تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت
وحوت جاعالاۋىن تۇتاس تۇتىپ جاتقان تاستان قاراڭعى سۋىق تۇندە قۇرلىق پەن سۋلىقتىڭ ۇزىنا بويىنا جايلاعان ەكى زۇلمات دۇنيەنىڭ دامىلسىز ماڭگى-باقي شايقاسى تولاستاماعان. تەڭىز كوشكىنىن قۇرلىق كەسكەستەيدى، ال سۋ سۇراپىلى قۇرلىققا شابۋىلداۋدان ءبىر تىنبايدى-اق. تەڭىز تۇن-تۇنەكتە جارتاستارعا ارسىلداي سوعىپ، ابالاي القىنادى. تەڭىزدىڭ سوققىلارىنا تويتارىس بەرگەن سايىن قالجىراپ، قارا تاستاي قاتتى جەر ۋھىلەيدى.
كۇندىز - كۇندىز بولىپ، ءتۇن - ءتۇن بولىپ دۇنيە-الەم جارالعالى بەرى، ماڭگى-باقي كۇندىز دە، تۇندە دە بۇل عالامات شايقاس تاۋسىلماس. كۇندىز دە، تۇندە دە...
تاعى ءبىر ءتۇن ۇيىعان شاق. تەڭىزگە اتتانار قارساڭداعى ءتۇن. بۇل ءتۇنى ول ۇيىقتاعان جوق. عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت ۇيىقتامادى، عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت ۇيقىسى قاشتى. تەزىرەك تاڭ اتىپ، تەزىرەك تەڭىزگە تارتار مەزگىلدى اڭسادى. نەرپا تەرىسىنىڭ ۇستىندە ول سوندا تەڭىز سوققىسىنان جەردىڭ بولار-بولماس ءدىرىل قاققانىن، قويناۋدا تولقىنداردىڭ ارسىلداپ، سىلەسى قاتا تىنىمسىز جۇلقىنعانىن سەزىپ جاتتى. ءتۇن سىرىنا قۇلاق تۇرگەن بالا وسىلايشا ۇيقى كورمەدى...
ءبىر زاماندا ءبارى دە باسقاشا بولاتىن. سوناۋ ىقىلىم زاماندا لۋۆر ۇيرەك بولماسا، دۇنيە مۇلدە وزگەشە جاراتىلۋى مۇمكىن ەكەنى: قۇرلىق پەن تەڭىز ارپالىسپاۋى، بىر-بىرىنە قارسىلاسپاۋى مۇمكىن ەكەنى ءقازىر ەشكىمنىڭ قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپايدى. ءاۋ باستا، دۇنيە-الەمنىڭ بوزالا تاڭىندا تابيعاتتا قۇرلىق اتاۋلى تۇرماق تيتتەي توزاڭ دا جوق ەدى عوي. دۇنيە تۇگەل توپان سۋ ەدى، تەك قانا سۋ ەدى. سۋ بولسا شىڭىراۋ وپپا تۇنەكتەن، ءتۇپسىز تەرەڭ يىرىمدە وزىنەن-وزى پايدا بولدى دا، تولقىندى تولقىن قۋالاپ، اياعى جوق، باسى جوق، شەگى مەنەن شەتى جوق، كۇنشىعىسى جوق، قۇبىلاسى جوق كەۋەك الەمنىڭ جان-جاعىنا سۋ جايىلىپ كەتە باردى.
وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ توبەمىزدەن توپ-توبىمەن ۇشىپ جۇرەتىن جالپاق تۇمسىق، قىرقىلداق سۇر ۇيرەك، ءيا-يا، كادىمگى سۇر ۇيرەك،
لۋۆر ۇيرەك، سول ءبىر زاماندا جاپادان-جالعىز ەكەن دە، ءتىپتى جۇمىرتقا سالاتىن دا مەكەن تاپپاي ساندالعان ەكەن. كۇللى الەمدە سۋدان باسقا، جۇمىرتقا سالار ءبىر تال شىبىق تا بولماپتى عوي.
ۇيرەك بايعۇس جۇمىرتقاعا تولعاتىپ، شىدامى كەتىپ، جۇمىرتقالايىن دەسە ءتۇپسىز تۇڭعيىقتان قورقىپ، سۋ ۇستىندە جانتالاسىپ ۇشىپ جۇرەدى. قايدا ۇشىپ بارماسىن، تەلەگەي تەڭىز، شەتسىز-شەكسىز تولىقسىعان توپان سۋى. كۇللى الەمدە تۇياق تىرەپ، ۇيا سالار ءبىر قىلپىق جوق ەكەنىنە كوزى جەتىپ، بەيشارا ۇيرەك دىڭكەسى قۇريدى.
اقىر سوڭىندا سۇر ۇيرەك سۋعا قونىپ، ءتوسىنىڭ ءجۇنىن جۇلىپ، ۇيا سالعان ەكەن. انە، سول ۇيادان جەر پايدا بولا باستاعان. جەر جارىقتىق بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ، ونىڭ ۇستىندە بىرتە-بىرتە جان-جانۋار، ءتۇرلى ماقلۇقات پايدا بولا باستاپتى. ولاردىڭ اراسىنان ادامزات ارتىقشا شىعىپ، شاڭعىمەن قار ۇستىندە، قايىقپەن سۋدا ءجۇرىپ، جۇزە الاتىن امال تاۋىپتى. اڭ ۇستاپ، بالىق اۋلاپ، تاماعىن اسىراپ، ءۇرىم-بۇتاعىن كوبەيتە بەرىپتى.
بايتاق سۋدىڭ ورتاسىندا قۇرلىق پايدا بولىسىمەن جارىق دۇنيەنىڭ اپشىسى قۋىرىلىپ، قيىن كۇندەر تۋارىن سۇرشا ۇيرەك سوندا سەزەر مە ەدى. قالاي جەر پايدا بولدى، سولاي سۋ مەن قۇرلىق اراسىنداعى اياۋسىز ارپالىستان ادام بايعۇستىڭ دا شەكەسى قىزىپ جۇرگەن جوق. ادام جەرگە باۋىر باسىپ قالعاندىقتان تەڭىز ونى ۇناتپاس...
تاڭ تاياپ كەلەدى. تاعى ءبىر ءتۇن ءوتىپ، تاعى ءبىر كۇن تولعاتىپ كەلەدى. سىزدىقتاعان بۋالدىر الاگەۋىمدە، تاناۋىنان بۋى بۇرقىراعان بۇعىنىڭ سالپيعان ەرنى قۇساپ، جاعاعا سوققان تەڭىزدىڭ بۋىرقانعان سۇلبەسى كورىنە باستادى. تەڭىز تىنىسى سەزىلەدى. تەڭىز بەن قۇرلىق تۇيىسكەن جيەكتىڭ ءون بويىندا تۇنجىر بۋالدىر تۇمان تۇنىپ تۇر. كەرمە كەمەر كەۋدەسىندە كەرىلە ءتۇسىپ تۋلاعان تولقىن زىكىر سالادى.
بەتپاق تولقىندار بەت قاراتپاي، ابدەن تاپتالىپ قاتىپ قالعان مۇزداي قۇمداۋىتتىڭ، كوك وڭەزدەنىپ، جىلبىسقى باسقان ءۇيىندى تاستاردىڭ توسىنە ايانباي، ارىلداي شاپشىپ، وركەشتەن سوڭ وركەشتەر قىڭسىلاي قۇلاپ، ءوشىپ بارا جاتادى. ءسال عانا ساتكە اق كوبىك بۇرق ەتىپ ءسونىپ، ابدەن يگە تۇسكەن بالدىر ءشوپتىڭ عانا كەرمەك ءيىسى قالادى. تولقىندار كەيدە جاعاعا سىرە مۇزدىڭ سىنىقتارىن دا لاقتىرىپ تاستايدى. كوكتەمدە شايقالعان مۇحيتتىڭ ولاردى قاي جاقتان الىپ كەلگەنى بەلگىسىز. جاعاعا لاقتىرىلعان قاڭعىباس مۇزدار لەزدە سيىقسىز، دارمەنسىز كۇيگە تۇسەدى. كەلەسى تولقىندار جاعاعا اسىعا جەتىپ، الگى مۇزداردى ءىلىپ ءتۇسىپ، ءوز قۇرساعىنا قايتادان الىپ قايتادى.
ءتۇن تۇنەگى ءتۇرىلىپ، تاڭ ارايى ايقىندالا بەرەدى. استە-استە جەر سۋرەتى تانىلىپ، استە-استە تەڭىز ديدارى اشىلا باستايدى.
تۇنگى جەلدەن تىنىشى كەتكەن تولقىندار اق جالدانىپ ءالى دە جاعاعا قاراي جۇگىرگەنمەن، كوز ۇشىندا، ءتۇپسىز تەرەڭىندە تەڭىز تارلان ساپ-ساپ سايابىرلاپ، قورعاسىنداي سۋىق ءسۇر ءتۇستى جوتاسى اۋىر شىمىرلاپ، ءالسىن-السىن جۋاسي ءتۇستى.
وسى ارادا، تارعىل توبەت قولتىعىنا تامان، تەڭىزگە كولبەۋ سۇعىنىپ جاتقان قىرقالى تۇبەكتىڭ ۇستىندە وقشاۋ تۇرعان ءبىر جارتاس بار. الىستان قاراعاندا ول شىنىندا دا تەڭىز جاعالاپ جۇگىرگەن تاۋداي تارعىل يتكە ۇقسايدى. بوكسەسىنە البا-جۇلبا، الاشاربى الاسا ورمان وسكەن، جازعى شىلدەگە دەيىن باسىنان قار كەتپەي، سالپاڭ قۇلاق سياقتى اقتاڭداقتانىپ جاتاتىن، كۇن تۇسپەيتىن تەرىسكەي شاتىندا، ودان دا ۇلكەن اق قال قۇساپ قار جاتاتىن تارعىل توبە جارتاسى تەڭىز جاقتان دا، ورمان جاقتان ايدالا الىستا كورىنىپ تۇرادى.
مىنە، وسى تارعىل توبەت قويناۋىنان كۇن باقان بويى كوتەرىلە بەرە نيۆح قايىعى تەڭىز بەتىنە شىققان-دى. قايىقتا ءۇش ەرەسەك، ءبىر بالا بار. جاس جاعىنان كەنجەرەك، مىعىمشا كەلگەن ەكى ەركەك قوس قولداپ، ەسكەك تارتىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قارتى اعاش قورقورىن بۇرقىلداتىپ، قايىقتىڭ قۇيرىعىندا رۋل باسقارىپ وتىر. قوڭىرقاي ءجۇزىن ءاجىم تورلاعان، اسىرەسە موينى ساي-ساي ءاجىم، جۇتقىنشاعى شودىرايىپ شىعىپ تۇرادى؛ ءتىلىم-تىلىم تىرتىق باسقان كۇرەكتەي قولدارىنىڭ بۋىندارى دا شودىرايىڭقى، ارىق شال ساقال-شاشى بۋرىل، ءتىپتى اقسەلەۋ دەسە دە بولادى. قوڭىرقاي جۇزىنەن اپپاق قۋداي قاسى كوزگە ەرەكشە شالىنادى. شال قىزىل جيەك، جاساۋراعان كوزدەرىن ادەتىنشە سىعىرايتا قارايدى، بۇكىل عۇمىرى بويىندا كۇن ساۋلەسى شاعىلىسقان سۋ ايدىنىنا قاراۋدان ابدەن سىقسيعان كوز، سودان دا ول قايىقتى قويناۋمەن كوزسىز باسقارىپ كەلە جاتقانداي كورىنەر. ال، قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىندا اقساقالدىڭ اشۋىن كەلتىرمەيىن دەپ تىپىرشي بەرۋدەن تايسالىپ، ءوزىن-وزى ارەڭ ۇستاپ، ون ءبىر-ون ەكى جاستارداعى بالا ءشىل بالاپانداي جۇرەلەپ وتىر.
بالا ماز-مەيرام. قۋانعاننان تاناۋى دەلديىپ، بەتىندەگى ۇرى سەپكىلدەرى تارىداي شاشىراپ شىعا كەلدى.
بۇل شەشەگە تارتقان بەلگى، شەشەسى دە قاتتى قۋانسا، بەتىنە ءوستىپ جاسىرىن سەپكىلى شىعا كەلەدى.
بالانىڭ تىنجىسى قوزاتىن ءجونى بار. بۇل ساپار ونىڭ اڭشىلىق كاسىپكە ارالاسۋىنا تۇساۋكەسەر رەتىندە ارنالىپ وتىر. سودان دا كيريسك باسىن جان-جاققا ءشىل قۇساپ قىلتىڭداتىپ، توڭىرەككە تويىمسىز ءبىر قىزىقپەن كوز الماي قارايدى. عۇمىرىندا ءتۇڭعىش رەت كيريسك تەڭىز ايدىنىنا ناعىز اڭشىلارمەن بىرگە اڭ اۋلاۋعا، ەجەلگى ۇلكەن قايىققا ءمىنىپ شىققانى. بالا شىركىن ءقازىر ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەسكەكشىلەردى اسىقتىرعىسى كەلەدى، تەڭىز اڭدارى جاتقان ەكەن ارالعا تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن ەسكەكتى وز قولىنا الىپ، بار كۇشىن سالا ەسكىسى كەلەدى. ءبىراق بۇل بالالىعىنا ۇلكەندەر كۇلۋى مۇمكىن عوي. وسىنى ويلاپ، ول ءوز سەزىمىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ-اق باقتى. ايتكەنمەن، سەزىمدى جاسىرۋ قيىن ەدى. باقىتقا كەنەلىپ وتىرعانىڭدى جاسىرا المايدى ەكەنسىڭ: قارا تورى ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، الاۋلاپ تۇرعانداي ەدى. اسىرەسە كوزىن ايتساڭشى، تۇلا بويىن كەرنەگەن قۋانىش پەن ماقتانىش سەزىمىن قىمتاي الماعان بالانىڭ باقىت شالىقتاعان كوزى جارق-جۇرق ەتىپ، جاقۇتتاي جاينايدى. الدا — تەڭىز، الدا — اڭ اۋلاۋ قىزىعى كۇتىپ تۇر!!!
ورگان قارت بالانىڭ جاي-كۇيىن ءبىلىپ وتىر. سىعىرايعان كوزبەن ول تەڭىز باعدارىن عانا ەمەس، شىداي الماي ۇشىپ-قونىپ وتىرعان بالانىڭ كوڭىل-كۇيىن دە بايقاپ كەلەدى. "ءاي، بالالىق، بالالىق"،— دەپ قارت كوزى كۇلىمدەي بەرەدى دە، ونىسىن بايقاتقىسى كەلمەگەندەي شالا سونگەن قورقورىن قوماعايلانا سورا تۇسەدى. بالانىڭ قىلىعىنا ءىش تارتىپ، جىميعانىڭدى بايقاتۋعا بولمايدى. بالا ءقازىر ولارمەن بىرگە ويىن ءۇشىن كەلە جاتقان جوق. وسىدان ول ءۇشىن تەڭىز اڭشىسىنىڭ ءومىرى باستالماق. تەڭىزدە باستالعان كاسىپ ايتەۋىر ءبىر كەزدە تەڭىزدە اياقتالماق. تەڭىز اڭشىسىنىڭ تاعدىرى سولاي. ويتكەنى، ودان قيىن، ودان ءقاۋىپتى كاسىپ جوق. سوندىقتان دا ادام تيتتەيىنەن ماشىقتانا بەرگەنى ابزال بۇرىنعىلار: "اقىل — تاڭىردەن، ماشىق — جاستان" دەپ بەكەر ايتپاعان. "جامان اڭشى — اعايىنعا ماسىل" دەگەندى دە بۇرىنعىلار ايتىپ كەتكەن. انە سول سەبەپتى دە، ەل قامىن جەيتىن ەر بولۋ ءۇشىن كاسىپكە ەرتە باستان ۇيرەنگەن ءجون. مىنە كيريسكىنىڭ دە كەزەگى كەلدى، ونى شىڭداپ-شىنىقتىرىپ، تەڭىزگە بويىن ۇيرەتۋ كەرەك.
بۇل ماقساتتى تارعىل توبەت تاۋىنىڭ باۋرايىندا وتىرعان بالىق-ايەل رۋىنىڭ اۋىلى تۇگەل بىلەدى. بۇگىنگى جورىق بولاشاق اڭشى كيريسك ءۇشىن ارنالعانىن كارى دە، جاس تا— ءبارى دە ءبىلىپ وتىر. ەجەلدەن كەلە جاتقان ەرەجە بار: ەركەك بولىپ تۋدى ەكەنسىڭ، بالا جاستان تەڭىزگە باۋىر باس، تەڭىز سەنى توسىرقامايتىن بولسىن، تەڭىز دە ساعان بويى ۇيرەنسىن. انە، سودان دا بۇگىن رۋ باسى ورگان كارت پەن ەڭ تاڭداۋلى ەكى اڭشى -— ءبىرى بالانىڭ اكەسى ەمرايين، ءبىرى نەمەرە اعاسى مىلگۋن اتالار سالعان جورالعى جول بويىنشا، ۇلكەندەردىڭ كىشىلەر الدىنداعى پارىزىن وتەپ بۇل رەتتە كيريسكىنى قاتەرلى ساپارعا الىپ شىققان بالا وسىدان باستاپ اقىرعى دەمى تاۋسىلعانشا، ءساتتى-ساتسىز كۇندەردە دە ۇدايى تەڭىزبەن تاعدىرلاس بولماق.
كيريسك ءالى اۋزىنان انا ءسۇتىنىڭ ءدامى كەتپەگەن بالعىن ءسابي عوي، ودان ءالى ءجوندى اڭشى شىعار-شىقپاسى دا بەيمالىم. ءبىراق كىم بىلگەن، مىنا ەرەسەكتەر ەرتەڭ باسى جەرگە جەتىپ، قاۋقارسىز كارت بولعاندا، بالكىم وسى كيريسك بۇكىل رۋدى اسىرايتىن اڭشى بولار. ىقىلىم زاماننان بەرى اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان سالت سولاي. تىرشىلىك — سونىسىمەن تىرشىلىك.
ءبىراق بۇل جايدى ايقايلاپ ايتىپ جاتقان ەشكىم جوق. بۇل اركىمنىڭ ىشىندە جاتقان سىر، ال بۇل سىر ايتىلسا دا سيرەك ايتىلادى. انە سودان دا تارعىل توبەت جاعالاۋىندا جاتقان بالىق-انا اۋىلى كيريسكىنىڭ العاش تەڭىزگە اتتانىپ بارا جاتقانىنا اسا ءمان بەرە قويعان جوق. اربىردەن سوڭ، جاماعايىن ونىڭ ەرەسەك اڭشىلارمەن بىرگە جولعا شىققانىن بايقاماعان بولدى، بۇل وقيعاعا نازار سالماعان سياقتى كورىندى.
بالانى جولعا تەك شەشەسى شىعارىپ سالدى. ءبىراق ول تەڭىز ساپارى تۋرالى ءلام دەپ ءتىس جارعان جوق، قويناۋعا جەتپەي قوشتاستى. بالاسىنا ادەيى انىقتاپ تۇرىپ: "بارا عوي، ورمانعا بار!" — دەدى تەڭىز جاققا كوز سالماي، ورمان جاققا قاراپ تۇرىپ. — "بايقا، شاپقان بۇتالارىڭ قۇرعاق بولسىن. ورماندا اداسىپ كەتىپ جۇرمە!" بۇل ونىڭ كيريسك ءىزىن شاتاستىرىپ، "كينر" دەپ اتالاتىن جىن-پەرىلەردى الداپ، بالاسىن بالە-جالادان، ىبىلىستەن قورعاعانداعىسى ەدى. ول ءوزىنىڭ كۇيەۋى جونىندە دە ءلام دەگەن جوق. ءدال ءبىر كيريسك ءوز اكەسى ەمرايينمەن بىرگە ەمەس، مۇلدە بوتەن ادامدارمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتقانداي، سىر بىلدىرمەدى. ونداعى ويى: ەمرايين مەن كيريسك — اكەلى-بالالى ادامدار ەكەنىن كينرلەر ءبىلىپ قويماسىن دەگەندەگىسى. اكەلى-بالالى ادامداردىڭ اڭعا بىرگە شىققانىن جىن-پەرىلەر ۇناتپايدى-اق. ولار اكە مەن بالانىڭ بىرەۋىن مەرت قىلىپ، بىرەۋىن ەركى مەن كۇشىنەن ايىرىپ، ەندى كايتىپ تەڭىزگە، نە ورمانعا بەتتەمەسكە انت ىشەردەي حالگە جەتكىزەدى. ادامدارعا كەساپات كەلتىرۋدى دىتتەپ، زالىم كينرلەر — جىن-پەرىلەر، ولاردىڭ ءاربىر ادىمىن اڭدىپ، ءىزىن باعىپ جۇرەدى.
