەنمەن، تازىنىڭ ازۋىنان ىققان جوق، سول سىرەسكەن قالپىنان جازبادى. تازى جانسىز تەمىردى قارش-قۇرش شايناي بەردى. سالدەن سوڭ قاقپاندى دا، قار بەتىن دە قىپ-قىزىل قان باسىپ كەتتى. الايدا، تەمىر قۇرساۋ جۇمسارمادى، قايتا بۇرىنعىدان دا نىعىزىراق قىسا تۇسكەن ءتارىزدى. اقىرى قالجىراعان تازى قار ۇستىنە سىلق قۇلادى. تالماۋسىراپ ۇزاق جاتتى.
ءبىر كەزدە كوزىن اشتى. ەسسىز ۇرەي بويدان كەتكەن، قورقىنىشتى ەلەس تە عايىپقا اينالىپتى. ەندى تازى اياعىنا تاس بوپ جابىسقان پالەگە ادام قولىنان شىققان ءقاۋىپتى قارۋلاردىڭ ءبىرى دەپ قانا قارادى. جاعال توت باسقان، سىنعان وسىنداي ءبىر ەسكى قاقپاننىڭ وزدەرىنىڭ قوراسىندا دا جاتقانى ەسىنە ءتۇستى. وسىنىڭ ءوزى-اق دەنەسىنە كۇش قۇيعان ەدى.
ەسىن جيعان تازى بويىندا اياعىنىڭ اۋىرعانىنان دا قاتتى ءبىر دەرت بارىن اڭعاردى. ول ەكى-ۇش كۇننەن بەرى ءنار سىزباعان اش ەدى. مانا ۇستاعان تۇلكىسىن ويلادى. ءومىرى تۇلكى ەتىن تاتىپ كورمەسە دە، سوندا جەپ، تويىپ الماعان ەكەم دەپ وكىندى. كەنەت ونىڭ كوزى قارسى الدىنداعى، جەنتەكتەلىپ جاتقان قانعا ءتۇستى. قاقپاننىڭ ءتۇبى عانا ەمەس، توڭىرەكتەگى ەكى-ۇش ادىم جەر تەگىس قىزىل الا. تازى ورنىنان تۇرا سالا مۇزداقتانا قاتقان قاندى اساي باستادى. سالدەن سوڭ قار بەتىندە قىزارعان ءبىر دە ءبىر داق قالمادى.
اش قارىنعا شامالى اس بارىپ، الدەنگەن تازى تەمىر قۇرساۋدان ءوز بەتىمەن قۇتىلا الماسىن ءتۇسىندى. بۇل كۇيدەن يەسى عانا شىعارۋى مۇمكىن. مۇمكىن ەمەس، انىق. تەك باسىنا جەتۋ كەرەك. الىس ەمەس. يەك استىندا. جەتۋگە بولادى.