كيريسك بولسا كينرلەردەن قورىقپايدى، ەسەيىپ قالدى عوي. ال شەشەسى قورقادى، بالاسىن ويلاپ قورقادى. سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ، دەيدى. سەنى الداپ-ارباپ، مەرت قىلۋ وڭاي، دەيدى. ءسوزىنىڭ جانى بار. جىن-پەرىدەن قانىپەزەر بار ما؟ جاس سابيلەردى قانشاما مۇگەدەك ەتپەدى دەيسىڭ ولار. بالاعا اۋرۋ جاپسىرىپ، كەم-كەتىك ەتىپ قويادى، اڭشى بولماسىن دەپ. ال، كەم-كەتىك ادام كىمگە كەرەك، نەگە جارايدى؟ سوندىقتان جاس بالانى وسىپ-جەتىلگەنشە جىن-پەرىنىڭ كوزىنەن تاسا ۇستاعان ءجون. ال، بۇعاناسى قاتىپ، بەلى بەكىگەن سوڭ ەر-ازاماتقا جىن-شايتان دەگەنىڭ قورقىنىشتى ەمەس. كۇشتى ادامنان ءىبىلىس تە سەسكەنەدى.
شەشە مەن بالا وسىلايشا قوشتاستى. ۇرەي مەن باتا، تىلەگىن ىشىنە بۇگىپ، شەشەسى ۇندەمەستەن ءبىراز تۇردى. تەڭىز جاققا ءبىر قاراماي كەرى قايتتى. ءوز كۇيەۋىن ءوزى تانىماعان ادامشا، ونى ءتىپتى ەسىنە دە المادى. كۇنى كەشە اكەسى مەن بالاسىنىڭ جول جابدىعىن، ءۇش كۇندىك جول ازىعىن دايىنداسا دا، ءقازىر تۇك بىلمەگەن بولا قالىپتى. بالاسى ءۇشىن شىبىن جانى شىرىلداپ تۇرعانىن بىلدىرگىسى كەلمەي، جىن-پەرىلەرگە سىر بىلدىرمەي، تەك ىشتەن تىندى شەشە بايعۇس.
شەشەسى قويناۋعا جەتپەي كەيىن قايتتى، ال بالاسى بولسا كوزگە كورىنبەيتىن جىن-پەرىلەردى اداستىرعان بولىپ، ءوز ءىزىن ءوزى شيىرلاپ، شەشەسىن رەنجىتكىسى كەلمەي، ونىڭ ايتقانىن ورىنداپ، بۇتا-بۇتانىڭ اراسىمەن بۇرالاڭ ءىز تاستاپ، الىسقا ۇزاپ كەتكەن ەرەسەك اڭشىلاردى قۋىپ جەتپەك بولىپ، جۇگىرە جونەلدى.
بالا ولاردى لەزدە-اق قۋىپ جەتتى. قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىك ارتىنعان اڭشىلار اسىقپاي اياڭداپ كەلەدى. ەڭ الدىندا ورگان كارت، ونىڭ سوڭىنان ەڭگەزەردەي ءتۇر-تۇلعاسى ەرەكشەلەنىپ، قابا ساقال ەمرايين، ال ونىڭ ارتىنان مايماق اياق، تىعىنشىقتاي كەسپەلتەك مىلگۋن ءجۇرىپ بارادى. ءبارىنىڭ دە ۇستىندە يلەنگەن تەرىدەن تىگىلگەن، سۋ وتپەيتىن سۋىققا ءتوزىمدى قارابايىر تەڭىز كيىمى. ولارعا قاراعاندا كيريسكىنىڭ ۇستىندەگىسى ءساندى كيىم. شەشەسى بار ونەرىن سالىپ، بالاسىنىڭ تەڭىز كيىمىن كوپتەن بەرى قامداپ ەدى. سىرتقى كيىمى دە، اياعىنداعى تورباسى-ەتىگى دە ويۋمەن ورنەكتەلگەن. تەڭىزگە شىعىپ بارا جاتقاندا مۇنداي ءساننىڭ نە رەتى بار؟ شەشەنىڭ اتى شەشە دە.
ءاي، سەنبىسىڭ-ەي؟ سەن كەلمەيتىن شىعار، شەشەڭ قولىڭنان جەتەكتەپ ۇيگە قايتىپ الىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاپ ەدىك ءبىز، — دەپ جورتا تاڭعالعان بولدى مىلگۋن، كيريسك ولاردى قۋىپ جەتكەندە.
ۇيگە قايتقانى قالاي؟ ولسەم دە قايتپاس ەدىم! تەگى مەنى... — كيريسك ىزادان تارس كەتە جازدادى.
— ءجا-جا، قالجىڭداعاندى تۇسىنبەيسىڭ بە، — دەپ تىنىشتاندىردى بالانى مىلگۋن. — ونىڭدى قوي سەن. تەڭىزدە بىر-بىرىمىزبەن سويلەسپەسەك، كىممەن سويلەسەمىز؟ ءما، ونان دا مىنانى الىپ ءجۇر! — بالاعا قولىنداعى ۆينچەستەردى ۇستاتا سالدى. بۇل ىقىلاسقا بالا ريزا بولىپ قالدى.
تەڭىزگە ولار وسىلاي اتتاندى. ەندى وسىدان جولى بولىپ، قايىقتارى مايلانىپ، ولجامەن ورالار كۇن تۋسا، قايتار جولدىڭ جورالعىسى باسقاشا بولماق. انە سوندا اقجولتاي اڭشى بالانىڭ قۇرمەتىنە ۇلان-اسىر توي جاسالادى. ءتۇپسىز، شەكسىز تەرەڭىندە كۇشتىلەر مەن كوزسىز باتىرلار عانا اۋلاي الاتىن بالىقتارى مەن اڭى بار ۇلى تەڭىزدىڭ بەرەكەتى جونىندە ون ايتىلىپ، بي بيلەنەدى. جەر بەتىنە وزىنەن اڭشىلار اۋلەتى تاراعان بالىق-ايەلدىڭ قۇرمەتىنە جىر جىرلانادى. انە سوندا ەڭ اقىلدى ادام — باقسى-شامان بيلەۋشىلەردىڭ ورتاسىنا شىعىپ، شەتەن ساباۋ سابالاعان كەسپەك باراباننىڭ كۇڭگىرلەگەن ۇنىنە قوسىلىپ، جاڭا اڭشى، جاس اڭشى كيريسك جايلى جەرمەن، سۋمەن اڭگىمە-جىرىن باستايدى. ءيا، شامان اڭشى بالا تۋرالى جەرمەن، سۋمەن سويلەسىپ، جەر مەن سۋدان: بالاعا ءاردايىم راقىمدى بولا كورىڭدەر، بالادان ۇلى اڭشى شىققاي، جەردە دە، سۋدا دا ءاماندا جولى بولعاي، اۋلاعان اڭىن كارى مەن جاسقا، اۋلەت تۇتىنىنە تەڭ ءبولىپ بەرەتىن ادىلەتتى اڭشى بولعاي! — دەپ تىلەيدى شامان. دانا شامان — دا جالبارىنىپ: كيريسكىنىڭ بالا-شاعاسى كوپ بولعاي، ولمەي-جىتپەي، بالىق-ايەلدىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن، جارانىن وركەندەتە بەرگەي، دەپ تىلەيدى.
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
سەنىڭ ىستىق قۇرساعىڭدا — تىرشىلىك.
سەنىڭ ىستىق قۇرساعىڭنان ءبىز تۋدىق،
سەنىڭ ىستىق قۇرساعىڭداي جاننات جوق.
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
اپپاق ماماڭ نەرپا بالىق باسىنداي،
اق ماماڭنىڭ ءسۇتىن ەمدىم جاسىمدا.
ەڭ ەر جۇرەك ەركەك ساعان جەتەر-اۋ،
قۇرساعىڭا ۇرىق سەۋىپ كەتەر-اۋ.
جەر بەتىندە ۇرپاقتارىڭ كوبەيەر،
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
ءان مەن ءبيدىڭ اراسىندا الگى تويدا وسىنداي دا ولەڭ ايتىلادى. سول تويدا كيريسكىگە ارنالىپ، تاعى ءبىر ىرىم جاسالماق. الاس-قۇلاس بيلەپ جۇرگەن شامان سوندا كيريسكىنىڭ اڭشىلىق تاعدىرىن اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ بىرىنە امانات ەتىپ تاپسىرار. ءار اڭشىنىڭ جەلەپ-جەبەپ جۇرەتىن جۇلدىزى بار. ال كيريسكىنىڭ تاعدىرى قاي جۇلدىزعا امانات بولىپ تاپسىرىلارىن جان بالاسى بىلمەسە كەرەك. ونى تەك شامان مەن جەبەۋشى جۇلدىز عانا بىلەدى. ال اسپاندا نە كوپ، جۇلدىز كوپ...
البەتتە، سول تويدا جۇرتتىڭ بارىنەن دە قاتتى قۋانىپ، بارىنەن دە اسىرا ون سالىپ، بي بيلەيتىن كيريسكىنىڭ اناسى مەن قارىنداسى عوي. ال، ەمرايين شارشى توپتىڭ ىشىندە كيريسكىنىڭ اكەسى دەپ جاريالانادى. بۇعان ول قۋانىپ، ماساتتانار ارينە. ال ازىرگە ول كيريسكىنىڭ اكەسى بولا تۇرا، اكە اتالۋعا قۇقى جوق. تەڭىز بەتىندە اكە دە، بالا دا بولمايدى. تەڭىز ۇستىندە ادامداردىڭ ءبارى بىردەي، تەك كوسەم قارتىنا عانا باعىنادى. كوسەم قالاي ايتتى، سولاي بولماق. اكە بالا ىسىنە ارالاسپايدى، بالا اكەسىنە شاعىم ايتا المايدى. اۋلەت سالتى سول. بالكي، سول تويدا مۋزلۋك اتتى قىز دا قاتتى قۋانار كيريسك بالا كۇنىندە مۋزلۋكپەن بىرگە ويناۋشى ەدى. ەندى ول ويىن سيرەدى. بۇدان بىلاي مۇلدە تىيىلار: اڭشىعا ويىن بۇيىرماعان...
تولقىنداردان جەڭىل قالقىپ ءوتىپ، قايىق ءازىر جۇردەك كەلەدى. تارعىل توبەت قويناۋى الدەقاشان ارتتا قالدى، اڭشىلار سوپاق ءمۇيىستى جاناي ءوتىپ، اشىق تەڭىز ايدىنىنا شىققاندا، تەڭىزدەگى تولقىن قويناۋداعىدان كۇشتى ەمەس ەكەنىن اڭعاردى. تولقىندار ءبىر دەڭگەيدە، ءبىر ىرعاقتا شالقيدى. مۇنداي ءبىر مىنەز تولقىندا جىلدام جۇزەسىڭ.
بايتەرەكتىڭ دىڭگەگىنەن شابىلعان قايىق قالتقىسىز قازداڭ ءجۇزىپ بارادى. رۋلگە باس بىلگى قايىق تۇمسىق تولقىنعا دا، قاپتال تولقىنعا دا سىر بەرمەي، نىق سىرعيدى.
سوناۋ ءبىر ءسونىپ قالعان قورقورىن سورا ءتۇسىپ، ورگان قارت قايىقتىڭ نىق جۇرىسىنە ءسۇيسىنىپ، سۋىق سۋعا جارتىلاي باتىپ، قايقاڭداپ ءجۇزىپ بارا جاتقان قايىق ەمەس، ءدال وزىندەي سەزىنىپ، راقاتتانىپ وتىر. توپشى تەمىردىڭ ءبىر سارىندى سىلدىرى مەن ەسكەكتەردىڭ ءبىرقالىپتى قيمىلىنا ساي تەڭىز ايدىنىن قاق جارىپ بارا جاتقان ورگاننىڭ ءدال ءوزى سياقتى بەينەبىر: قارسى تولقىنداردىڭ سەرپىنىنەن ءسال شايقالىپ، سۋ دوڭبەكتەرىن ءوز كەۋدەسىمەن قاقىراتىپ كەلە جاتقانداي سەزىمدە ءقازىر. ءوزى قايىق بولىپ كەتكەندەي وسى ءبىر سەزىم ونى توسىن ويعا قالدىردى. قايىققا ول ءدان ريزا، بۇل قايىقتى ول ءوزى جونىپ، ءوزى سوققان، بايتەرەكتى جۇرت جابىلىپ قۇلاتتى، بىرلى-ەكىلى ادام ونى قۇلاتا الماس ەدى. ارعى جاعىن ورگان جالعىز ءوزى جايعاستىردى، تەرەكتى ءۇش جاز بويى قاقتاپ قۇرعاتىپ، باپتادى، عۇمىرىنىڭ ىشىندە ورگان تالاي قايىق شاپقان، ال مىناۋ سونىڭ بارىنەن ەرەن سوعىلاتىنىنا ءاۋ باستان اق كوزى جەتتى. وسىنى ويلاۋى مۇڭ ەكەن، كوڭىلىنە قاياۋ تۇسكەندەي دە بولدى: بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى سوققان قايىعى بولىپ جۇرمەسە نەتسىن؟ تاعى ءبىراز ءتىرى جۇرسەم دەيدى. تاعى ءبىراز تەڭىز كەزىپ، اڭ اۋلاسام-اۋ دەيدى، ءال-قۋات باردا، كوزدىڭ نۇرى تايماي تۇرعاندا ەندى ەڭ بولماسا ەكى قايىق جاساپ كەتسەم، دەيدى.
ول وسىنى ويلاپ، قايىقپەن ىشتەي سىرلاسىپ كەلەدى. "سەن ۇنايسىڭ ماعان، ساعان سەنەم، باۋىرىم — دەيدى ول قايىققا. — سەن تەڭىز ءتىلىن ۇعاسىڭ، تولقىنداردىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ — سەنىڭ قۇدىرەتىڭ دە وسىدان. سەن مەن سوققان قايىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەنىسىڭ. ەنى مەن تۇرقى كەلىسكەن ەرەسەن قايىقسىڭ سەن، ساعان ۇلكەن نەرپا دا سىيىپ كەتە بەرەدى. سەن اقجولتايسىڭ ءاردايىم. سونىڭ ءۇشىن قىمباتتىسىڭ سەن. ۇستىڭە اۋىر جۇك تيەپ، جاعاعا قايتقاندا ەرنەۋىڭمەن سۋ سىزىپ، قينالىپ كەلە جاتقانىڭدا ساعان ءبىزدىڭ جانىمىز اشيدى. سوندا حالىق جاعاعا جاپىرىلا جۇگىرىپ شىعىپ، سەنى قارسى الادى، باۋىرىم قايىق!
ەگەر مەن ولە كەتسەم، سەن جاساي بەر، اڭى كوپ جەرلەرمەن الىسقا ءجۇز. ەگەر مەن ولە كەتسەم، تەپسە تەمىر ۇزەر جاس اڭشىلارمەن بىرگە تەڭىز كەشە بەر، باۋىرىم. ەگەر مەن ولە كەتسەم، تىرىمدە ماعان قالاي قىزمەت ەتسەڭ، جاستارعا دا سولاي قىزمەت قىل انە ءقازىر سەنىڭ تۇمسىعىڭدا اناۋ بالاقاي وتىر. تەڭىز ەمەس، قۇرلىق بولسا، ءدال ءقازىر اڭ بىتكەندى جالعىز ءوزى جايراتارداي تىقىرشىپ وتىرعانىن كوردىڭ بە. انە سول بالاقاي ساعان ءمىنىپ، الىپ جاقىن تەڭىز بەتىن شارلايتىن كۇن تۋعاي. بۇگىن ول بىزبەن بىرگە تەڭىزگە ءتۇڭعىش رەت اتتاندى. بۇل قاجەت. ماشىقتانا بەرسىن. بۇل جالعاننان ءبىز كەتەمىز، ال ونىڭ بولاشاعى ءالى الدا. ەمرايين اكەسىنە تارتسا، دۇرىس ادام بولعانى. وندا بوس كۇبىدەي كۇڭگىرلەك بولماس. قازىرگى ەرەسەكتەردىڭ ىشىندە ەمراييننەن مىقتى اڭشى جوق-اۋ، ءسىرا. قاجىرلى، ىسكەر جىگىت. ءبىر كەزدە مەن دە سونداي ەدىم. كۇشتى ەدىم. ايەل زاتى مەنى ۇناتۋشى ەدى. ال مەن بولسام، ءومىر سول قالپىندا تۇرا بەرەدى دەپ ءجۇرىپپىن عوي. ءبارى وتكىنشى ەكەنىن كەيىن بارىپ ءبىر-اق بىلەسىڭ. بۇل جاي جاستاردىڭ قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپايدى. مىنا ەمرايين مەن مىلگۋن دە ءومىر پوني ەكەنىن ءازىر ويلاپ جاتقان جوق، مەيلى دە. ءالى بىلە جاتار، ءتايىرى. ەسكەكتى ەكەۋى دە ەڭىرەتە ەسەدى-اق، وبالى نە كەرەك. بىرىنە-بىرى ساي. ەكەۋى دە وگىز قارا كۇشى بار، سەنىمدى جىگىتتەر. سولاردىڭ كۇشى عوي، قايىقتىڭ وزىنەن-وزى سىرعاناپ بارا جاتقانداي بولۋى. قايدان بولسىن. تەڭىزدە تەك كول كۇشىمەن جۇرەسىڭ. ءالى جول ۇزاق، ەسە بەرۋ كەرەك، ەسە بەرۋ كەرەك! بۇگىن عوي، كۇن باتىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە، ءۇش ەمشەككە جەتىپ جىعىلعانشا جۇزەمىز. ال، ەرتەڭ كۇنى بويى كەرى قايتامىز. تاڭ اتقاننان كۇنى بويى جىلجيمىز. مەن دە قاراپ وتىرماي، ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك كومەكتەسەمىن عوي. ءاي، ءبىراق ەسكەكپەن كۇللى تەڭىز سۋىن ساپىرىپ شىعۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس-اۋ. ال ولجالى كايتساق — توي-دۋمان تۇر الدا.
— سەن ەستيمىسىڭ، سەن ۇقتىڭ با مەنى، قايىق باۋىرىم؟ سەن ءبىزدى ءۇش ەمشەك ارالىنا، اڭ اۋلاۋ ناعىز قىزاتىن جەرگە الىپ باراسىڭ. ءبىزدىڭ كەلە جاتقان شارۋامىز دا سول. ارالدىڭ جاعالاۋىنداعى جايقۋاتتا ءبىز نەرپالارعا تاپ بولامىز. تولدەيتىن كەزى تاياپ قالعاندىقتان ءقازىر ولار ءۇيىر-ۇيىر بولىپ، ارالدارعا توقايلاسا باستادى.
سەن تۇسىنەمىسىڭ مەنى، قايىق باۋىرىم؟ سەن، البەتتە، مەنى تۇسىنەسىڭ عوي. سەن ءالى تەڭىزگە تۇسپەي تۇرعاندا-اق، ءالى الىپ بايتەرەكتىڭ وزەگىندە جاتقان كەزىندە-اق مەن سەنىمەن سويلەسە باستاپ ەدىم-اۋ. مەن سەنى ۇلى بايتەرەكتىڭ وزەگىنەن سۋىرىپ الىپ ەدىم، ەندى مىنە، ءجۇزىپ كەلەمىز.
ال، ەندى بۇل دۇنيەدەن مەن كوشكەندە، مەنى ۇمىتپا، باۋىرىم. تەڭىزگە شىققان شاقتارىڭدا مەنى ەسىڭە ال..."
جاعالاۋدا قالعان باستى بەلگى — تارعىل توبەت شوقىسىن مارەگە ساناپ، اشىق تەڭىزگە تۋرا تارتىپ كەلە جاتىپ، ورگان ءقازىر وسىنداي ءبىر ويعا كەتتى. وسى شوقى-جارتاستىڭ ءبىر عاجاپ سىرى بار. ونى تەڭىزگە شىققانداردىڭ ءبارى ايتادى. كۇن اشىقتا تەڭىزشىلەر جاعادان ۇزاعان سايىن تارعىل توبەت اسپانداپ، اسقاقتاپ بارا جاتقانداي بولادى. جولاۋشىدان قالعىسى كەلمەگەندەي، سوڭىڭنان ىلەسىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. قاي تۇستان قاراما، تارعىل توبەت كورىنىپ تۇرادى. جاعادان الىستاي بەرگەن سايىن الگى جارتاس جان اشىر جولداسىڭداي، قيا الماي ۇزاق قارايدى دا، ايدىن سۋدىڭ ەندى ءبىر بۇلىمىندا بۇلاڭ ەتىپ كوزدەن تاسالانادى. ال، ەندەشە تارعىل توبەت ۇيگە قايتتى، دەمەك جەر جارىقتىق الىستا-الىستا قالدى دەگەن ءسوز...
انە سوندا تارعىل توبەتتىڭ قاي تۇستا قالعانىن، جەلدىڭ قاي جاقتان سوعىپ تۇرعانىن، كۇن جارتاستىڭ قاي جاعىنان ءتۇسىپ تۇرعانىن، اۋا رايى اشىق بولسا، شاربى بۇلتتىڭ شاماسىن ابدەن بايقاپ قال. ارالعا جەتە-جەتكەنشە تارعىل توبەت قالعان تۇستى جادىڭنان شىعارما. بۇل ساعان تەڭىز الەمىندە اداسىپ كەتپەس ءۇشىن كەرەك.
قايىقشىلار ءبىر كۇنشىلىك جولى بار ارالدارعا بەت الىپ كەتەدى. بۇل ءوزى شەكسىز سۋدىڭ ىشىنەن قىلتيىپ-قىلتيىپ شىعىپ تۇرعان ەمشەكتەي ءۇش قيا جارتاس، ەل-جۇرتى جوق، توقىمداي-توقىمداي ءۇش جاپىراق قۇرلىق ەدى. ولاردى جۇرت ءۇش ەمشەك دەپ اتاپ كەتكەن. ۇلكەن، ورتا، كىشى ارالدار. ال، ولاردان ارى جۇزگىڭ كەلسە، جول جارىقتىق سەنى اتى جوق، ءجونى جوق، شەگى جوق، شەتى جوق ۇلى مۇحيت، ۇلان-بايتاق سۋ الەمىنە الىپ بارار. دۇنيە-الەم جارالعالى بەرى، لۋۆر ۇيرەك جۇمىرتقالايتىن تيتتەي ءبىر قارايعان تىرەك تابا الماي قاڭعىرعاننان بەرى جايقالىپ، ءوزىن-وزى تۋدىرىپ، وزىنەن-وزى ءونىپ جاتقان ۇلى مۇحيت دۇنيەسى. انە سول تەڭىز بەن مۇحيت القىنا قاۋىشىپ جاتقان شەپتەن وسى ارالداردى مىنا كوكتەم كۇندەرىندە نەرپالار مەكەندەيدى. مىنا ساپار سىرى سوندا جاتىر ەدى...
بالاقاي قايران قالدى: تەڭىز ول ويلاعاننان مۇلدە باسقاشا ەكەن. تارعىل توبەت جارتاسىنىڭ قيالارىندا ويناپ جۇرگەندە دە، قويناۋ-قولتىق سۋدا قايىقپەن جۇزگەندە دە تەڭىز مۇنداي دەپ مۇلدە ويلاماعان ەدى. قايىق قويناۋدان شىعىپ، اشىق تەڭىزگە بەت العاندا بارىپ بالا تەڭىزدىڭ نە ەكەنىن ەرەكشە سەزىنگەندەي بولدى. اسپانمەن استاسىپ، كوز دە، كوڭىل دە جەتكىسىز، قيىرسىز الەمدى تۇتاس تۇتىپ جاتقان سۋدىڭ ءبارى تەڭىز ەكەنىن اڭداعاندا بالانىڭ ەسى شىعا جازدادى.
كيريسك مۇنداي توپان سۋ بولار دەپ ويلاماعان، اينالا تەك سىناپتاي سىرعاناق، قورعاسىنداي ءزىلدى سۋ، اينالا تەك لەزدە تۋىپ، قاس-قاعىم ساتتە قايتادان ءولىپ جاتقان تولقىندار، اينالا تەك تۇنەرگەن ءتۇپسىز تەرەڭدىك، اينالا تەك كوز جەتىپ، قول جەتپەس ۇشپا اق بۇلت تۇتقان كوگىلدىر اسپان. بار الەم وسى عانا. سۋ مەن اسپان. باسقا قىلاۋداي بەلگى جوق. قىسى جوق، جازى جوق، قىرقاسى جوق، سايى جوق تەلەگەي تەڭىز.
دۇنيەنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن الىپ جاتقان اساۋ سۋ.
تولقىنداردى بۇرىنعىشا سۇزگىلەپ، قايىق ءجۇزىپ كەلەدى. الداعى اڭ اۋلاۋ ءساتىن اسىعا كۇتكەن بالانىڭ دا اجارى اشىق، كوڭىلى جارقىن. سول ءبىر اڭ اۋلاۋ ساتىنە ەسىل-دەرتى كەتكەن بالاقاي، ايتكەنمەن، ءقازىر اينالا توڭىرەكتى، دۇلەي سۋدى كوڭىلىمەن ەمەس، كوزىمەن شولىپ، شادىمان قالىپتا شالا-شارپى ءتۇيسىنىپ وتىر. ايتپەسە ول ءقازىر كۇن ساۋلەسىمەن ويناعان سانسىز سۋ زەرىنىڭ نەشە الۋان ورنەگىن، تەڭىز ءتۇسى سول ساۋلەنىڭ اسەرىنەن كەيدە جاپ-جاسىل، كەيدە قارا قوشقىل تارتىپ، سان الۋان قۇلپىرىپ جاتقانىن اڭعارار ەدى. سوندا ول قايىق قاسىنا قاڭعالاقتاپ كەلىپ قالعان بالىقتاردى كورىپ الاقايلاپ قۋانار ەدى، الگى اڭقاۋ، بۇكىر بالىقتار قايىققا تۇمسىعىن سوعىپ العان سوڭ تىم-تىراقاي قاشا جونەلۋدىڭ ورنىنا، ۇيىر-ۇيىرىمەن ۇيمە-جۇيمە بولىپ، قايىقتىڭ قابىرعاسىنا تىعىلىپ، سۋدان شورشىپ شىعىپ، اۋاعا ءبىراز ءىلىنىپ قالىپ، قايتادان سۋعا جونارقاسىمەن قۇلاعانىن كورىپ بالا ماز-مەيرام بولىپ كۇلەر ەدى.
ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن بالا كوزىنە اسا ىلە قويمادى. ونىڭ ەسىل-دەرتى تەزىرەك ارالدارعا جەتۋ ەدى. ناعىز اڭ اۋلاۋ ءساتى سوققانشا بالادا تاعات جوق.
ايتسە دە سالدەن كەيىن بالا كوڭىلى قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، وزىنەن-وزى بۇزىلدى. ءبىراق ول سىر بەر گەن جوق. قۇرلىقتان ۇزاي تۇسكەن سايىن، اسىرەسە ءبىر بۇكىر بەل تولقىننىڭ تاساسىنان كەنەت تارعىل توبەت كوزدەن عايىپ بولعاندا بارىپ بالا تەڭىزدەن ءبىر قىلامىق قاتەر سەزگەندەي بولدى، ۇلى توپان سۋدىڭ قاسىندا ءوزى قۇمنىڭ قيىرشىعىنداي مايدا، قۇردىم دارمەنسىز، قۇردىم قورعانسىز ەكەنىن ءتۇيسىنىپ، تەڭىزگە ءوزىنىڭ شەكسىز تاۋەلدى ەكەنىن اڭداعانداي ەدى.
بالا ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى توسىن. سوندا بارىپ ول تارعىل توبەتتىڭ قانشاما ءقادىرلى ەكەنىن سەزگەن ەدى. تارعىل توبەتتىڭ باۋرايىندا شاپقىلاپ ويناق سالىپ جۇرگەندە مۇنى ءتىپتى ويلاماپتى عوي. ونىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ قاراعاندا تەڭىز دە مۇلدە ءقاۋىپسىز ەدى. ءوز مەكەنىندە تۇرعاندا تارعىل توبەتتىڭ قانشالىقتى الپاۋىت ءام قايىرىمدى، قانشالىقتى اسقاق ءام قۇدىرەتتى قامال ەكەنىن كيريسك ەندى ءتۇسىندى.
ەندى ول قۇرلىق پەن تەڭىزدىڭ ايىرماشىلىعىن دا ءتۇسىندى. جەر باسىپ جۇرگەندە — جەردى ويلامايسىڭ. ال، تەڭىز ۇستىندە نەنى ويلاما، ءبارىبىر كوكەيىندە تەڭىز تۇرادى. بۇل بالا ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق ەدى، ول وسىنى ويلاپ سەكەمدەنىپ قالدى. تەڭىز ۇستىندە تەڭىزدىڭ كوكەيدەن كەتپەيتىنىندە نەندەي ءبىر سيقىرلى، سۇراپىل، دۇلەي سىر جاتقان سياقتى...
ال ءبىراق ەرەسەكتەر سابىرلى. ەمرايين مەن مىلگۋن بۇرىنعىسىنشا ءبىر ادامداي قوسىلىپ، ءبىر سارىنمەن ەسكەك سەرمەپ وتىر: ءتورت ەسكەك سۋ بەتىنە ءبىر مەزگىلدە ءتيىپ، قايىققا قۋات-كۇش بەرىپ كەلەدى. ءبىراق ەسكەك ەسۋ ويىنشىق ەمەس، تولاسسىز قيمىل. ەسكەكشىلەر تەرىس قاراپ وتىرعاندىقتان كيريسك ولاردىڭ بەتىن كورە المايدى. ونىڭ ەسەسىنە ولاردىڭ بۇلشىق ەتى ويناعان جاۋىرىندارىن كورەدى. وزدەرى سيرەك سويلەيدى. راس، اكەسى ەمرايين اندا-ساندا ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ، كۇلىمسىرەپ قاراپ، بالاسىنا: "ءحالىڭ قالاي؟" — دەگەندەي بولادى.
جول ۇزاي بەردى. ەرەسەكتەر سابىرلى، ساسپايدى. ال ورگان قارت بولسا، مۇلدە قىڭباي، سول ءبىر قورقورىن سورىپ قويىپ، قايىقتىڭ ءجۇرىسىن باسقارىپ وتىر. ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىن اتقارىپ، ءجۇزىپ كەلەدى. راس، كيريسك، بىردە مىلگۋنمەن، بىردە اكەسىمەن قوسىلىپ، بىرەر رەت ەسكەك ەستى. ەسكەكشىلەر: "مەيلى ەسىپ كورسىن" دەگەندەي بالا تىلەگىنە قارسى بولعان جوق. بالا جالعىز ەسكەكتى قوس قولداپ-اق جۇلقىلاعانمەن، كوپكە شىداي المايدى: قايىق اسا اۋىر، ەسكەك تە ول ءۇشىن ەرەسەن ۇلكەن ەدى. ءبىراق ەشكىم بالاعا كىنا دا ارتقان جوق، ءالسىزسىڭ-اۋ دەپ ەسىركەگەن دە جوق. تەك ايتەۋىر ءۇنسىز قيمىل
راس، تارعىل توبەت كەنەت كوزدەن تاسا بولعاندا الدەقالاي ءبارى بىردەن قاۋقىلداسىپ قالدى.
— تارعىل توبەت ۇيگە قايتتى! — دەدى ەمرايين.
— ءيا، قايتىپ كەتتى! — دەپ قوستادى مىلگۋن.
— اپىراي، ءا؟ قايتىپ كەتكەن ەكەن عوي، — دەپ ورگان قارت تا بۇرىلىپ قارادى. — ە، وندا شارۋا جامان بولماس. ءاي، كيريسك، — دەدى بالاعا قۋلانا قاراپ: — ايقايلاپ شاقىرىپ كورسەڭ قايتەدى، مۇمكىن، تارعىل توبەت كايتىپ ورالار؟
ءبارى كۇلىپ جىبەردى. كيريسك تە كۇلدى. ءسال ويلانىپ وتىرىپ:
— وندا كەرى قايتايىق، تارعىل توبەت سوندا كەلەدى، — دەدى داۋىستاپ تۇرىپ.
— قاراي گور مۇنىڭ تەز قايتقىشىن! — دەدى ورگان وسپاقتاپ. — جو، ونان دا بەرى تامان كەل، شارۋا بار. تەڭىزگە قاراي-قاراي كوزىڭ تالعان شىعار. ول شىركىندى قاراپ تاۋىسا المايسىڭ.
كيريسك تۇمسىقتاعى ورنىنان تۇرىپ، قايىقتىڭ تۇبىندە جاتقان زاتتاردى: بۇعى تەرىسىنە وراعان ەكى ۆينچەستەر، گارپۋن، وراما ارقان، سۋى بار كەسپەك، ازىق-تۇلىك سالعان قاپشىق، تاعى-تاعى بىردەڭەلەردەن اتتاپ ءوتىپ، قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىنا جىلجىدى. قايىقتىڭ قابىرعاسىنا سىعىسا ەسكەكشىلەردىڭ تۇسىنان، ەسكەكتەردەن اتتاپ ءوتىپ بارا جاتىپ ەرەسەكتەردىڭ قارا تەر جۋعان موينى مەن جوتاسىنان شىققان اششى تەر مەن تەمەكىنىڭ ءيىسىن سەزدى. اكەسى تەڭىزگە اتتانىپ كەتكەندە شەشەسى ونىڭ ەسكى تەرى تونىن الىپ، بەتىنە باسىپ، يىسكەپ وتىرار ەدى. سوندا توننان ءدال وسىنداي اششى تەر ءيىسى شىعاتىن.
تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا اكەسى بالاسىنا يەك قاعىپ، يىعىمەن جاي عانا بۇيىرىنەن يتەرىپ قالدى. ەكى قولى ەسكەكتەردەن بوس ەمەس. ءبىراق، كيريسك اكەسىنىڭ ابايسىز ەركەلەتكەن قىلىعىنا ەلجىرەي قالعان جوق. قاراي گور ەركەلەتۋىن! تەڭىزدە ۇلكەن-كىشى جوق. تەڭىزدە سەن اكەسىڭ، سەن بالاسىسىڭ دەپ جاتپايدى. تەڭىزدە تەك باسشى اقساقال عانا بار. ونىڭ ىقتيارىنسىز، باسى ارتىق قيمىل بولماق ەمەس.
— كەل، جايعاسىپ وتىر،— دەدى ورگان ورىن كورسەتىپ، شودىرايعان ۇپ-ۇزىن قولىن بالانىڭ يىعىنا تيگىزىپ. — سەن وسى ازداپ قورىقتىڭ-اۋ دەيمىن، و؟ ءا دەگەندە مىقتى-اق سياقتى ەدىڭ، سوڭىنان...
كيريسك قىسىلىپ قالدى: ورگان شال ءبارىن بايقاپ وتىر ەكەن گوي. ءبىراق بالا بوي بەرمەي:
— جوق، اتكىچح ، تۇك تە قورىققان جوقپىن! نەدەن قورقامىن؟ — دەپ بەبەۋ قاقتى.
— ايتسە دە، تەڭىزگە ءبىرىنشى رەت شىعۋىڭ عوي.
— ءبىرىنشى رەت بولسا قايتەيىن؟! — دەپ بالا دەس بەرمەدى. — مەن تەگى ەشتەڭەدەن دە قورىقپايمىن.
— مەيلى، سولاي-اق بولسىن. ال، مەن باياعىدا تەڭىزگە العاش رەت شىققانىمدا، شىنىمدى ايتسام، ءتاۋىر-اق قورقىپ ەدىم. قاراسام: جاعا مۇلدە كورىنبەيدى. تارعىل توبەت تە، قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، عايىپ بولىپتى. اينالا تەك تولقىندار تۋلايدى. وي، سوندا ۇيگە قايتقىم كەلگەنى-اي. ءجا، انا ەمرايين مەن مىلگۋننەن سۇراشى، ولار قورىقپادى دەيسىڭ بە؟ انا ەكەۋى "راس، راس" دەگەندەي باستارىن شۇلعىپ، ەسكەكتەرمەن ارپالىستا، ىرجيا كۇلىسىپ قويدى.
— ال، مەن قورىقپايمىن! — دەپ قاسارىستى كيريسك.
— وي، وندا ازامات ەكەنسىڭ! — دەپ كارت ونى قۇپتاپ قويدى.
— ال، ەندى سەن ماعان مىنانى ايتشى: تارعىل توبەت قاي جاعىمىزدا قالدى؟
تۇتقيىل ساۋالدان كيريسك ويلانىپ قالدى دا، قولىن سوزىپ:
— انا جاقتا! — دەدى.
— قاتەلەسكەن جوقسىڭ با؟ قولىڭ قالتىرايدى عوي ءوزى. بالا قولىن قالتىراتپاۋعا تىرىسىپ، ءسال-سال وڭعا بۇرىپ:
— انا، جاقتا! — دەدى.
— ا مۇنىڭ دۇرىس! — دەپ قۇپتادى ورگان. — ال، ايتالىق، قايىقتىڭ تۇمسىعى بىلاي قاراپ ءتۇر دەلىك. سوندا تارعىل توبەت قاي جاقتا قالادى؟
— انا جاقتا!
— ايتالىق، جەل ءبىزدى بىلاي بۇرىپ جىبەرسە شە؟
— انا جاقتا؟
— ايتالىق، سولعا قاراي جۇرسەك شە؟
— انا جاقتا!
دۇرىس-اق دەلىك. ال، ءبىراق، اينالا سۋ، كوز توقتاتار دانەڭە جوق، سوندا مۇنىڭ ءبارىن سەن قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ قويمادى ورگان. — ايتشى، كانە؟
— ە، مەنىڭ تاعى دا كوزىم بار ەمەس پە، — دەپ كيريسك ساسار ەمەس.
— ول قانداي كوز تاعى دا؟
— قاندايىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر، ىشىمدە سياقتى، كورمەي-اق كورەتىن سياقتى.
— ىشىمدە دەيسىڭ بە؟ — ءبارى كۇلىسىپ الدى.
ونىڭ دا ءجون، —• دەدى ورگان.— ونداي كوز بولادى. تەك ىشىڭدە ەمەس، باسىڭدا.
— ال، مەن ىشىمدە دەيمىن، — دەپ بەرىسەر ەمەس كيريسك، ونداي سەزىم كوزىنىڭ ىشتە ەمەس، باستا، ميدا بولاتىنىن ەندى تۇسىنە تۇرسا دا.
ءبىرازدان سوڭ شال كيريسكىنى تاعى دا سىناققا الدى. اقىرى بالانىڭ تەڭىزدىڭ ءتورت بۇرىشىن تاني بىلەتىن قابىلەتىنە كوزى جەتىپ، كوڭىلى تولىپ:
— جارايسىڭ، ىشىڭدەگى كوزىڭ جامان ەمەس ەكەن، — دەپ كۇبىرلەپ قويدى.