قاقپاننىڭ ۇشىنا سۇيرەتپە توقپاق رەتىندە بايلانعان قىرقاياق تەمىر اۋىر ەكەن. تازىنىڭ ءاربىر تۇتامدى جان توزگىسىز قيىندىقپەن جەڭىپ الۋىنا تۋرا كەلدى. سىنعان سۇيەكتەر ءوزارا ۇيكەلەسىپ، شىقىر-شىقىر ەتەدى. اياقتىڭ باسى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالعانى-اق جاقسى ەدى، ۇزىلمەدى. ءسىڭىر مەن ەتكە ءىلىنىپ، بەرىك تۇر. جارالى اياعىنا كۇش تۇسكەن سايىن تازىنىڭ كوز الدىن قىزىلدى-جاسىلدى وت شارپىعانداي بولىپ، دۇنيە مۇنارلانىپ كەتەدى. ايتكەنمەن ءبىر قارىستان سوڭ ەكىنشى قارىستى ۇتىپ، العا جىلجي بەردى. كەيدە سۇيرەتپەنى تاس قاعىپ، نەمەسە بۇتا ءىلىپ قالادى. مۇندايدا تازىنىڭ ۇزاق ازاپتانۋىنا تۋرا كەلەتىن. ءبىر جولى قىرقاياق توبىلعىعا ماتاسىپ، مۇلدە شىقپاي قويدى. تازى ەت پىسىرىمدەي جانتالاستى. اقىرى، كەرى بۇرىلا تارتىپ، ارەڭ بوساتتى. سودان سوڭ بۇتاسىز، تاسسىز جەرمەن جۇرۋگە تىرىستى. الايدا، بوگەلىسسىز ءبىر قالىپتى جىلجي المادى. ىلگەرى اتتاعان سايىن قاقپان اۋىرلاي بەرگەن. قانشا تەگىس جەرمەن ءجۇردىم دەپ ويلاعانمەن قار استىنا جاسىرىنىپ جاتقان، جولدى اۋىرلاتاتىن كەدەرگىلەر تاۋسىلمادى. بارىنەن دە يەسى جاتقان توبەگە كوتەرىلۋى قيىنعا سوقتى. بۇرىن ەكى-اق ىرعىپ شىعاتىن كىشكەنە توبەشىك ولشەۋسىز بيىكتەپ كەتكەندەي. ءبىر جاقسى جەرى، بۇل كەزدە جارالى اياق مۇز بوپ قاتىپ قالعان-دى. جانسىز، بوتەن دەنە ءتارىزدى. تازى بويىنا ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ، العا ەمىنە ءتۇستى. ءۇمىت ءجىبى جەتەلەگەن ازاپتى ساپارىن ساسكەدە باستاعان لاشىن ەكىنتى الەتىندە يەسىنىڭ باسىنا جەتىپ ەدى...
13
تازى ۇزاق ۇلىدى. قىسقا قايىرىپ وكسىپ-وكسىپ ۇلىدى. ارۋاناداي اڭىراپ، داۋسىن سوزا تارتىپ، زار توگە ۇلىدى. تاۋ-تاستى كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. ۇلىماسقا شاراسى جوق-تى، جىلاماسقا شاراسى جوق-تى. ول ءوزى وسى ۋاقىتقا دەيىن اشقان جاڭالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعىن اشىپ ەدى: ادام، ءتىرى ماقۇلىق اتاۋلىنىڭ بارىنە ءامىر جۇرگىزگەن، كوك تەمىرگە جان ءبىتىرىپ، كولىك ەتىپ مىنگەن، قولدان قۇس جاساپ، قىران قالىقتار بيىكتەن دە جوعارى سامعاعان ءتاڭىرى تەكتى، قۇدىرەتتى ادام دا ولەدى ەكەن، ءجۇزى ىزعارلى اجال الدىندا ادامزاتتىڭ ءوزى دارمەنسىز ەكەن. تازى يەسىنىڭ ماڭگىلىك ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەنىنە، ەندى قايتىپ تۇرماسىنا كوزى جەتتى. قول ۇشىن بەرىپ جاردەم ەتەر ەشكىمى جوق، اياعىنان تەمىر تالقى كەيپىندەگى اجال قاپقان، ابدەن قانسىراپ، ءالى قۇرىعان ءوزىنىڭ دە ساناۋلى عانا ساعاتتارى قالعانىن ۇقتى. تازى ازىرەيىلدىڭ امىرىنە قارسى ءسوز ايتا الماي، توپىراق استىنا كومىلگەن يەسىن جوقتاپ ۇلىدى. سول ءولىمدى ءوزى دە مويىنداپ، جارىق دۇنيەمەن، كەڭ دۇنيەمەن قوشتاسىپ ۇلىدى.