بۇل ماقتاۋدان كوڭىلى ءوسىپ قالعان كيريسك ەندى وزىنە-وزى سۇراق قويىپ، جاۋاپ ايتىپ جاتتىعا باستادى. ءال-ازىر تەڭىز ءسال-پال تىنىشتا جان-جاعىڭدى پايىمداۋ اسا قيىن دا ەمەس. اسقاق تا ۇلى تارعىل توبەت ويمەن شاقىرعاندا وپ-وڭاي "ىشكى كوزگە" ەلەستەپ، بالا ىزدەگەن تۇستان لەزدە تابىلا كەتەدى: باۋرايىنداعى بۇيرا-بۇيرا ورمانى، "قۇلاعى" مەن "بوكسەسىندە" جاتقان اق تاڭداق قارى، جارتاسىنا تولاسسىز شاپشىپ ارسىلداپ جاتاتىن دۇلەي تولقىن-دارى — ءبارى-بارى بالانىڭ كوز الدىندا. تارعىل توبەت كوزىنە ەلەستەگەندە بالا ونىڭ اينالاسىنداعى قىرات-قىرقالاردى دا كورمەي تۇرا المادى. ەندى ەرىكسىز ءوز ءۇي ءىشىن باستادى. جاعالاۋداعى قىرقالاردىڭ ورتاسىنداعى الاڭقاي القاپ، سونداعى ورماننىڭ پۇشپاعى، وزەن جاعاسىنداعى اتا قونىس — اعاش ۇيلەر، سارايلار، يتتەر، تاۋىقتار بالىق جايىپ قوياتىن اسپا تاياقتار، شۋدا ءتۇتىن، شاڭ-شۇڭ داۋىس سولاردىڭ اراسىندا شەشەسى مەن قارىنداسى ءبارى-بارى كوڭىل ايناسىنان كورىنىپ تۇر. شەشەسى مەن قارىنداسى ءقازىر نە ىستەپ وتىرعانىنا دەيىن انىق كورىنەدى. شەشەسى، ارينە، كيريسكىنى، كۇيەۋىن، تەڭىزگە شىققان اڭشىلاردىڭ ءبارىن ويلاپ، ۋايىمداپ وتىر. ءيا، ءدال ءقازىر ولاردى ويلاپ وتىرعانى اقيقات. ويلاۋىن ويلايدى دا، مەنىڭ نەنى ۋايىمداپ وتىرعانىمدى جىن-پەرى ءبىلىپ قويدى-اۋ دەپ ارتىنان قورقىپ قالادى. كيريسكىنى ەسكە الار تاعى ءبىر ادام، ءسىرا مۋزلۋك بولار. مۋزلۋك، ءسىرا پسۋلكپەن ويناعان بولىپ مۇنىڭ ۇيىنە كەلگەن دە شىعار. مۋزلۋك سوندا ابايلاماي، تەڭىزدە جۇرگەن كيريسك تۋرالى بىردەڭە دەپ قالسا، شەشەسى ونى سوگىپ تاستايدى-اۋ، ءسىرا. شەشەسى: "نە دەپ ساندالىپ تۇرسىڭ، سەن قىز؟ كيريسكىنىڭ ورمانعا وتىن الا كەتكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟" — دەپ سوگەر-اۋ. قىز ونى سوندا بارىپ ءتۇسىنىپ، ۇيالعاننان ۇندەمەي قالار. سولاي ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن، كيريسك مۋزلۋكتى اياپ كەتتى. ءوزى تۋرالى مۋزلۋكتىڭ ويلاعانىن كيريسك ۇناتادى-اق، ءبىراق سوعان بولا شەشەسىنەن سوگىس ەستىپ قالاتىنىن قالاماس.
ال، قايىق بولسا، بۇرىنعىشا تولقىنداردان قالقىپ ءوتىپ، ءجۇزىپ بارادى. اينالا سول ءبىر جىبىرلاپ جالت-جۇلت ەتكەن تاڭداي تولقىن، اقجال تەڭىز. نيۆحىلەر ءتۇس اۋا، ەڭ ارى كەتكەندە كەشكە دەيىن ءۇش ەمشەك ارالدارىنىڭ ەڭ جاقىنى — كىشى ەمشەككە جەتىپ جىعىلىپ، ءساتى تۇسسە، اڭ اۋلاۋدى سول جەردەن باستاماق ماقساتى بار. سودان جارىق باردا ەكىنشى ارال — ورتا ەمشەككە جەتىپ، سوندا تۇنەپ شىقپاقشى. ورتا ەمشەكتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى — جاعاسىندا قايىق قوياتىن تىپ-تىنىش قويناۋى بار. تاڭ اتا تاعى دا تەڭىزگە شىعار. بۇگىن كەشتە جول بولىپ، بىردەن ءۇش نەرپا اتىپ السا، تاڭ ازاننان ايالداماي كەرى قايتپاق.
قالايدا ەرتەڭ ساسكە تۇسكە دەيىن كەرى جولعا شىعۋ كەرەك. تەڭىزدە جولدىڭ ەرتە باستالعانى ابزال
مۇنىڭ ءبارىن ورگان قارت كۇن ىلگەرى ويلاستىرىپ قويعان. ونىڭ جاردەمشىلەرى ەمرايين مەن مىلگۋن بولسا، ءۇش ەمشەككە ولاردىڭ بۇل ءبىرىنشى كەلۋى ەمەس ءىستىڭ ءمان-جايىن ولار جاقسى بىلەدى. كۇن رايى بۇزىلماي تۇرسا، جايقۋاتتان اڭدى دەر كەزىندە اتىپ السا بولعانى. ەڭ باستىسى وسى، باسقاسى وزىنەن-وزى بىتە جاتاتىن جايداق شارۋا.
ورگان قارتتى تەڭىزگە بۇل جولى الىپ شىققان تەك مۇقتاجدىق قانا ەمەس. نەسىبەڭدى تەڭىزدەن تەرىپ جۇرگەن سوڭ امال جوق. ءبىراق بۇل جولى ونىڭ تەڭىزگە اڭسارى اۋدى. تەڭىز قيىرىندا قارتىڭ قۇشتار ويلار قۇشاعىندا تەربەتىلەر ەدى. ونىڭ دا ءوزىنىڭ ءبىر اياۋلى-اسىل ويلارى بار. قۇرلىقتا كۇيبەڭ تىرشىلىكپەن جۇرگەندە ۋاقىتىڭ بولا بەرمەيدى دەپ تەڭىزگە شىققاندا الگى ءبىر ساعىنىشتى سازداي ساباز سىرلاردىڭ الديىنە الاڭسىز بەرىلەتىن ساتتەر تۋادى. ايدىن اياسىندا ول ءوزىن تەڭىز بەن ءتاڭىرىنىڭ تۋىسىنداي سەزىنەر ەدى.
قيىرسىز قۇدىرەتپەن بەتپە-بەت وتىرعاندا قالتىلداق قايىق ۇستىندەگى ادام دارمەنسىز بيشارا ەكەنىن ول جاقسى بىلەدى. ءبىراق ادام — وي دۇنيەسى عوي. انە سودان سوڭ ول تەڭىز بەن ءتاڭىرىنىڭ ۇلىلىعىنا پارا-پار. انە سودان دا ول ماڭگىلىك زىل-زۇلماتپەن ايقاسقا ءتۇسىپ، الەمنىڭ اسقاقتىعى مەن تەرەڭدىگىنە تەڭ دارەجەدە تۇرا الماق. انە سودان دا كەۋدەسىندە جانى باردا ادام بالاسى رۋحى تەڭىزدەي تەرەڭ، اسپان-تاڭىرىدەي شەكسىز، ويتكەنى ونىڭ اقىل-ويىندا شەك جوق. ال، ادام كوزى جۇمىلا كەتسە، ونىڭ ويىن كەلەسى بىرەۋ جالعاپ اكەتپەك، ودان تاعى كەلەر ۇرپاق ۇلاسار، سولاي-سولاي كەتە بەرمەك. وسى اششى اقيقاتقا كوزى جەتكەن قارتتىڭ جانى جاي تاپقانداي بولدى.
اجالدىڭ اقيقات ەكەنىن، ەندى كارى قويدىڭ جاسىنداي عۇمىرى قالعانىن، ءولىم شىركىن اقىرعى مەجە ەكەنىن قارت تۇسىنەدى-اق، ايتسە دە ول بالىق-ايەل تۋرالى ءوزى كەرەتىن قاسيەتتى ءتۇس ولگەننەن سوڭ دا الدەقالاي سوزىلا بەرەر دەپ ۇمىتتەنەدى. كەلەر ۇرپاققا مۇراعا ءبارىن قالدىرۋعا بولادى، ال ءتۇسىڭدى ءقايتىپ قالدىرارسىڭ، ءتۇس مۇرالىققا جاتپايدى، ەندەشە ولگەننەن كەيىن دە ول وزىممەن بىرگە بولادى دەپ ويلادى. ءتۇس ماڭگى-باقي جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس... بالىق-انا — ماڭگىلىك، ەندەشە ول تۋرالى ءتۇس تە ماڭگىلىك بولسا كەرەك.
تەڭىز ۇستىندە قارتقا بۇل وي ءجيى ورالادى. وسىنى ويلاپ ول جولداستارىمەن سويلەسپەي، كوپكە دەيىن سازارىپ ءۇنسىز وتىرادى. سۋ بەتىنە تەسىلە قاراپ وتىرىپ ول الدەكىمگە جالبارىنعانداي جالعىز ارىز ايتادى: بالىق-ايەل جونىندەگى تۇسىمنەن ايىرا كورمە، دەپ تىلەيدى. و دۇنيەگە تىم بولماسا ءتۇستى بىرگە الا كەتۋگە بولماس پا، ءتۇسى وزىمەن ماڭگى-باقي بىرگە بولسا قايتەدى؟ بۇعان ول ناقتى جاۋاپ تاپپاي، ءتۇسىم وزىممەن بىرگە قالار-اۋ دەپ سەنگىسى كەلىپ، قينالا، قينالا كوپ ويلايدى.
...ەرتە-ەرتە ەرتەدە تارعىل توبەت تاۋىنىڭ جانىندا اعايىندى ءۇش ادام ءومىر ءسۇرىپتى. ۇلكەنى قاعىلەز، ىلدىم-جىلدىم ەكەن، بۇعى-ادامنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپتى دە، بۇعى تابىنىنىڭ قوجاسى بولىپ، تۋندرا جاققا كوشىپ كەتە بارىپتى. كەنجەسى ءىز كەسكىش، سۇر مەرگەن ەكەن، ورمان ادامىنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، اڭشىلىقتى كاسىپ ەتىپ، تايگاعا ول دا كەتەدى. ال، ورتانشىسى جولى اۋىر، تۋاسى اقساق، كەمباعال ەكەن، ەرتە تۇرىپ، كەش جاتسا دا ءبۇيىرى تومپايماس، بۇعىنىڭ سوڭىنان جۇرە المايدى، ورماننان اڭ دا اۋلاي المايدى. ەشكىم وعان قىزىن دا بەرمەيدى، اعاسى مەن ءىنىسى ونى تاستاپ، ءوز جوندەرىمەن كەتتى. كوكشە تەڭىز جاعاسىندا اقساق شىركىن جاپادان-جالعىز قالىپ، بالىق اۋلاپ كۇن كورەدى. بالىق اۋلاپ ءقايبىر جارىسىن...
ءبىر كۇنى اقساق بايعۇس قايىقتىڭ ۇستىندە تەڭىزگە قارماق قويا بەرىپتى. قۇداي بەرىپ قالدى دەپ قۋانىپ كەتەدى. قارماقتىڭ ءجىبىن بىرتە-بىرتە تارتىپ، قايىققا جاقىنداتا بەرەدى...
قاراسا — و، عاجاپ! بالىق بەينەسىندەگى ايەل الگى! سۋدى سابالاپ، قارماقتى ءۇزىپ كەتپەكشى بولىپ، جانتالاسادى. قاراسا — بولماي كەتكەن سۇلۋ: دەنەسى كۇمىستەي اپپاق، ايلى تۇندە سۋ تۇبىندە جاتقان مالتا تاستاي جالت-جۇلت ەتەدى، كەۋدەسىندە قوس الماسى سەرىپپەلى دوپتاي ءدىر-دىر ەتەدى، جاسىل ءتۇستى جانارىنان ۇشقىن شاشىرايدى. اقساق بالىقشى بالىق-ايەلدى سۋدان شىعارىپ، كوتەرىپ الا بەرگەندە، ايەل شىركىن ونى موينىنان قۇشاقتاي بەرەدى دە، ەكەۋى قايىقتىڭ ىشىنە ۇمار-جۇمار قۇلاي كەتەدى. اقساق بايعۇس مۇنداي اعىل-تەگىل باقىتتان ەسى شىعا جازدايدى. نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى: قايىق اسپانعا دەيىن سەكىرگەن سياقتى، تەڭىز اسپانعا دەيىن تولقىپ، اسپان تەڭىزگە اۋناپ تۇسكەندەي ءبىر زامان. سودان سوڭ داۋىلدان كەيىنگى تەڭىزدەي ءبارى ساپ بولا قالادى. انە سوندا الگى بالىق-ايەل قايىقتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تەرەڭگە ءجۇزىپ كەتە بارادى. اقساق بايعۇس ەندى ەسىن جيىپ، تۇرا ۇمتىلىپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ، قايت دەپ زارلايدى، ءبىراق بالىق-ايەل ءبىر ءتىل قاتپاي، تۇڭعيىققا سۇڭگىپ جوق بولادى.
تەڭىز جاعاسىندا جاپادان-جالعىز قالعان اقساق بالىقشىنىڭ باسىنان وسىنداي ءبىر احۋال ءوتتى. بالىق-ايەل سول كەتكەننەن قايتىپ كورىنبەدى. ال، بالىقشى بايعۇس ساعىنىشتان سارعايىپ، مۇلدەم ازىپ كەتتى. سول ءبىر كەزدەن باستاپ، بالىقشى بايعۇس كۇندىز-تۇنى تەڭىز جاعالاپ، كوزىنىڭ جاسى كول بولىپ، الگى بالىق-ايەلدى جالبارىنا شاقىرىپ، تىم بولماسا الىستان ءبىر كورىنشى، دەپ زار يلەيدى. تولقىنعا قاراي ءجۇرىپ:
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ — دەپ جىرلايدى.
تولقىن قايتقاندا:
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ — دەپ جىرلايدى.
ايلى ءتۇنى سۋ جاعالاپ: — تەڭىز — مەنىڭ قاسىرەتىم، سۋلار — مەنىڭ كوز جاسىم. قارا جەر — مەنىڭ قۋ باسىم، — دەپ جىرلايدى.
قاراڭعى تۇندە ۇيقى كورمەي:
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ — دەپ كۇڭىرەنەدى.
تولقىن سوققاندا دا، تولقىن قايتقاندا دا جىرلايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە قىس كوشىپ، ىلە-شالا كوكتەم دە وتە شىعىپ، جاز كەلگەندە ءبىر كۇنى اقساق بالىقشى تىزەدەن تولقىن كەشىپ، كەنەت ءبىر جەردەن بالىق-ايەل كورىنىپ قالماس پا ەكەن دەپ، ءبىر جەردەن ءۇن قاتپاس پا ەكەن دەپ، ونى ايقايلاپ شاقىرىپ، تەڭىز جاعالاپ شويناڭداپ كەلە جاتقان. كەنەت تەڭىزدەگى قايراڭنان بالانىڭ جىلاعان داۋسى ەستىلگەندەي بولادى. ءيا، ءبىر نارەستە ىشەگى ۇزىلە ۇزدىكسىز جىلاعانداي كورىنەدى. اقساق بالىقشى الگى داۋىس شىققان جاققا جۇگىرە جونەلىپ ەدى، ءوز كوزىنە ءوزى سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەيدى — ءدال سۋدىڭ كەمەرىندە، قايراڭدا جاپ-جالاڭاش ءبىر نارەستە وتىر، وقتىن-وقتىن تولقىندار ونىڭ ءۇستىن شايىپ ءوتىپ، ارس-ارس ەتەدى، ال ءسابي بولسا: "كىم مەنىڭ اكەم؟ اكەم قايدا مەنىڭ؟" — دەپ ايقايلاپ، جىلاي بەرەدى. اقساق بالىقشى بۇرىنعىدان بەتەر ەسى كەتىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ساسادى. ءسابي ونى كورىپ قالىپ: "سەن مەنىڭ اكەم! كوتەرىپ ال مەنى، مەن سەنىڭ ۇلىڭمىن!" — دەيدى. مىنە، قىزىق-تاماشا! بالىقشى ۇلىن الىپ، ۇيىنە قايتادى. بالا تەز ەر جەتىپ، تەڭىز كەزە باستايدى. جاۋ جۇرەك، شىمىر، اقجولتاي اڭشى بولىپ وسەدى: اۋ سالسا — بالىققا لەزدە تولىپ قالادى، ساداق تارتسا — اتقان وعى تەڭىزدەگى اڭدى تولايىم جايراتىپ وتەدى. بالانىڭ داڭقى شارتاراپقا جايىلىپ، ورمان، تاۋلاردى كەزىپ كەتەدى. ورمان ادامدارى ونى قاتتى قۇرمەتتەپ، ءبىر قىزىن ۇزاتادى. ودان بالا-شاعا ءتۋىپ-ونىپ، بالىق-ايەلدىڭ تۇقىمىنان تاراعان ادامدار اۋلەتى كوبەيە بەرەدى.
انە، سول سەبەپتى دە جيىن-توي، مەرەكەدە ىلعي دا مىنا ولەڭ ايتىلار:
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ سەنىڭ ىستىق قۇرساعىڭدا — تىرشىلىك. سەنىڭ ىستىق قۇرساعىڭنان ءبىز تۋدىق سەنىڭ ىستىق قۇرساعىنداي جاننات جوق، قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ اپپاق ماماڭ نەرپا بالىق باسىنداي اق ماماڭنىڭ ءسۇتىن ەمدىم جاسىمدا. قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ ەڭ ەر جۇرەك ەركەك ساعان جەتەر-اۋ، قۇرساعىڭا ۇرىق سەۋىپ كەتەر-اۋ. جەر بەتىندە ۇرپاقتارىڭ كوبەيەر، قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
بۇل تۇس مۇحيتتىڭ تۇڭعيىعىنان شىمىرلاپ شىعىپ ءبىر ساتكە جاعاجايداعى شالعىن مەن قۇمداۋىتتى سۋ استىنىڭ قارابارقىن سيقىرلى سىلاڭ ساۋلەسىنە شومىلدىرىپ، شايىپ وتەتىن تولقىنداي ۇرلانا جىلجىپ كەلەتىن.
وسى ءتۇستى كورگەن سايىن ورگان تاڭعاجايىپ اسەردەن ارىلا الماي، كوپكە دەيىن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ەسەڭگىرەپ جاتاتىن. بالىق-ايەلمەن كەزدەسۋى شىن ومىردە بولا قالسا، ول تۋرالى ءتىس جارىپ جان بالاسىنا ايتپايتىنى سياقتى، ءبۇل تۇسكە ورگاننىڭ سەنەتىنى سونشا عۇمىرىندا ونى تىرس ەتىپ ءبىر ادامعا ايتقان ەمەس.
ءيا، بۇل قۋانىشى مەن مۇڭى ارالاس، جانعا جازىلماس جارا سالىپ، جۇرەك سىزداتىپ، ءجيى كەلەتىن جانسەرىك ءتۇس ەدى. بۇل ءتۇستىڭ عاجاپ قاسيەتى مىنادا ەدى: وسى ءتۇس ءاردايىم ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ سايقال-سۇلۋلىعىمەن، شىتىرمان شىرعالاڭىمەن ەلەستەتىپ، دامەلەندىرىپ ىنتىقتىرا تۇسەتىن سيقىر مانىمەن، تاۋسىلماس تاتتىلىگىمەن ورگاندى تاڭعالدىراتىن. ءمالىمسىز ايان بەرەتىن، سويتە تۇرا شەشۋسىز جۇمباق بولىپ، ادامدى تاۋسىلماس سان ساۋالدىڭ استىندا قالدىراتىن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى بەيمالىم بايلانىستىڭ قۇپيادان دا قۇپيا سىرىن اشۋعا تالاپتانىپ، ورگان سول ءتۇستى ىلعي دا ساعىنىپ، ايتىپ تاۋسىلماس ارمان-تىلەكپەن ءاردايىم بالىق-ايەلمەن كەزدەسۋ ءساتىن، تۇستە دە بولسا كەزدەسۋ ءساتىن اڭساۋشى ەدى.
ول بالىق-ايەلمەن تۇسىندە تەڭىزدە كەزدەسەتىن. بالىق-ايەلدىڭ كورىنۋىن كۇتىپ، تەڭىز جاعاسىنا شىعىپ، جاعالاۋداعى قىلپىقسىز قۇمنىڭ ۇستىمەن كەپ جۇرەر ەدى. قۇمعا تۇسكەن ءىز لەزدە ءوشىپ، ونىڭ ورنىندا باتقان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسىنەن تۇسكەن بولماشى كولەڭكە عانا قاراۋىتىپ قالار ەدى. سول كولەڭكە كوكىرەگىن شەكسىز ساعىنىش كەرنەگەن، سول ساعىنىشتان جانى سىزداعان ادام ءجۇرىپ وتكەن قارا قار سياقتى بولىپ جاتار ەدى. ورگاننىڭ جانىن ماحاببات مۇڭى، تىلەك پەن ءۇمىت مۇڭى تەبىرەنتەر دە سىزداتار، ال تەڭىز بولسا سەزىمسىز، كەۋەك كەڭىستىكتەي سەلت ەتپەس. سول سىزداۋىق تىلسىم جالعىزدىق ساتىندە نە ءلۇپ ەتكەن جەل، نە تىرس ەتكەن دىبىس، نە ءبىر سىبىر ەستىلمەس تە بىلىنبەس. ال، ورگان بولسا تەڭىزدەن كوز الماي، التىن اراي تاڭداي عاجايىپتى — بالىق-ايەلدىڭ كەلۋىن زارىعا كۇتەدى.
التىن شاپاق پەريزات ورنىنا، ىڭ-جىڭسىز، اق كوبىكتى مىلقاۋ تولقىندار سانسىز لەكپەن جولىن كەس-كەستەي بەرگەن سوڭ ورگاننىڭ امالى قۇرىپ، شىدامى تاۋسىلادى. توبەسىندە الاسۇرعان جاپالاق-جاپالاق اق قار قۇساپ، دىبىسسىز اق شاعالالار ۇشىپ جۇرەدى. بالىق-ايەلدى كۇتە-كۇتە، كۇتكەن سايىن جان دۇنيەسى زار جىلاپ، تەجەۋسىز، ولشەۋسىز ساعىنىشتان سابىرى كەتىپ، ازاپپەن ارپالىسىپ، مىنا تاس كەرەڭ، تاس-تىلسىم مەڭىرەۋ كەۋەكتەن ورىن تاپپاي، تاعاتى تاۋسىلار دا، ەگەر وسىدان بالىق-ايەل ءبىر كورىنبەسە ءحالى مۇشكىل بولارىن، جالعىزدىقتىڭ كەۋەك جازيراسىندا جازىم بولىپ كەتەتىن ءتۇستىڭ وزىندە دە وڭىندەگىدەي تۇسىنەر ەدى دە، جانتالاسىپ ايقاي سالىپ، الگى ايەلدى شاقىرار ەدى. ءبىراق ءوز داۋسىن ءوزى ەستىمەس، وسى ءبىر سۇمدىق تۇستە جالپى تىرس ەتكەن ءۇن شىقپاس، بۇل ءتۇس دىبىس اتاۋلىدان قۇردىم. تەڭىز دە تىلسىم. تەك ءوزىنىڭ الاوكپە بولىپ القىنعان، الاسۇرعان، تارسىلداپ، تارىلا شىققان تىنىسى مەن شەكە تامىرىن سولقىلداتىپ، بەيبەرەكەت بەزىلدەي سوققان جۇرەك ءدۇرسىلى عانا ورگاندى بۇلتارتپاي وكشەلەپ العان. وسى سەزىمنەن ونىڭ جۇيكەسى جۇدەپ، وزىنەن-وزى بەزىنىپ، وزىنەن-وزى قۇتىلارعا جەر تاپپاي، دىڭكەسى قۇريدى. سۋعا باتىپ بارا جاتقان بەيباق اقىرعى دەمى بىتكەنشە الدەقايدان كومەك كۇتەتىنى سياقتى، بۇل دا بالىق-ايەلدى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، اسقاق سەزىم الاۋىنا شارپىلا، ولەردەي ورتەنە كۇتەدى. ويتكەنى ونىڭ بار باقىتى، بار داۋرەنى تەك قانا بالىق-ايەل ەكەنىن ورگان بىلەدى، بىلگەندە قانداي!
اقىرى ءبىر داۋىردە بالىق-ايەل تولقىن اراسىنان ديدارى قىلاڭ بەرىپ، جاسىل وتتى جانارى ورگانعا مەڭزەلىپ، سۋ استىنان تەڭىز بەتىنە سىلاڭ ەتىپ سۋىرىلا شىققاندا، تاس كەرەڭ ادامنىڭ قۇلاعى كەنەت اشىلىپ كەتكەندەي، تاۋدان تاسقىن قۇلاعانداي، دۇنيە جاندانىپ جۇرە بەرەدى. سوندا ورگان دىبىستىڭ قايتا تىرىلگەنىنە، قايتادان تولقىندار گۇرىلدەپ، جەل گۋىلدەپ، توبەدە شاعالالار شاڭقىلداپ جۇرگەنىنە جۇرەگى جارىلا قۋانعانىن ايتساڭشى، جۇرەگى جارىلا قۋانىپ، ايقاي سالىپ، تەڭىزگە قويىپ كەتىپ، كيت تارىزدەس جويقىن جۇزگىش ماقلۇققا اينالىپ، بالىق-ايەلگە قاراي ىزعىعانىن كورسەڭ!
ال، بالىق-ايەل ونى كۇتىپ، ءبىر ورىندا بۋىرقانعان ءيىرىم سىزا اينالىپ، ءبىر ءسات سۋدان شورشىپ شىعىپ، اسپانعا ءىلىنىپ قالعانداي ەدى. سوندا ول تەڭىزگە كەزدەيسوق ءتۇسىپ كەتكەن كادىمگى قىپشا بەل قاس سۇلۋداي، دەنەسى ءدىرىل قاعىپ، اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرىپ ەدى.
ونىڭ قاسىنا ورگان ءجۇزىپ جەتكەن سوڭ، ەكەۋى مۇحيتقا قاراي بەت الادى. ەكەۋى قاتارلاسىپ، بىر-بىرىنە جاناسىپ، زىمىران جۇزىسپەن العا قاراي زاۋلايدى. ورگاننىڭ ساعىنىش پەن تىلسىم قۇرساۋىندا جالعىز ءجۇرىپ اڭسارى دا وسى ەدى-اۋ.
ەندى ەكەۋى بىرگە كەلەدى. ەكەۋى دە ەرەن كۇشپەن، زىمىراپ جىلدامدىقپەن ءجۇزىپ كەلەدى. بۋالدىر كوكجيەكتىڭ شەبىنەن، سۋ تۇڭعيىعىنان سيقىرلى ساۋلە شاشىراعانداي، مۇحيت بەتى سونىڭ شاپاعىمەن جالت-جۇلت ەتىپ، سانسىز ساۋلە جىمىڭ قاعادى. ەكەۋى تولاسسىز تولقىنداردىڭ دۋدار-دۋدار جالدارىن جارىپ ءوتىپ سىناپتاي سىپسىڭ كوكجيەككە قۇيىنداي ۇشىپ بارادى. تاۋداي-تاۋداي تولقىنداردىڭ بىرەسە شىڭىنا شىعىپ، بىرەسە قۇلدىراي قۇلاپ، وسىناۋ سامعاۋ اسەرىنەن قاناتتانىپ، ەكەۋى تولقىننان تولقىنعا شابىتتانا شارىقتايدى. سۋ بەتىنە تۇسكەن ساپ-سارى اي سۋرەتى تولقىن اسەرىنەن سوزىلىڭقىراپ، مىنا ەكەۋىنەن ءبىر ەلى قالىسپاي، شوقىراقتاپ جارىسىپ كەلەدى. مىنا مەجەسىز مۇحيت جازيراسىندا تەك ورگان مەن بالىق-ايەل جانە اي عانا اسىر سالىپ بارادى. ورگان، بالىق-ايەل، ساپ-سارى اي جانە مۇحيت! بۇل باقىت دەگەن سەزىمنىڭ شىرقاۋ شىڭى ەدى بۇل دەگەن ازاتتىق ارناسى ەدى، بۇل دەگەن قوس جۇرەكتىڭ كەزدەسۋ سالتاناتى ەدى...
ولار توقتاۋسىز، تولاعاي كۇشپەن الدەبىر اق ارمان جاعالاۋىنا قاراي زىمىراي ءجۇزىپ جۇيتكيدى. ولاردى جاننات جاعالاۋ ىنتىقتىرادى. سول ارادا ولار قاۋىشىپ، الاۋلاعان ارىندى باسىپ، ءومىردىڭ باستاۋى مەن سوڭى بولار ءساتتىڭ بار ءلاززاتى مەن اششى ازابىن تاتاتىن، نايزاعاي وتىنداي قاس-قاعىمدا جارق ەتىپ وتەتىن شاقتى باستان كەشەدى.
سول اڭساۋلى ارمان جاعالاۋىنا تەزىرەك جەتۋگە جانتالاسىپ ەكەۋى العا زىمىرايدى.
زىمىراعان سايىن بويلارىن كەرنەگەن قۇمارلىقتىڭ وت قىزۋى الاۋلاي تۇسەدى. ورگان قاجۋ بىلمەي، بار قايراتىن، بار جىگەرىن سالىپ، قۇلشىنا ءجۇزىپ بارادى. ۋىلدىرىق شاشۋ ءۇشىن اڭساۋلى جاعاعا قىزىل بالىق ءدال وسىلاي اسىعادى دا، دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ، ۋىلدىرىق شاشىپ بولعان سوڭ ءولىپ كەتەدى. ورگان دا ماحاببات جولىندا قۇربان بولىپ كەتۋگە دايىن. ال جۇمباق بالىق-ايەل ورگاندى ىنتىقتىرىپ، مۇحيتتىڭ دۇلەي تۇكپىرىنە تاعى دا، تاعى دا ەلىكتىرىپ اكەتىپ بارادى، شاشىراندى سۋى كەمپىرقوساق بوياۋىنداي سان قۇلپىرىپ ويناعان تولقىنداردى جارىپ ءوتىپ، بالىق-ايەل اسىل مارجانداي ساۋلە شاشىپ، ءمۇسىندى دەنەسى ءسامبى تالداي سەرپىلىپ ويناپ، ورگاندى ەسىنەن تاندىرا جازدايدى. ۇيىرىلگەن تولقىن سۋدىڭ كوگىلدىر دە ءسۇت تۇستەس قۇيىنىمدا پەريزات بەينەسى سۇلۋلىقتىڭ تاڭىرىندەي كوز جاۋىن الار ەدى.
ەكەۋى بىر-بىرىنە ءتىل قاتپايدى، ەكەۋى تەك بۋالدىر سۋ شاشىراندىسى اراسىنان ءبىر-بىرىنىڭ ديدارىن كورە تۇسكىسى كەلگەندەي بىرىنەن-بىرى كوز الماي، وزدەرىنە تاعدىر بەلگىلەگەن مەكەنگە قاراي ارىنداي ارپالىسىپ، تاعاتى تاۋسىلا ۇشىپ كەلەدى.
ءبىراق ولەر سول مەكەنگە ەش ۋاقىتتا جەتە العان ەمەس، سول ءبىر ساعات ەش زامات سوققان دا ەمەس...
ورگاننىڭ بۇل عاجايىپ ءتۇسى كوبىنەسە قۇردىمعا كەتىپ، كەنەت ءۇزىلىپ، بۇلاڭ ەتكەن شالىق تۇتىندەي لەزدە عايىپ بولاتىن. ول سوندا سانسىراپ قالار ەدى. شىنىمەن قاپالانىپ كوپكە دەيىن جۇرەگى سىزداپ، الدەنە ءلاززاتقا قانباي، قاناعاتتانباي قالعانداي سەزىمگە شومار. كوپ مەزگىل وتكەن سوڭ، كەيدە ول الگى ءتۇستى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ەسىنە ءتۇسىرىپ: بۇل نەنىڭ نىشانى، نە مەگزەۋ؟ — دەپ شىنىمەن قاتتى ويلانىپ قالار. ويتكەنى تۇسىندە كورگەنى تۇستەن گورى وڭگە ۇقساس-اۋ دەگەن سەنىم ەسى-دەرتىن بيلەي بەرەر ەدى. ادەتتە ءتۇس دەگەن — تۇلكىنىڭ بوعى، كورەسىڭ دە، ۇمىتىپ كەتەسىڭ عوي. ونداي تۇستەن ادام ءوستىپ، قايعىمەنەن قان جۇتار ما؟ ال، بالىق-ايەل ورگاننىڭ جاتسا-تۇرسا كوز الدىنان كەتپەي قويسا — نە شارا. تۇستە ەمەس، وسى ومىردە، وڭىندە شىن بولعان وقيعاداي وراسان ۋايىمدا قالدىردى.
ال، وسى ءتۇس كەيدە تىم اۋىر اياقتالىپ، ورگاننىڭ جان جاراسىن قاتتى وسقىلاپ كەتەر ەدى.
تۇسىندە ول بالىق-ايەل ەكەۋى اڭساۋلى مەكەنگە، الدەبىر جاعالاۋعا ەندى مىنە، جاقىنداپ قاعانداي، الدەبىر قاراۋىتقان جاعاعا قول بۇلعاپ تۇرعانداي بولادى. ماحاببات جاعالاۋى سول بولاتىن. بىر-بىرىمەن قاۋىشىپ، بىرىنە-بىرى تولايىم بەرىلىپ، سۇيىسەر سول جاعاعا ەكەۋى دە الاسۇرىپ، جويقىن سەزىم بوي كەرنەپ، كەرەمەت كۇشپەن ارىنداپ اعىپ كەلە جاتىر ەدى عوي. الگى جاعالاۋعا ەندى جەتتىك-اۋ دەگەن كەزدە، ەكەۋى دە سۋى تىزەدەن كەلەتىن قۇمداق قايراڭعا تىرەلسىن دە قالسىن. ورگان كەنەت جالت قاراسا، بالىق-ايەل قاتىباس قايراڭنان شىعا الماي جانتالاسا بۇلقىنىپ جاتىر ەكەن. تۇلا بويىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە قالعان ورگان ايەلدى تۇتقىننان بوساتپاق بولىپ تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق اياعى ءوز اياعىنداي ەمەس، جانى كەتىپ، بىلق-سىلق ەتىپ، ىرىققا كونبەيدى. جانسىز اياعىن سۇيرەتىپ، تورت تاعانداپ ەڭبەكتەپ، وپپا سەكىلدى وپاسىز قۇمدا قايراڭداپ، بالىق-ايەلگە جەتكەنشە ارادا مىڭ جىل وتكەن شىعار. بالىق-ايەل ءدال جانىندا، قول سوزىم جەردە جاتىر-اۋ، ءبىراق سوعان جەتەم دەگەنشە جىلبىسقى بالدىر ورالىپ، وپپا باتپاققا قۇلاپ، سۋعا تۇنشىعىپ، تىنىسى تارىلىپ، ايتقىسىز ازاپقا ءتۇستى. اسىرەسە پەريزاتتاي بالىق-ايەلدىڭ ۇيىققا شىرمالىپ، جان ۇشىرا بۇلقىنىپ، الاسۇرعانى ورگانعا مىڭ ەسە قاتتى باتتى. ايتەۋىر، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ايەلگە جەتىپ، ونى كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا قىسىپ، باسى اينالىپ، اياعىن ارەڭ باسىپ جاعاعا شىعىپ كەلە جاتقاندا بالىق-ايەلدىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي، قولعا تۇسكەن جارالى قۇستاي جانتالاسا سوققانىن انىق سەزدى. ول سوندا قۇشاقتاپ كەلە جاتقانى بەيدارمەن جاس سابيدەي بولعاننان با، الدە ءوزى قۇمارتىپ سۇيگەن ايەلدى ياكي اياۋدان، ياكي وعان دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتەن بە، ايتەۋىر ءبىر تاسقىن بويىن بيلەپ، كومەيىنە تاس ءتۇيىن، ىپ-ىستىق جاس تىعىلدى. ءام تەبىرەنىپ، ءام بالىق-ايەلدەن ۇيالىپ، كوزدىڭ جاسىن ارەڭ توقتاتقان. ءار ادىم سايىن ايەلدى ويلاپ، ايالاپ، اياعىن ابايلاپ باسىپ، جەرمەن ەمەس-اۋ، اۋامەن كەلە جاتقانداي، جۇمساق جۇرەدى. ال، بالىق-ايەل كوز جاسىن كول ەتىپ: مەنى قايتادان تەڭىزگە اپارىپ، ەركىن دۇنيەگە قويا بەر، دەپ جالىنادى. بالىق-ايەل ورگاندى تەڭىزدەن تىس جەردە سۇيە الماس، تەڭىزدەن شىقتى بولدى: تىنىسى ءبىتىپ، دەمى تاۋسىلىپ، ءولىپ بارا جاتادى. كوزىنىڭ جاسى بۇرشاقتاپ، جالىنا دا جان ۇشىرا قاراعانى سونشالىق، ورگان ءداتى شىدامادى. كەرى قايىرىلىپ، قايراڭنان ءوتىپ، تەڭىزگە بىرتە-بىرتە بويلاي ەنىپ بارىپ، ابايلاپ قۇشاعىن جازىپ، الگى ايەلدى بوساتىپ قويا بەردى.
بالىق ايەل ءجۇزىپ جۇرە بەرسىن، ال ورگان بولسا مەڭىرەۋ ادامداي ەسەڭگىرەپ، جاپادان-جالعىز قالا بەرسىن كەتكەن پەريزاتتىڭ سوڭىنان قاراي-قاراي، جىلاپ وياندى...
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟ تەڭىز — مەنىڭ قاسىرەتىم، سۋلار — مەنىڭ كوز جاسىم، قارا جەر — مەنىڭ قۋ باسىم، قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
وسى ءبىر ءتۇستى ەسكە الۋدىڭ ءوزى دەرت: قولىنا الىپ، كوتەرىپ، قايتادان تەڭىزگە بوساتىپ قويا بەرگەنى تۇسىندە ەمەس، وڭىندە بولعان وقيعاداي شالىقتاي بەرەدى. بۇلاي بولعانى نەسى؟ ادامنىڭ ارامزا تىلەگى، ءسىرا، تۇستە ورىندالماۋشى ما ەدى؟ مۇنىڭ كىلتى كىمدە سوندا؟ مۇنداي ءتۇس كورسەتىپ، سونشاما اۋرە-سارساڭعا سالىپ قويعان كىم، ياكي نە سوندا؟ بۇل تۇستە نەندەي قۇپيا، نەندەي ماعىنا بار؟ ويلاي-ويلاي، شەشۋىن تابا الماي، ورگان وسى ويدان لاعىپ، ايەلدى ەسكە الماۋعا تىرىسىپ باعادى-اق.