ءبىراق اجال تازى ويلاعاننان دا تەز، ءارى كۇتپەگەن جاقتان كەلدى. بۋى بۇرقىراعان، ءتۇتىنى بۋداقتاعان قىستاۋلاردى، جايىلىمداعى ەندەي ورگەن مالدى بىرنەشە كۇن تورىسا دا اۋىزدارىنا ەشتەڭە تۇسپەگەن، بۇگىن تاڭ قىلاڭ بەرە سونارلاپ، قويان، تۇلكى قاعۋعا شىعىپ، ەشتەڭە شالا الماعان ءۇش بولتىرىكتى قانشىق قاسقىر، زارلانا ۇلىعان يت ءۇنىن ەستىسىمەن، بويلارى وزىنە جەتە-قابىل جاس قانىشەرلەرىن ارتىنان شۇبىرتىپ، وسىلاي قاراي سوقتىرتا جونەلگەن. مەن مۇندالاپ شاقىرعان داۋىس جونىمەن جاڭىلماي تاپتى. الىستان باسپا قىپ تۇرىپ، تاياۋ ماڭدا ەكى اياقتىنىڭ جوعىن دا، بۇل – اداسىپ جۇرگەن جالعىز يت ەكەنىن دە كوردى. اۋىزعا ءوزى تۇسكەن اس قاشىپ اۋرەگە سالماسىن دەپ ءۇنسىز كەلىسكەندەي، تورتەۋى ءتورت جاقتان بۇقپانتايلاي كەلىپ، توبەشىكتى قورشاپ الدى دا، كوزدەرى وت شاشىپ، اپپاق، سويديعان، پىشاقتاي وتكىر تىستەرىن كورسەتە، اۋىزدارىن ارانداي اشىپ لاپ بەردى.
ءبىر كۇن ىشىندە سونشاما بەينەت شەككەن، وزىنە ءمالىمسىز سۇمدىق سىردىڭ بەتىن اشقان، ازاپتى تىرشىلىك قاجىتقان تازى قورىقپادى دا، تاڭىرقامادى دا. ءبىراق ءومىر ءوز زاڭىن جۇرگىزدى. تازى ولىمگە مويىن ۇسىنىپ، بەرىلە سالماي، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسكە ءتۇسىپ، ارپالىسىپ كەتتى. جالعىز ءيتتى وڭاي ولجا كورىپ كەلگەن بورىلەردىڭ العاشقى شابۋىلى ناتيجەسىز اياقتالدى. تەك قانشىق قاسقىر عانا لاشىننىڭ سانىن جۇلىپ ءوتتى. تازىنىڭ ساق-ساق ەتكەن، وڭدى-سولدى لىپىپ تۇرعان ازۋلارى تاجىريبەسىز بولتىرىكتەردىڭ ءتىسىن دەنەگە دارىتپادى. كۇتپەگەن قارسىلىققا ۇشىراسقان قاسقىرلار قاس قاعىمداي ۋاقىت اڭتارىلىپ قالدى دا، شەشىمتال، دۇلەي قيمىلمەن قايتا ۇمتىلدى. تازى بىرەۋ، قاسقىر تورتەۋ. تازى بايلاۋلى، قاسقىرلار بوس. قاسقىرلار كۇشى بويىنا سىيماي جالاقتاپ جۇرسە، تازى كۇن ۇزاققى كۇرەستەن ابدەن قالجىراعان. تارازى باسى تەڭ ەمەس ەدى. شابۋىل جاساۋشى جاقتىڭ كۇشى ءتورت ەسە، بەس ەسە، مۇمكىن، ءتىپتى، ون، جيىرما ەسە ارتىق-تىن. ونى تازى دا سەزدى، قاسقىرلار دا ءبىلدى. وسى ءقازىر جىلى قان ءىشىپ، جاس ەت جەيتىنىنە كوپتى كورگەن كارى قانشىقتىڭ كۇمانى جوق-تى. سوندىقتان ساقتىق اتاۋلىنى ۇمىتقان ەدى. ءبارى ۇمار-جۇمار بولىپ قالدى. ەڭ استىندا-اق تازى. ءبىراق ول مەيىرىمسىز، سويقاندى ازۋلار ءوزىن جان-جاققا تارتىپ كەرگىلەپ اكەتكەنگە دەيىن، كوز ىلەسپەس شاپشاڭ قيمىلمەن قانشىق قاسقىردى شاپتان ىرەپ ۇلگەرگەن ەدى.