ال، تەڭىزگە شىقتى — بولدى، بالىق-ايەل تۋرالى وي قايتادان قامالايدى. تەڭىز ۇستىندە كەلە جاتىپ، وسىناۋ عاجايىپ سيقىرلى ءتۇستى قايتادان كوزىنەن ءتىزىپ وتكىزىپ، سابىرلى سانا ەلەگىنە سالىپ، تاڭعالار دا تولعانار: وسىنى ويلاپ باس قاتىرىپ نەم بار، ومىردە جوق بالىق-ايەلدى ىزدەپ، سوعان بولا سانامەنەن سارعايۋ مەنىڭ قارت باسىما نە لايىق؟ — ءوزىن-وزى وسىلايشا كىنالاپ جانە دە: ەگەر بالىق-ايەل تۋرالى وي-ارمان بولماسا، وزىمە-وزىم ماسىل بولار ەدىم — قارتايعانىم مىناۋ، كۇش قايتتى، كوزدىڭ جانارى، بەتتىڭ نۇرى تايدى، ءتىس ءتۇسىپ، جاق قاۋسادى، — دەپ مويىندايدى. ءبىر كەزدە ونى داۋىرلەتىپ، داڭقىن شىعارعان قاسيەتتىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە بۇلدىراپ، اداسىپ قالدى دا، ەندى مىنە، تورىنەن كورى جاقىن كەز كەلدى، ال ءبىراق كەۋدەسى تۇسكىر ولەرمەن: جانى بار بولعىر قارتايمايدى، اڭساۋىڭ كوڭىل شىركىن جىگىت شاعىنداعىداي ارمان-قيال قۇشاعىندا شارق ۇرادى. الگىندەي الەم-جالەم ءتۇس كورىپ، وراسان ويلار شىرماۋىندا جۇرەتىنى سوندىقتان. ادامزات تەك ءوزىنىڭ ويى مەنەن تۇسىندە عانا اجالسىز، ازات ءومىر سۇرە الار. ارمان اعىسىندا ول كوككە كوتەرىلىپ، تەڭىز تۇبىنە تۇسە الار. اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا وي ويلاپ، قيال قاناتىندا ۇشاتىندىعىمەن دە ادام بيىك، ادام ۇلى. ال ءبىراق اجالعا ءبارى ءبىر-اق تيىن: سەنىڭ ءومىردى سۇيەتىنىڭ، وي-ارمانىڭمەن قانداي عارىش بيىككە كوتەرىلىگى، نەندەي دانالىق شەگىنە جەتكەنىڭ، نە ءتۇس كورگەنىڭ — اجالعا ءبارىبىر، ول مۇنىمەن ساناسپايدى. نەگە بۇلاي؟ جارىق دۇنيە نەگە بۇلاي جارالعان؟ مەيلى بالىق-ايەلى ءتۇس بولا قويسىن، ءبىراق وسى ءتۇس تىم قۇرىسا انا جايدا، و دۇنيەگە ماڭگى-باقي قالسا نەسى كەتەدى؟
ورگان قارت بالىق-ايەلدىڭ بارىنا سەنەدى دە، ول تۋرالى ويلارىمدى تەڭىز دە ۇيىپ تىڭداپ ۇعادى، دەپ نانادى. تەڭىز توسىندە ول ەركىن تىنىستاپ، وي-قيالدىڭ شارىقتاۋىنا ەرىك بەرەدى. وسىندايدا ول بار مۇڭ-زارىن ارمانسىز اعىتىپ الۋشى ەدى. وي تۇڭعيىعىندا وتىرىپ، كەيدە ول: بالىق-ايەل ەكەۋمىز ءدال وسى جەردەن ءجۇزىپ وتپەپ پە ەدىك؟" دەپ ءتىلسىز تۇڭعيىققا ۇڭىلەدى.
سوندا ول قورقورىن قايتادان تەمەكىمەن تولتىرار. شىلىمنىڭ ءتۇتىنىن قۇمارتا جۇتىپ وتىرىپ: "وسى ءبىر اششى دا بولسا، جانىڭدى جاي تاپتىرار ۋلى ءشوپ قايدا ءوسۋشى ەدى... — دەپ قويادى. — ساۋداگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، مانچجۋريا دەيتىن جەردە ەسەتىن كورىنەدى. سول جەردەن ساۋداگەرلەر الىپ كەلەدى. الىس-اۋ سول مانچجۋريا تىم الىس. ءبىزدىڭ تايپادان ول جەرگە ەشكىم بارىپ كورگەن ەمەس... تەمەكى دە شىننان ورمانداعى ءشوپ قۇساپ وسە مە ەكەن؟ عاجاپ-اي، بۇل جارىق جالعاندا نەندەي عاجايىپتار جوق دەسەڭشى..."
مەزگىل تۇستەن اۋىپ بارادى. وسى ۋاقىت ىشىندە كۇن الدەنەشە رەت بۇلتتىڭ اراسىنا كىرىپ شىقتى. الگى بۇلت الدەقايدا كوكجيەكتىڭ ار جاعىنان كەنەت شىعا كەلگەن. سول ارادا الاي-دۇلەي دولى داۋىلدىڭ ءۇياسى جاسىرىنىپ جاتقانداي كورىنەدى. كۇن بۇلتتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەندە تەڭىز بەتى لەزدە كۇڭگىرت تارتىپ، تۇنجىراپ، اينالا توڭىرەك ىزعار شاشىپ تۇرعانداي بولا قالادى. ال، كۇن بۇلتتىڭ اراسىنان ساۋىردەگىدەي جايناڭ قاعىپ شىعا كەلگەندە، تەڭىز بەتىندە مىڭ-ميلليون التىن ساۋلە كوز ۇيالتا جارقىراپ، اسىل تاستار تولاسسىز بيگە باسقانداي، كوڭىل ەركىن قايتادان شاتتانىپ شىعا كەلەدى.
كيريسك تەڭىزگە باۋىر باسىپ، بويى ۇيرەنىپ، ءتىپتى ازداپ جالىعا باستاعانمەن الىپ داريانىڭ سونشاما ۇلان-عايىر شەكسىزدىگىنە تاڭدانۋىن قويعان جوق. قانشا ءجۇزىپ جاتسا دا، ۇلى سۋدىڭ ءالى قيىرى جوق. جەر بەتىندە جۇرگەندە دالانىڭ كەڭدىگىنە ول تەڭىزدەگىدەي تاڭ قالماس ەدى عوي.
ال، ەرەسەكتەر بولسا ەشتەڭەنى ەلەر ەمەس. ولار مۇندايعا ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن. ەمرايين مەن مىلگۋن تەڭىز بەتىن ەسكەكپەن ءبىر قالىپتى ىرعاقپەن قالقي ەسىپ كەلەدى. وزدەرى ءتىپتى شارشايتىن ەمەس، ورگان كومەكتەسپەك بولىپ ەدى، وعان ولار كونبەدى. قايتار جولدا، قايىقتىڭ جۇگى اۋىرلاعاندا قولعابىس ەتەرسىز، ال ءازىر رۋلدە وتىرا بەرىڭىز، دەدى ورگانعا. ورگان كارت قايىقتىڭ قۇيرىعىندا جەمتىك اڭدىعان اقشۋلان بۇركىتتەي، سورايعان موينىندا جۇتقىنشاعى شودىرايىپ، يمەنىڭكىرەپ وتىر. ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ، كوبىنە ءۇنسىز قالىپتا.
ال، قايىق بولسا سول بۇرىنعىسىنشا تولقىنداردى سۇزگىلەپ، قازداڭ قاعىپ بارادى. تولقىندار دا ءبىر قالىپتان وزگەرمەي، اسا بۇلقىنباي، باياۋ لىقسيدى، باسەڭ جەل دە ەسىرىك ەمەس ءازىر.
اڭشىلار، ءسويتىپ، ءجۇزىپ كەلەدى...
اتا! اتا! انانى قارا، ارال كورىندى! كىشى ەمشەك! — كيريسك ورگاندى يىعىنان جۇلقىلاپ، قۋانعاننان داۋىستاپ جىبەردى.
قايداعى ارال! — دەپ ورگان وعان سەنبەي، كوزىن قولىمەن كولەڭكەلەدى. بالا نۇسقاعان جاققا ەسكەكشىلەر دە ەدىرەيە قالىستى.
مۇمكىن ەمەس، — دەپ مىڭگىرلەدى شال ويتكەنى بالانىڭ مەڭزەگەن جاعى بۇلار دىتتەگەن جاقتان مۇلدە باسقا باعىت ەدى.
بالا الداماعان ەكەن. الىستا-الىستا، كوز ۇشىندا سورايىپ-سورايىپ سۋدان شىققان جارتاستاي بولىپ، قيقى-جيقى، قارا قوشقىل ءبىر جولاق قوزعالماستان قاراۋىتىپ تۇر. ورگان وعان كوپ تەسىلىپ قارادى.
جوق، ول ارال ەمەس، — دەدى اقىرى نىق سويلەپ. — ءبىز كىشى ەمشەككە تۋرا، كۇنباتىس باعىتتا كەلە جاتىرمىز. ال، مىناۋىڭ مۇلدە باسقا جاقتا. ءاي، قايدام، ول ارال ەمەس. جوق، ول ارال ەمەس.
بۇل ماڭنان ءبىز ەش ۋاقىتتا ونداي ارال كورگەن ەمەسپىز، — دەپ قالدى مىلگۋن. — كىشى ەمشەك سول جاق قاپتالدا، ال مىناۋىڭنىڭ نە ەكەنىن بىلسەم بۇيىرماسىن.
اۋ، وسى تۇمان بولىپ جۇرمەسىن، الدە بۇلت پا ەكەن؟ — دەپ مىڭگىرلەدى ەمرايين. — الدە تولقىن كوتەرىلدى مە؟ وندا نەگە جىلجىمايدى؟
نە ەكەنىن قۇداي ءبىلسىن؟ تۇمان با؛ بۇلت پا — بەلگىسىز، الىس قوي، ايتەۋىر. ءبىراق ارال ەمەس، — دەپ بولجادى ورگان. — ەگەرىم، بۇل تۇمان بولسا، جاقسىلىعى شامالى-اۋ، قايدام.
ەشتەڭە ەتپەس. تەك جەل قاتايماسا بولعانى، — دەدى ەمرايين ەسكەككە كۇش سالا ءتۇسىپ. — ءبىر ورىننان قوزعالماي تۇر عوي. ول جاقتا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق. نە بولسا دا تۇرا بەرسىن...
ەلدىڭ الدىمەن كورىپ تاپقان نارسەسىنىڭ بەيمالىم بولىپ شىققانىنا كيريسك و دەگەندە وكىنسە دە، سالدەن سوڭ ونى ۇمىتىپ كەتتى.
اڭشىلار قاتەلەسپەگەن ەكەن. كىشى ەمشەك ارالى كوپ ۇزاماي سول جوق قاپتالداعى سۋدان شىعا كەلدى. سول ەكەنىنە كۇمان جوق. بۇل ءوزى شىنىندا دا ەمشەككە ۇقساس، جاپپاي تاس، شاعىن عانا توبە ەكەن.
ارالدى كورىپ اڭشىلار قاۋقىلداسىپ قالدى. اسىرەسە كيريسك قاتتى ەلەڭدەدى: دەمەك، تەڭىزدىڭ دە ورتاسىندا ءبىر قارايعان بار ەكەن-اۋ، مۇلدە شەكسىز ەمەس ەكەن. قىزىق، ءسىرا، ەندى باستالاتىن شىعار.
ال جەتتىك، — دەدى ورگان بالانىڭ باسىنداعى قاپتامانى جۇلقىلاپ قويىپ. — تارعىل توبەت ءوزى اۋىلدا قالسا دا، ءبىزدى ارالعا دەيىن شىعارىپ سالدى. ەگەر ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان جۇگىرە بەرسە سۋعا باتىپ كەتەر ەدى، ءا؟
باتقاندا قانداي! — دەپ قوستادى كيريسك شالدىڭ قالجىڭىنىڭ استارىن ۇعىپ.
بىزگە تارعىل توبەتتىڭ اۋىلدى قورىپ قالعانى كەرەك. ال، ءبىز ونى قاپەردەن شىعارماي، جولدان اداسپاي، اڭ اۋلايتىن جەرگە دە جەتەمىز. سەنىڭشە، ەندى بىزگە تارعىل توبەت كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟
جوق، ەندى كەرەك ەمەس، — دەپ قويىپ قالدى كيريسك. — ەندى قالاي قاراي جۇزەرىمىز وزىمىزگە دە بەلگىلى.
ويلانساڭ قايتەدى ا، شىراق؟ — دەپ ورگان نارازىلىق ءبىلدىردى. — قاراي گور ءوزىنىڭ پىسىق بولا قالۋىن. ويلانساڭ قايتەدى.
الىستاعى ارالعا جەتكەندە ەندى تارعىل توبەتتىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن بالا اڭداماي قالىپ ەدى.
— ە، ءبۇل جەردە تارعىل توبەتتىڭ كەرەگى نە؟
— كەرەگى نە دەيمىسىڭ؟ ۇيگە قالاي قايتاسىڭ؟ قايدا قالاي قاراي جۇزەسىڭ؟ ال، ويلانشى كانە؟ تاپتىڭ با؟ ابدەن قاراپ ال: ارالعا ءبىز قاي تۇسىنان ءجۇزىپ كەلەمىز. تارعىل توبەتكە ارال قاي تۇمسىعىمەن قاراپ تۇر، ەسىڭە تۇت. سوندا كەرى قايتاردا قالاي قاراي ءجۇزۋ كەرەك ەكەنىن بىلەسىڭ.
كيريسك بۇعان ءۇنسىز كەلىستى. ءبىراق نامىستى قولدان بەرگىسى كەلمەي، ەندى قايتەر ەكەنسىڭ دەگەندەي:
ال ەگەر قاراڭعى بولساشى، ا؟ قاپ-قاراڭعى تۇندە تۇك كورىنبەي قالسا شە؟ سوندا قايتەمىز، a؟ Aha! تارعىل توبەت قاي تۇستا ەكەنىن سوندا ءقايتىپ تابامىز، ا؟ — دەپ قويىپ قالدى.
نەسى بار، وندا دا بىلۋگە بولادى، — دەدى ورگان ساسپاستان.— جولدى ءبىلۋ ءۇشىن اسپاندا جۇلدىزدار بار. جۇلدىزدار الدامايدى، ءاردايىم دۇرىس باعىت سىلتەيدى. تەك قاي جەردە قانداي جۇلدىز تۇرعانىن بىلسەڭ بولدى. تۇرا تۇر، ءالى-اق ۇيرەنەسىڭ. سەن لۋۆر ۇيرەك جۇلدىزىنىڭ شوعىرىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟
بىلەتىن سياقتىمىن، — كيريسك كۇمىلجىپ اكەسىنە قارادى. بالاسىنىڭ قىسىلىپ وتىرعانىن سەزگەن ەمرايين:
ەپتەپ بىلەدى، مەن ءبىر رەت كورسەتكەنمىن. دەگەنمەن، ءالى ۇيرەنۋ كەرەك-اق، — دەپ قالدى.
ءسويتىپ، ولار بىرتە-بىرتە ارالعا دا جاقىنداي ءتۇستى. ال جاعاداعى تاستار مەن قيا-قۇزدار ايقىن كورىنە باستاعاندا، اڭشىلار نەرپا جاتقان جەردى اڭدىپ، ارالدى اينالا ءجۇزدى. نەرپا تابىنىن ءبىرىنشى بولىپ ءوزى كورگىسى كەلىپ، كيريسك جاعادان كوز المايدى. ءبىراق ۇلكەندەر وعان: اڭدى كورگەندە ايقايلاپ، شۋ شىعارىپ جۇرمە، دەپ ەسكەرتىپ قويعان. نەرپالار سۋدان سۇيرەتىلىپ شىعىپ، كۇن كوزىنە قىزدىرىنۋ ءۇشىن جاعاداعى تاستاردىڭ اراسىنا بارىپ جاتادى، دەپ ورگان ايتقان. اڭنىڭ جاتقان جەرىن بايقاعان سوڭ، ابايلاپ جاعاعا شىعىپ، نەرپالاردى ۇركىتىپ الماي جاسىرىن جاقىنداي ءتۇسۋ كەرەك. ءبىراق قانشا قاراسا دا، كيريسك ەشتەڭە كورە المادى. قۇلازىعان، تۇنجىراعان جالاڭ جاعا. ۋاقىت توزدىرعان كىلەڭ قيقى-جيقى دۇلەي تۇيە تاستار. ارالدى اينالا اقجال تولقىندار سارق-سۇرق قايناپ، ۇيمە-جۇيمە مۇزداق تاستاردان قارعىپ وتپەك بولىپ ورشەلەنەدى. جوق، كيريسك بۇل ارالدان ەشتەڭە دە كورە المادى. تەك تەكشە-تەكشە تاستان باسقا، ءتىرى جاندىك بەلگىسى بىلىنبەيدى.
بارىنەن بۇرىن مىلگۋن بايقاپ قالدى. نەرپالاردىڭ قاي جەردە جاسىرىنىپ جاتقانىن كورمەك بولىپ كيريسك الاقتاپ جان-جاعىنا قاراعانشا، قايىق ول تۇستان ءوتىپ تە كەتتى.
ال ورگان كارت كيريسكىنىڭ ەشتەڭە كورە الماي قالعانىن بىردەن اڭعاردى.
— كانە، كوردىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول بالادان. بالا وتىرىك ايتۋعا باتپادى.
— جوق، كورە المادىم، — دەپ مويىندادى.
— قايتا بۇرىلايىق، — دەپ بۇيىردى ورگان ەسكەكشىلەرگە. — تاس اراسىندا جاتقان اڭدى ايىرا ءبىل ايتپەسە سەنەن اڭشى شىقپايدى.
قايىقتى قايتا بۇرىپ، كەرى ءجۇزۋ ءقاۋىپتى بولسا دا، ەسكەكشىلەر قارتتىڭ بۇيرىعىنا تاق تۇردى. نەرپالاردىڭ بىرەۋى سەزىكتەندى-اق، بارلىق تابىن لەزدە سۋعا ءتۇسىپ زىم-زيا بولادى. ءىس وڭالعاندا، ايتەۋىر اڭ بۇلاردى بايقاعان جوق. نەرپالار قاننەن-قاپەرسىز تۋرا سۋدىڭ جيەگىندەگى ۇيمە-جۇيمە قۇج-قۇج تاستاردىڭ تاساسىندا ءالى جاتىر.
— انە اناۋ سىنعان ازۋ ءتىس سەكىلدى قياق تاس پەن انا قىزعىلت مۇزداق توبەشىكتىڭ اراسىنداعى ساڭىلاۋدى قاراشى، — دەدى مىلگۋن كيريسككە.
كيريسك قادالا قارادى. بۇل كەزدە مىلگۋن مەن ەمرايين قايىقتى ءبىر ورىندا ەسكەكپەن جىلجىتپاي ۇستاپ تۇردى. سوندا بارىپ كيريسك تەڭىز اڭىنىڭ سوزالاڭ زور دەنەسىن كورىپ قالدى. تەڭبىل سۇر، جىلتىر جوتالارى قىبىر ەتپەيدى. كانىكسىز كوزگە ولار الىستان تاس سياقتى بولىپ كورىنەدى.
سول ساتتەن باستاپ بالانى ءبىر اساۋ سەزىم بيلەدى. كوپتەن كۇتكەن ارمان! انە، اناۋ جاتقان ناعىز تەڭىز اڭدارى! ناعىز اڭشىلىق ەندى باستالماق!
ولار سودان سوڭ جاعاعا توقتاپ، قايىقتان تۇسە باستاعاندا بالاعا ءبىر ەرەكشە pyx بىتكەندەي، باتىلدانىپ، ماساتتانىپ قويا بەردى. باتىلدانعانى — ول سول ساتتە ءوزىن كۇشتى دە ۇلكەن كىسى سەزىندى. ماساتتانعانى — ول سول ساتتە ەرەسەك اڭشىلاردىڭ جىلدام دا ءجىتى قيمىلىن كوردى؛ ولاردىڭ قايىقتى جاعاعا قالتقىسىز اكەپ تىرەگەنىن، ەمرايين مەن ورگان قارتتىڭ قايىقتى تۋلاعان تولقىندا ەسكەكپەن باسبىلگى اساۋداي ۇستاپ تۇرعانىن، مىلگۋننىڭ مالتا تاستىڭ پۇشپاعىنا مىسىقشا سەكىرىپ ءتۇسىپ، قايىقتى ارقانمەن جاعاعا تارتىپ تاستاعانىن، ەمراييننىڭ مىلتىقتى سەرت ۇستاپ، جەرگە سەكىرىپ تۇسكەنىن تۇگەل كورىپ، كوڭىلى تولدى. ولاردىڭ سوڭىن الا، ورگاننىڭ كومەگىمەن بالانىڭ ءوزى دە جاعاعا شىقتى. راس، ازداپ اياعىن سۋعا مالىپ الىپ ەدى، اكەسى كۇبىرلەپ كەيىپ تاستادى.
قايىقتا جالعىز ورگان قالدى، ويتكەنى قايىقتى تولقىن جۇلىپ الىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەدى. ەمرايين، مىلگۋن جانە كيريسك ۇشەۋى نەرپالار جاتقان جايعا بۇقپانتايلاپ، تاس-تاستى تاسالاپ جۇگىرە جونەلدى. ۇلكەندەردەن كيريسك تە قالىسپاي كەلەدى، تەك كىشكەنتاي جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، مىنا باقىتتىلىقتان ماساڭ تارتىپ، باسى اينالعانداي بولدى.