بولتىرىك قاسقىرلار ەنەلەرىنىڭ اناداي جەردە ءوز ءبۇيىرىن ءوزى قاۋىپ، ىشەگى شۇباتىلىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەنىن تازىنى جەپ تاۋىسقان كەزدە عانا اڭعاردى. قارىندارىنا تۇسكەن ءبىر شوكىم ارىق ەت جۇعىن بولماعان. بۇرىنعىدان دا اشىقتىرا، بۇرىنعىدان دا شيرىقتىرا تۇسكەن. جارادان شاشىراعان قان ءىزىن كورىسىمەن ءبىر ءسات تە بوگەلمەستەن ۇشەۋى قاتار لاپ قويدى. ءبىر شاي قايناتىم وتەر-وتپەستە ءۇش قاسقىر وزدەرىن تاپقان، ەمشەك ءسۇتىن بەرىپ اسىراعان، باۋىرلارىن كوتەرگەننەن باستاپ وسى قاراقشىلىق ومىرگە باۋلىعان ەنەلەرىنىڭ شولاق قۇي-رىعىنىڭ ۇشى مەن ءتورت تابانىن عانا قالدىرعان ەدى.
14
جاۋىرتاعى تاۋىنىڭ كوك مايسالى، قالىڭ شىلىك، ءمولدىر بۇلاقتى سايلارىنىڭ بىرىنە قۇلاي بىتكەن تاقياداي توبەنىڭ باسىندا توپىراقتان ۇيىلگەن كىشكەنتاي تومپەشىك بار. جايلاۋعا شىققان اۋىل جىلدا وسى اراعا قونعان كۇنى قولىنا ىرعاي تاياق ۇستاعان اقساقال ادام كىشكەنتاي بالانى جەتەكتەپ كەلەدى دە، بەتىن قۇبىلاعا قاراتىپ، تىزەرلەي وتىرا قالىپ، بار ماقامىنا سالا قۇران وقىپ شىعادى. مارقۇمدى ەسىنە الىپ، توپىراعىن سيپايدى. شەشەسىنەن تاياق جەگەن كۇنى بالانىڭ ءوزى دە ۇنەمى وسىندا كەلىپ، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىرادى. بۇل تومپەشىك – ءبىر كەزدە سىڭار اياعىمەن بولسا دا جەر باسىپ جۇرگەن قازىنىڭ مولاسى. ال كىشكەنە بالا – قازىدان قالعان كوز ءادىل.
وسى ءقابىردىڭ ءدال ىرگەسىندە قىران تازى لاشىننىڭ دا قانى توگىلگەن-تىن. ءبىراق ونى ەشكىم دە بىلمەيدى. تازىدان قالعان جالعىز بەلگى – اۋىل ەركەكتەرىنىڭ باسىنداعى تۇلكى تىماقتار دا كوپ ۇزاماي توزىپ ءبىتتى. ولاردىڭ ورنىن ەلتىرى تىماقتار مەن ارزان مالاقايلار باستى. ويتكەنى لاشىن وسى وڭىردەگى اسىل ءناسىلدى ەڭ سوڭعى تازى ەدى.
You Might Also Like
-
استانا قالاسى بويىنشا سيفرلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ كۋرسىنان وتكەندەر سانى 8644-كە جەتتى. بۇل تۋرالى استانا قالاسى اكىمدىگى حابارلايدى.
-
الەمدە ماعان ۇقساس ادام بولۋى مۇمكىن بە دەگەن وي ءسىزدى تولعاندىرعان با؟ كانادالىق فوتوگراف فرانسۋا بريۋنەل بۇل ىسكە شىنداپ كىرىسىپ I’m Not a Look-alike («مەن ۇقساس ەمەسپىن») اتتى ...