و، شىركىن، ءقازىر ونىڭ ۇلكەندەردىڭ سوڭىنان جۇگىرە باسىپ، زور اڭعا شىعىپ بارا جاتقانىن بالىق-ايەل تايپاسىنىڭ ادامدارى كورسە عوي! ءدال ءقازىر ونى، بولاشاق ۇلى اڭشىنى، حالىق قامقورشىسىن ءوزىنىڭ اناسى كورەر مە ەدى! اي، ءبىر ماساتتانار ەدى-اۋ. ءوزى بىرگە تالاي ويناعان مۋزلۋك قىز كورسە عوي ونى ءقازىر! ەندى قايتىپ ولار ەش ۋاقىتتا بىرگە ويناماس. ويتكەنى كيريسك ەندى ەرەسەك بولدى، اڭشى بولدى. و، شىركىن، ءقازىر مۋزلۋك قىز ونىڭ تارعىل توبەتتەن الىستا، دۇلەي تاستاردىڭ تاساسىندا، تۋلاعان تولقىن ارسىلداپ ۇرعىلاعان بەيتانىس جاعالاۋمەن ورمەلەپ، نەرپالار جاتقان جايعا كەتىپ بارا جاتقانىن كورەر مە ەدى! راس، ازىرشە قولىندا مىلتىق جوق. ونى قويشى، اكەسى ەمراين كەيىنىرەك مىلتىق بەرەم دەپ ۋادە ەتكەن.
ولار بۇقپالاپ ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن، نەرپالار جاتقان جەرگە جاقىنداعاندا جەرگە جاتا قالىپ، جەر باۋىرلاپ جىلجىدى. كيريسك تە ەتپەتتەپ جىلجىپ كەلەدى، قاتتى تاس پەن قياق مۇزدىڭ ۇستىندە جەر باۋىرلاۋ قيىن-اق، ءبىراق قايتەسىڭ، كونەسىڭ داعى.
ولار قارا تەرگە مالىنىپ، ەنتىگە تىنىستاپ، كەيدە دەمدى ىشىنەن الىپ، كەيدە جان-جاقتى شولىپ، جىلجىپ كەلەدى. وق جەتەر جەرگە جەتكەندە ءبارى دە تىرپ ەتپەي، تىنا قالدى.
سول ءبىر ءسات كيريسكىنىڭ ەسىنەن ماڭگى كەتپەس. سول ءبىر كوكتەم كۇنى، تەلەگەي تەڭىز ورتاسىنداعى مىنا سۋىق تاستاق ارال، ءبىر بەلگىسىز زۇلمات كۇش جان-جاققا شاشىراتا لاقتىرىپ تاستاعان مىنا تارعىل تاعى تاستار، ءالى مۇزى ەرىپ ۇلگىرمەگەن مىنا قاپ-قاتتى، جاپ-جالاڭاش ءولى جەر، جانىندا مىلتىقتارىن وقتاپ جاتقان اكەسى مەن مىلگۋن، الدا، تەڭىزدىڭ ءدال ەرنەۋىندە جەل مەن تولقىن توزدىرعان، جىلبىسقى كوك وڭەز تۇتقان قۇج-قۇج جارتاستاردىڭ اراسىنداعى الاڭقايدا جاتقان نەرپالاردىڭ شاعىن تابىنى. ولار ءازىر ەشتەڭەدەن سەكەم الماي، بۇلك ەتپەي تىنىش جاتىر. ال، ءبارىنىڭ توبەسىنەن، الاڭقايدىڭ، ارالدىڭ، تەڭىزدىڭ ۇستىنەن مۇنارلى اسپان ءتونىپ تۇر. كيريسكىگە سول اسپان مىلتىقتىڭ ءتۇڭعىش اتىلۋىن دەمىن ىشىنەن الا كۇتىپ تۇرعانداي كورىندى.
"تەك تيگىزسەم ەكەن!" — دەپ تىلەدى بالا، وعان اكەسى ۇسىنعان مىلتىقتىڭ ءدۇمىن يىعىنا ىڭعايلاپ جاتىپ.
كوپتەن كۇتكەن كەز كەلدى. ءوزىن اتاقتى، باتىر اڭشىعا بالاپ، كوڭىلى تاسىعان سول ءبىر قاس قاعىم ساتتە ول كەنەت كۇننىڭ ءالسىز شۋاعىن ساعىنىپ، تاس جىرادا سىعىلىسىپ جاتقان مىنا سەمىز دە ەبەدەيسىز اڭداردىڭ جاندى جوتاسى، جاندى بوكسەلەرى ەشبىر قورعانىشسىز، بيشارا ەكەنىن سەزىپ قايران قالدى. ءبىراق بۇل ءبىر ساتتىك سەلكەۋ سەزىم ەدى. لەزدە ول ءوزىنىڭ اڭشى ەكەنىن، ەل-جۇرت ودان ولجا كۇتىپ وتىرعانىن، نەرپانىڭ ەتى مەن مايىنسىز تىرشىلىك تىم جۇدەۋ بولاتىنىن ەسىنە الىپ، قالايدا ءبىرىنشى بولىپ اڭ اتىپ، كوزگە تۇسەيىن دەگەن وي قىلاڭ بەرىپ ءوتتى. ول ءوزىنىڭ ءداتىن بيلەپ، اكەسى ۇيرەتكەندەي، تەڭكيگەن تەڭبىل قۇلجا نەرپانىڭ سول جاق قاناتىنىڭ ءۇستىن الا وڭعا تامان، تۋرا جۇرەكتىڭ تۇسىنان نىق كوزدەدى. ال، نەرپانىڭ قۇلجاسى ءبىر بالەنى سەزگەندەي كەنەت ساقتانا قالدى. ءبىراق ول اڭشىلاردى ءالى كورگەن جوق، ءيىسىن دە سەزگەن جوق، جەل تەڭىز جاقتان سوعىپ تۇرعان.
الدا الدەنە قاراۋىتىپ، دۇرىس كوزدەۋگە كەسىر ەتكەندەي بولعان سوڭ كيريسك جاتقان جەرىنەن ءسال جىلجي بەرگەنى سول ەدى، ابايلاپ-اق جىلجىپ ەدى، قىرسىق قىلعاندا شىنتاعىنىڭ استىنان ءبىر ءتۇيىر تاس ىرشىپ ءتۇستى دە، تومەن قاراي تاستان-تاسقا سەكىرىپ، دومالاپ الا جونەلگەنى. تەڭبىل قۇلجا نەرپا شاڭق ەتىپ ءۇرىپ قالىپ ەدى، بۇكىل تابىن ۇدەرە كوشىپ، كۇڭىرەنە ازىناپ سۋعا قاراي جوڭكي جونەلدى.
ءبىراق ولاردىڭ الدىن وراعىتا گۇرس ەتىپ مىلتىق داۋسى ەستىلگەندە سول قاپتالداعى ءداۋ نەرپا سەسپەي قاتتى. قيىن-قىستاۋ كەزدە ساتسىزدىكتەن مىلگۋن قۇتقاردى، ال كيريسك ابىرجىپ قالعان ەدى.
— ات! — دەپ بۇيىردى اكەسى وعان.
مىلتىق ءدۇمى يىعىن سولق ەتكىزىپ، قاتتى داۋىستان قۇلاعىنىڭ جارعاعى جىرتىلا جازداپ، دۇنيە مەڭىرەۋ تارتتى. اتقان وعى تيمەي كەتكەنىن، ءوزىنىڭ كىناسىنەن اڭ اۋلاۋ ساتسىزدىككە ۇرىنعانىن سەزىپ كيريسك ۇيالعاننان جەرگە كىرە جازدادى. اكەسى وعان پاترون ۇسىنا بەرىپ:
— تەز وقتا دا، ات! — دەدى.
مىلتىقتى وقتاپ، اتىپ سالۋ دەگەن (مۇنى ول بۇرىن قانشاما رەت وپ-وڭاي ىستەمەدى دەيسىڭ) مۇلدە جەڭىل ءىس بولعانمەن، بۇل جولى ءتىپتى يكەمگە كەلمەي-اق قويعانى عوي. شاشەستەردىڭ زاتۆورى، قىرسىققاندا قىمىران ءىرىپ، قاسارىستى دا قالدى. ءبۇل زاتۆورمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا، مىلگۋن سۋعا جوڭكىلگەن نەرپالاردىڭ سوڭىنان تىزەرلەپ وتىرىپ ەكى رەت اتىپ سالدى. ءبىر نەرپاعا وق ءتيىپ جارالاندى دا، ءدال سۋدىڭ ەرنەۋىندە شىر كوبەلەك اينالىپ، جانتالاسىپ جاتتى. اڭشىلار سولاي قاراي تۇرا جۇگىردى. تابىن ءبۇل كەزدە تەڭىزگە ءتۇسىپ جوق بولدى، ال جارالى اڭ بار كۇشىن جيىپ سۋعا جەتۋگە تىرمىسىپ جاتىر. اڭشىلار ەندى جەتە بەرگەندە جارالى نەرپا ءولدىم-تالدىم دەگەندە سۋعا ءتۇسىپ تە ۇلگىردى دە، سۋ بەتىندە قانى بۇرقىلداپ، قاناتتى اياعىمەن سۋدى ەسىپ، ءجۇزىپ جۇرە بەردى دە، تەڭىزدىڭ ءمولدىر تۇڭعيىعىنا باياۋ باتىپ بارا جاتتى. ونىڭ ۇرەيلەنە شاراسىنان شىققان كوزدەرى، جەلكەسىنەن قۇيرىعىنا دەيىن جوتاسىن الىپ جاتقان اشاڭ كۇلگىن جولاعى ايقىن كورىنەدى. مىلگۋن وقتالعان ۆينچەستەرى تومەن ءتۇسىردى، ەندى اتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.
— قويا عوي، ءبارىبىر باتىپ كەتەدى، — دەدى ەمرايين.
كيريسك بولسا وزىنە-وزى ريزا بولماي، بەرەكەسى كەتىپ، اپتىعىن باسا الماي تۇر. ونىڭ ءۇمىتى بۇدان گورى باسقالاۋ ەدى. مىنە، ساعان بىرەگەي اڭشى!
بالا بايعۇس ىزادان كەنەت جىلاپ جىبەرمەۋگە تىرىسىپ، تىرس ەتپەي قالدى. وتكەن ءىستىڭ وكىنىشى زور ەدى.
— وقاسى جوق، ءساتتى ساعات ءالى الدىڭدا،— دەپ جۇباتتى ونى مىلگۋن، اتىپ العان نەرپانى سويىپ جاتىپ.— ءقازىر ورتا ەمشەككە بارامىز، ونداعى اڭدار مۇنان گورى ىرىلەۋ.
— مەن اسىعامىن دەپ، — كيريسك اقتالا باستاپ ەدى، اكەسى:
— جارايدى، بىردەن ەشكىم اڭشى بولىپ تۋعان جوق. امان بولساڭ، اتا بىلەسىڭ، اڭ سەنەن قاشىپ قۇتىلماس، — دەدى.
كيريسك ۇندەمەدى، ءبىراق ىشىنەن ۇلكەندەرگە ريزا: ايتەۋىر باس سالىپ ۇرىسقان جوق. ەندى ول: اڭ اۋلاۋ كەزىندە اسىقپايمىن، باسقا نارسە ويلاپ الاڭ بولمايمىن، اكەم ۇيرەتكەندەي، تىنىس پەن كوز قاراۋىلدا توعىسقاندا عانا دالدەپ تۇرىپ اتامىن، دەپ وزىنە-وزى سەرت بەردى.
اتىپ العاندارى تىم اۋىر، ءىرى نارسە ەكەن، دەنەسىنەن ءولى جىلۋ كەتپەپتى، ءتىرى سياقتى. مىلگۋن نەرپانىڭ قارنىن جارىپ جاتىپ، الاقانىن ماساتتانا ۋقالاپ قويىپ: "مايى ءتورت ەلى ەكەن. تاماشا دەپ قويدى. ءوزىنىڭ وپىق جەگەنىن تەز ۇمىتىپ، كيريسك مىلگۋنعا كومەكتەسىپ كەتتى. بۇل كەزدە ەمرايين ورگان قارتقا بارىپ، قايىقتى جاعاعا تاقاپ قويۋعا كەتكەن.
ول الدەنەگە ابىگەرلەنىپ تەز قايتىپ كەلدى:
—ۋاقىت از، جىلدامداتىڭدار! — دەپ اسپانعا كوز تاستادى دا ەشكىمگە قاراماستان: — مىنا كۇننىڭ رايى ماعان ۇناماي تۇر، — دەدى.
ولار نەرپانىڭ تەك باۋىرى مەن جۇرەگىن قالدىرىپ، ىشەك-قارنىن تۇگەل الىپ تاستادى دا، اۋىر ەتتى سىرىقتىڭ ۇستىنە سالىپ سۇيرەتىپ، قايىققا الىپ باردى. كيريسك قوس ۆينچەستەردى الىپ ءجۇردى.
جاعادا، قايىقتىڭ جانىندا ولاردى ورگان كۇتىپ تۇر ەكەن. قارتىڭ قۋانىپ قالدى:
— ۋا، كۋرنگ! ۋا، قۇداي! ريزامىز ساعان! ءا دەگەندە بۇ دا جامان ەمەس! — دەپ قويدى ول وتكىر پىشاعىن قىنىنان سۋىرىپ تۇرىپ. اڭنان سوڭعى ءراسىم — جىپ-جىلى شيكى جىگەردى پىشاق ۇستىنەن ۇلەسىپ جەۋ ءراسىمى باستالدى. ورگان شوكەلەپ وتىرا قالىپ، باۋىردى تىلىكتەپ كەسكەن سوڭ، اڭشىلار وعان ازداپ ءتۇز سەۋىپ، بىلەم-بىلەمىمەن جۇتا باستادى. ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى، توڭ باۋىر تىم ءتاتتى دە ءدامدى ەدى، اڭشىلار راقاتتان تاڭداي قاعىسىپ اسايدى. مايلى شىرىن ءتىلدى ءۇيىرىپ، اۋىزعا ءتيدى-اق ەرىپ سالا بەرەدى. كيريسكتىڭ ارمانى ورىندالدى: ول ناعىز ەرلەرشە، اڭدا ءجۇرىپ، شيكى جىگەر اسادى!
— اسا، كوبىرەك اسا! — دەپ قويادى ورگان بالاعا. — ءتۇن سالقىن بولدى، توڭىپ قالاسىڭ. ال، جىگەر جەگەن ادام توڭبايدى. مۇنى جەگەن ادامعا اۋرۋ-سىرقاۋ دا جولامايدى.
ءيا، بۇل ءبىر عانيبەت ەدى. سىقيا تويىپ العان سوڭ، لەزدە شولدەي باستادى. ءبىراق اۋىز سۋ قايىقتىڭ ىشىندەگى كەسپەكتە.
— ەتتى ءقازىر بورشالاماي-اق قويايىق، — دەدى ەمرايين، جۇرت توعايعان سوڭ. ول تاعى دا اسپانعا الاقتاي قاراپ قالدى.
— ءيا، كەيىن بورشالايىق، — دەپ قۇپتادى ورگان. — شايدى ورتا ەمشەككە بارعان سوڭ جايعاسىپ وتىرىپ ىشەرمىز. ال ءازىر شىداي تۇرايىق. كانە، ەتتى قايىققا سالايىق.
قايىق جۇزەر الدىندا، اڭشىلار جەر-اناعا قۇرباندىق سىباعا بەرۋدى دە ۇمىتقان جوق. نەرپانىڭ جۇرەگىن مايدالاپ تۋراپ، ارالدىڭ يەسىنە جالبارىنىپ، كەلەسى كەلگەندە قايىرىمدى بولعاي دەپ تۋرالعان سىباعانى شاشۋ ەتتى. سودان سوڭ بۇلار تاعى دا جولعا شىقتى.
كىشى ەمشەك ارتتا قالىپ بارا جاتتى. اينالا تۇنجىر سۋدىڭ ورتاسىنداعى جەتىمسىرەگەن جالعىز ارالعا جانىڭ اشىعانداي. بيشارا جاۋتاڭداپ قالىپ بارا جاتقان سياقتى. ەندىگى جول ورتا ەمشەككە تارتادى. كۇن بولسا ەڭكەيىپ بارادى. كۇن جارىقتا ورتا ەمشەككە جەتىپ الايىق دەپ ەسكەكشىلەر دە ەڭىرەتىپ-اق كەلەدى-اۋ: بۇگىن سوندا تۇنەپ، قايىقتى قالتارىسقا قويۋ كەرەك-تى، كەشىكپەي كىشى ەمشەك كەنەت سۋعا باتىپ كەتكەندەي تاسا بولدى، ال ورتا ەمشەك ءالى كورىنە قويمادى. توڭىرەك تاعى دا تەك تەلەگەي تەڭىز ەدى.
ولار الگى نەرپا اۋلاپ جۇرگەندەي، تەڭىز رەڭى ەداۋىر وزگەرىپ قالعان ەكەن. تولقىندار جيىلەپ، قاتايا ءتۇسىپتى. جەلدىڭ باعىتى وزگەرسە دە، ەۋ سەرپىنى سول بۇرىنعى سارىنمەن جوڭكىلىپ جاتىر. سۋ سەرپىنى قايىقتىڭ قابىرعاسىنا ەندى قاتاڭىراق ءتيىپ، قالتاڭداتا باستادى. ءبىراق اڭشىلاردىڭ كوڭىلىن الاڭ قىلعان ءال ءازىر اسپان ەدى. نە سۇمدىق ويلاپ تۇر ول؟ جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە بولا قويماس بەيتانىس، وقىس ءبىر مىنەز تانىتادى مىنا اسپان! قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز، اۋانى اقبۋرىل مۇنار ۇشقىن قاپتاپ، كۇننىڭ كوزىن بۇركەپ الدى. الدەبىر يتمۇرىن وتپەس قارا ورماندى ءورت الىپ، سونىڭ ءتۇتىنىن جەلمەن ايداپ اكەلىپ جاتقانداي، ءسىرا. بۇل بۋالدىر تەك اسپاننىڭ ءجۇزىن شالىپ، ەشكىمگە زيانى جوق سياقتى كورىنگەنمەن، اڭشىلار تۇنەرە ءتۇستى.
— بۇل سۇمدىق قايدان قاپتاپ كەلەدى؟ — دەدى ورگان ونى جاقتىرماي اينالاعا قارايلاپ.
ەندى ولار ەسكەكتى ءاربىر سىلتەگەن سايىن انە-مىنە ورتا ەمشەك جەرى كورىنىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن العا سارىلا كوز تىگىپ، ءجۇزىپ كەلەدى. ورتا ەمشەك ءۇش ەمشەكتىڭ ىشىندەگى جانعا ەڭ سەنىمدى سايا.
سويتكەنشە اسپان اشىلىپ، تەڭىز شەتىنەن تىم الىس ءتىپتى ءبىر قيىردان كۇننىڭ كوزى دە كورىنىپ .قالدى، ونىڭ كورىنۋى دە عاجايىپ. ءقازىر كۇننىڭ كوزىنە تىك قاراي بەرۋگە دە بولادى. سوناۋ مۇنارلى قانقىزىل جيەكتە باربيىپ ىسىنگەن كۇرەڭ قىزىل كۇن قۇبىلا الاۋلاپ باتىپ بارا جاتتى. اسپاننىڭ شەتى ءتۇرىلىپ، دۇنيە قايتادان جاپ-جارىق بولىپ، مامىراجاي تىنىشتىق ورنادى. وسىنىڭ ءوزى-اق بىردەن ءدات بەرىپ، ءقاۋىپ قاشىقتاعانداي بولدى. تەڭىزدەگى ادامداردا الداعى ارالدان باسپانا تاۋىپ، دەمالاتىن كەز تاياۋ دەگەن ءۇمىت ۇلعايدى.
— ەندى ءسال شىداساڭ، ورتا ەمشەك تە كورىنىپ قالادى، — دەپ ورگان جانىندا وتىرعان كيريسكىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى.
بالا باعانا-اق شولدەگەن، ءبىراق بالامىسىڭ دەگەن، اكەسىنىڭ ايتقانىنا تاڭ تۇرىپ، سۋ سۇراۋعا باتپاي وتىرعان. اكەسى جولعا شىعار الدىندا وعان تەڭىزدە اۋىز سۋ ءاردايىم ءزارۋ، سوندىقتان ۇيدەگى قۇساپ، قالاعان ۋاقىتتا ىشە بەرۋگە بولمايدى دەپ تاپتىشتەپ تاستاعان. ءۇش ارالدىڭ ۇشەۋىندە دە ءبىر قاسىق تۇششى سۋ جوق. ال، قايىققا باسى ارتىق جۇك ارتىپ جۇرۋگە بولمايدى. سوندىقتان اۋىز سۋدى جۇرتتىڭ ءبارى ىشكەندە عانا تاتۋعا بولادى.
سوناۋ قيىردان كۇن كورىنگەن سول ءبىر ساۋلەلى ساتتە بالا ورگان قارتتىڭ كوڭىلدى وتىرعانىن بايقاپ:
— اتا! قاتتى شولدەپ كەتتىم! — دەپ قىسىلماي كۇلە سويلەپ، اكەسىنە دە جالتاقتاپ قاراپ قويدى.
— ءا، سولاي ما؟ — دەپ مىرس ەتتى ورگان. — الگى جەگەن باۋىردان كەيىن ارينە! جاعداي تۇسىنىكتى! وسى ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە شولدەپ وتىرمىز عوي دەيمىن، و؟
ەسكەك ەسىپ وتىرعان ەمرايين مەن مىلگۋن "راس، راس" دەگەندەي باستارىن شۇلعيدى. بۇعان كيريسك قۋانىپ قالدى: سۋ تىلەپ وتىرعان جالعىز ءوزى عانا ەمەس ەكەن.
— ولاي بولسا، سۋ ءىشىپ، تەمەكى تارتىپ الايىق، — دەپ ورگان رۋل-ەسكەكتى قيسايتا سالدى دا، قايىقتىڭ تۇبىنەن كەسپەكتى كوتەرىپ الىپ، ىڭعايلاپ قويدى دا، شۇمەگىن اعىتىپ، ءىشى دانەكەرلەنگەن مىس شومىشكە سۋ اعىزا باستادى. بۇل ءوزى تارعىل توبەتتىڭ تەڭىزگە قاراما-قارسى، ارعى بەتىندەگى بۇلاقتان قۇيىپ العان مۇپ-مۇزداي، ءمولدىر سۋ ەدى. ەڭ تازا، ءتاتتى سۋ سول بۇلاقتا بولاتىن. جازدا ونىڭ سۋىنان ءتۇرلى ءشوپتىڭ، دىمقىل توپىراقتىڭ ءدامى بىلىنەتىن.
شۇمەككە ءشومىشتى كيريسك توسىپ تۇردى. سۋدى تەزىرەك ىشكىسى كەلىپ بارادى. ءشومىش جارتىلاعان كەزدە ورگان شۇمەكتىڭ تىعىنىن سالىپ قويدى.
— ال، ىشە عوي، — دەدى ول كيريسكىگە. — وزىڭنەن كەيىن باسقالارعا بەر. تەك، توگىپ الما.
كيريسك و دەگەندە قوماعايلانا جۇتتى دا، ءبىر قارقىنداپ العان سوڭ سىزدىقتاتا ءىشىپ ەدى، سۋدان ىسىنگەن اعاشتىڭ ءيىسىن سەزدى.
— قاندىڭ با؟ — دەدى ورگان.
— ءيا.
كوزىڭنەن كورىپ تۇرمىن: ءسىرا، قانعان جوقسىڭ. تاعى ءبىر جۇتىم بەرەيىن. باۋىر دەگەن كۇشتى تاماق، قۇرلىقتا بولساق، ءبىر شەلەك سۋ ىشسەڭ دە اياماس ەدىم، — دەيدى ورگان بالانىڭ ءشومىشىنىڭ تۇبىنە عانا سۋ شىلدىرلاتىپ وتىرىپ.
كيريسك ءشولى قانىپ بولعان وسىندايدا ۇلكەندەردىڭ وي، جانىم-اي، جانىم كىرىپ قالدى عوي! — دەگەن سوزدەرىنىڭ شىندىعىنا كوزى جەتكەندەي بولدى.
سودان كەيىن ەسكەكشىلەرگە داسەرى شومىشتەن سۋ بەرىلدى. سۋدى ولارعا كيريسكىنىڭ ءوزى ۇسىنىپ وتىردى. ءوزى قانىپ العان سوڭ اكەسى مەن مىلگۋننىڭ دا قالاعاندارىڭشا ىشۋىنە ول ىشتەي قارسى بولعان جوق. ورگان اقساقال وعان ەسكەكشىلەرگە نەگە داسەرى شومىشتەن سۋ بەرىپ جاتقانىن ءتۇسىندىردى.
— سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ، ال ولار بولسا زىڭگىتتەي-زىڭگىتتەي، جۇمىستارى دا اۋىر. ەسكەك ەسىپ وتىرعاندا شەل دەگەننىڭ ءجونى بولەك.
ەكى ەسكەكشى شىنىندا دا ءشومىشتى بىردەن توڭكەرىپ سالدى، سۋدى تاعى دا ەسەلەپ قۇيۋعا تۋرا كەلدى. سوندا ورگان اقساقال ول ەكەۋىنە:
— وۋ، باۋىرلارىم، ابايلاڭدار. وزەننىڭ جاعاسىندا وتىرعان جوقسىڭدار عوي! — دەپ كەيىڭكىرەدى.
ەمرايين مەن مىلگۋن تەك تۇرماي: قايتەمىز، شولدەپ بارامىز، دەگەندەي ىرجيا بەردى.
ءوز سىباعاسىن ءىشىپ بولعان سوڭ ورگاننىڭ ءوزى دە مىرس ەتىپ، باسىن شايقاپ قويىپ:
— ءيا، ءقازىر وزەن جاعاسى بولار ما ەدى. شيكى باۋىر دەگەن شىركىننىڭ نەسىن ايتاسىڭ... — دەي بەردى.
سونان سوڭ قورقورىنا تەمەكى تولتىرىپ، ءتۇتىندى راقاتتانا بۇرقىراتىپ، بۇل ونىڭ تاتقان سوڭعى ءلاززاتى ەكەنى قاپەرىنە كىرمەي، كايىپتەنىپ وتىرعان...
ءتونىپ كەلە جاتقان زۇلمات-بالەنى ءبىرىنشى بولىپ كيريسك بايقاپ قالدى!
وسىنىڭ الدىندا عانا ءبارى دە ءشول قاندىرىپ، راقاتتانىپ، باقىتقا كەنەلگەن ءبىر عاجايىپ سوت بولدى.
ءا دەگەندە جول بولىپ، العاشقى نەرپانى اتىپ الدى. ەندى سالدەن سوڭ ارالعا جەتىپ تىنىعىپ، تاڭ اتا تاعى دا ءىرى اڭ اۋلاۋ كاسىبى باستالماق. سودان سوڭ دەرەۋ تىكە ەلگە قاراي جولعا شىعادى. ءبارى دە ويداعىداي بولاتىن.
قايىق بۇرىنعىشا تولقىندارعا تۇمسىعىمەن سۇڭگىپ-سۇڭگىپ الىپ، ءجۇزىپ كەلەدى. ورگان قارت ءرۋلدى باسقارىپ، قورقورىن سورىپ، ءسىرا، ءوزىنىڭ بالىق-ايەلىن ويلاپ وتىر، ەمرايين مەن مىلگۋن ەسكەكتى ەڭىرەتىپ، ءبىر سارىنمەن سىلتەپ، شارشاماي-شالدىقپاي، شابىتتانا ەسەدى. كيريسك اڭشىلاردىڭ ىس-ارەكەتىنە قىزىعا قاراپ قالىپ ەدى. ول ءقازىر سابيلىك ءبىر تۇيسىكپەن مىنا ەرەسەكتەردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە ءۇڭىلىپ، ءارقايسىسى تۋرالى ويعا قالدى. بۇلاردى بالا ىشتەي جان-تانىمەن جاقسى كورەدى. وسى ءبىر ساتتە ولارمەن بىرگە وتىرعانىنا ماز-مەيرام.
كيريسك بۇلاردى باسقا بەينەدە كوز الدىنا ەلەستەتە الماس. ورگان كارت — ءتۇپ تۋعاننان ىلعي دا وسىنداي، جۇتقىنشاعى شودىرايعان، ۇزىن مويىن، اعاشتىڭ بەزدى تامىرىنداي ۇزىن قولى بار، ۇدايى جاساۋراپ تۇراتىن اقىلدى كوزدەرى بار قارت بولعان سياقتى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەكەن؟ بۇكىل ەل سىيلايتىن وسى قارت كوسەمسىز تىرشىلىك بولۋى مۇمكىن بە ەكەن؟ سۇمدىق-اي، ولاي بولۋى مۇمكىن بە، ءسىرا؟
كيريسككە شەشەسى ايتادى: سەن اكەڭە تارتقانسىڭ، وسكەن سوڭ اۋماعان ەمرايين بولاسىڭ دەپ. كوزدەرىڭ دە اكەڭدىكى سەكىلدى ەمەننىڭ جاڭعاعىنداي قوپ-قوڭىر، الدىڭعى ەكى كۇرەك ءتىسىڭ دە ازداپ سويداقتاۋ، تۋرا اكەڭدىكىندەي. وسكەندە ساقالىڭ دا اكەڭدىكىندەي قاپ-قالىڭ، قاپ-قاتتى، قاپ-قارا بولادى دەيدى. جۇرت قاباساقال ەمرايين دەپ بەكەر ايتپايدى. كيريسك بۇدان كىشىرەك كەزىندە بۇلاق سۋىنا تىر جالاڭاش شومىلىپ جۇرگەندە، شەشەسى ءوزىنىڭ ءسىڭلىسىن بۇيىرىنە ءتۇرتىپ قالىپ: قاراشى، قاراشى، اۋماعان اكەسى، دەر ەدى. سودان سوڭ ەكەۋى الدەنەگە ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ، سىقىلىقتاي سىبىرلاسىپ قالادى. سوندا شەشەسى ايتادى: كيريسك وسكەندە مەندەي قىزعا ۇيلەنسە — ول قىز وكىنبەس، ءوز باسىمنان وتكەن، ول قىزعا جاقسى بولادى، دەيدى. سوندا كيريسك: قىزىق ەكەن، كىمگە، قالايشا جاقسى بولماق؟ ەگەر مەن اكەمە تارتسام، نەگە مەنىڭ ايەلىمە جاقسى بولادى؟ — دەپ ويلانىپ قالادى.
مىنە، سول قاراساقال اكەسى الدىندا ەسكەك ەسىپ وتىر. تىستەرى اپپاق. ءوزى دە ەڭگەزەردەي، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، مىنەزى سابىرلى، وزىنە-وزى سەنىمدى، كۇشتى ادام. اكەسىنىڭ وزىنە قاتتى سويلەگەنى، نەمەسە باسقالار قۇساپ، قالتىراپ ءوزىن نە بولسا سودان قىزعىشتاي قورعاپ، وزدەكتەگەنى كيريسكىنىڭ ەسىندە جوق. اكەسىنىڭ كوزدەرى شىنىندا دا ەمەننىڭ جاڭعاعىنداي قوپ-قوڭىر، تاپ-تازا، وتتى كوزدەر.
ونىڭ ارتىندا قوس ەسكەك ۇستاپ وتىرعان نەمەرە اعاسى مىلگۋن ەمراييننان ەكى جاس كىشى. ەمراييننىڭ ءىنىسى دەپ كىم ايتادى: ساقالى جوق، كوسە. ءار جەردە ءبىر قىلشىق بار، مورجدىڭ مۇرتى قۇساپ تىكىرەيىپ تۇرادى. ءوزى دە مورجعا ۇقسايدى. بۇل ءوزى قىزبالاۋ، سوزشەڭ دە، كەلىسپەگەن نارسەسىنە قيقىلداسىپ، ايتىسىپ-اق جاتقانى. ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيتىن جىگەرلى جىگىت: ءبىر رەت كەزبە ساۋداگەرمەن توبەلەسىپ قالعانى دا بار. سول ءۇشىن بۇكىل تايپا بولىپ، الگى ساۋداگەردەن كەشىرىم سۇراپ، كوڭىلىن تابۋعا تۋرا كەلدى. ال، مىلگۋن كونەر ەمەس: كەسپەلتەك الاسا بويىنا قاراماي، مەن وعان كورسەتەمىن، دەپ تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى. ءوزى ماس ەدى. ىشۋگە اۋەستىگى بار. ىشىندە ەمرايين دا بار، بىرنەشە كىسى ونى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ تاستاماقشى بولىپ ەدى، ايۋداي كۇشتى ەكەن، بوي بەرەر ەمەس. ول كيريسك ءۇشىن اكي-مىلگۋن، مىلگۋن-اعا. ەمرايين اعاسى ەكەۋى تاتۋ-اق، اڭعا ىلعي دا ەكەۋى بىرگە شىعادى، ويتكەنى بىرىنە-بىرى سەنەدى، ەكەۋى دە ايتۋلى اڭشىلار. مىلگۋننىڭ ۇلى ءالى كىشكەنتاي، ەندى-ەندى ءتاي-تاي جۇرە باستادى، ودان ۇلكەن ەكى قىزى بار. ولارعا كيريسك قامقورشى، قاناتتىعا قاقتىرمايدى، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمايدى. ال كيريسكتىڭ شەشەسى بولسا مىلگۋننىڭ قىزدارى دەگەندە جانى قالمايدى، ەكى قىز پسۋلكپەن ويناۋعا ءجيى كەلىپ تۇرادى.
ال ەندى كۇللى قىزداردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋى مۋزلۋك قوي! راس، ونى وسكەندە باسقا ءبىر جۇرتقا كۇيەۋگە بەرەدى دەسەدى، سونىسى قيىن. ال ەگەر ونى كەنەت كيريسكىنىڭ ءوزى الىپ، ەشكىمگە بەرمەي قويسا شە...
سوناۋ الىستا قالعان جاعالاۋدا كيريسك مۇنداي نارسەلەردى سيرەك ويلار ەدى، ەندى اۋىلدان الىستا جۇرگەندە كادىمگى جايتتاردىڭ ءوزى ءبىر بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ماعىناعا يە بولعانداي، جۇرەگىڭدى سىزداتادى.
كەنەت كيريسك تارعىل توبەت تاۋىنىڭ ارعى بەتىندە، ورمان شەتىندە، وزەن جاعاسىندا وتىرعان اۋىلىنا قايتقىسى كەلىپ كەتتى: بالىق-ايەلدەن تاراعان نيۆحىلەردىڭ ەجەلگى قونىسىن ول قاتتى ساعىندى. شەشەسىن ساعىنعاننان جۇرەگى سىزداپ قويا بەردى. ءبىراق ءقازىر اڭشىلار تۋعان جەردەن، تەڭىز جاعالاپ تىنىمسىز جۇگىرگەن تارعىل توبەت تاۋىنان تىم الىستا بولاتىن. سوعان شىن كوز جەتكىزگىسى كەلگەندەي، كيريسك ەرىكسىز بۇرىلىپ، جان-جاعىنا قاراي بەرىپ ەدى، مۇلدە كۇتپەگەن سۇمدىقتى كوردى.
جارتى اسپاندى جابا، تەڭىز ۇستىمەن ايىر ءتىلدى اجداھاداي سۇپ-سۇر تۇمان بۇلارعا قاراي ءتونىپ كەلەدى ەكەن. قالىڭ تۇمان الەم استىن قاپتاپ، قاراۋىتقان تەڭىز سۋىنىڭ ۇستىندە بۋداق-بۋداق اۋناقشىپ، ارىنداي تۇسەدى. ول بەينەبىر جانى بار جالماۋىزداي، بۇلاردى قايىق-پايىعىمەن بىرگە، بۇكىل دۇن-دۇنيەمەن بىرگە جۇتىپ جىبەرۋگە اڭسارى اۋعانداي، ارانىن اشىپ، انتالاپ كەلەدى. الگىدە كيريسك ارال ەكەن دەپ قالعان قارا جولاق جاقتان شىقتى بۇل تۇمان. وندا الگى سۇرعىلت قارا جولاق تەڭىز ورتاسىندا قاتىپ قالعان بەلگىسىز ءبىر قامال سياقتى ەدى، ەندى سول جولاق لەزدە ءىسىنىپ، قابىنىپ، ىڭ-جىڭسىز، توسقاۋىل-تەجەۋسىز، جەلمەن ىعىپ سالىپ-ۇرىپ، ءدال اڭشىلارعا تونە تۇسەدى.
— قاراڭدار! انانى قاراڭدار! — دەپ كيريسك قورىققاننان ايقايلاپ جىبەردى.
ءبارى دە شوشىپ قالدى. ءبىر ساتتە ەسكەكسىز قالعان قايىق تولقىن ۇستىندە قالتىلداپ قويا بەردى. سول-سول-اق ەكەن، قالىڭ تۇمان استىنان اتىلىپ شىققان وراسان تولقىنداردىڭ ازىناعان ءۇنى ەستىلدى. تولقىن دەگەنىڭ بىرتە-بىرتە زورايىپ، تۋلاعان سۋدىڭ ازىناۋىمەن ارىنداپ، ءوزىن-وزى تالقانداپ، سىپىرا سىرعىپ تاياپ قالىپ ەدى.
— بۇر، قايىقتىڭ تۇمسىعىن تولقىنعا قاراتا بۇر! — دەپ ورگاننىڭ جان داۋسى شىعىپ كەتتى.
— ەسكەكشىلەردىڭ قايىقتى ارەڭ-مارەڭ بۇرا بەرگەنى دە سول ەدى، العاشقى سۇراپىل تولقىن ورگاننىڭ قايىعىن توڭكەرىپ كەتە جازدادى. تولقىن تەڭىز سۋىن دولداندىرا جوڭكىلىپ وتكەنى سول، تاباندا تۇمان ءتۇستى. تۇتاس تۇمان تۇنەرىپ تونە بەرگەندە، اياۋسىز دا مەيىرىمسىز، قاتىباس تا قاتىگەز ءتىرى تۇنەك كەلگەنى ايقىن بولدى.
— جەلدىڭ باعىتىن بايقاپ قالىڭدار! جەلدىڭ باعىتىن! — دەپ ايقايلاپ ۇلگىردى ورگان. سول زامات دۇن-دۇنيە تۇنەككە زىم-زيا ءتۇستى دە كەتتى. تۇمان تاۋدان قۇلاعان قار تاسقىنداي بۇلاردى استىنا بۇكتەپ باستى دا قالدى، ءتۇپسىز تۇنەك تۇڭعيىق قۇشاعى اشىلىپ كەتكەندەي بولدى. قاس-قاعىم ءساتتىڭ ىشىندە اڭشىلار بۇ دۇنيەدەن و دۇنيەگە ءبىر-اق سەكىرىپ تۇسكەندەي ەدى. ءبارى ءتامام. سول سەكۋندتان باستاپ اسپان دا، تەڭىز دە، قايىق تا عايىپ بولدى. اڭشىلار ءتىپتى ءبىرىن-بىرى كورە الماي قالدى. سول ساتتەن باستاپ ولار تىنىم كورمەي ارپالىستى، تەڭىز سۇراپىلى سويقانىن سالدى، قايىق كەيدە جوعارى ىرشيدى، كەيدە تۇڭعيىققا ءتۇسىپ كەتەدى، بىرەسە اسپانعا ءبىر-اق ۇشىپ، بىرەسە تولقىنداردىڭ اراسىنداعى ءتۇپسىز اڭعارعا اتىلا قۇلايدى. شاپ-شاعىن سۋ مەن شاشىراندى تامشىلاردان كيىمدەرى مالمانداي، ءزىل تارتتى. ءبىراق ەڭ قيىن سور ءبۇل دا ەمەس، اينالا كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس قاراڭعى، قايىقتى قايدا بۇرىپ، قالاي ءجۇزۋ كەرەك — ءبۇل بەيمالىم، ەڭ قيىنى وسى ەدى. ەندى قالعان امال، ايتەۋىر قايىق توڭكەرىلىپ قالماس ءۇشىن، كوزسىز قارمانىپ، جانتالاسىپ باعۋ كەرەك. ەندى ءبىر باعىت تۇزەپ، ءبىر جەردى دىتتەپ ءجۇزۋ دەگەن قايدا، قايىق تەك دولى تولقىننىڭ ىرقىنا ءتۇسىپ، ك؛ايدا، قالاي اكەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر قالتىلداپ كەتىپ بارادى. بۇل سۇمدىق قانشا ۋاقىتقا سوزىلارى دا بەيمالىم.
اڭشىلار سۇراپىلعا سوقتىعىپ، اپاتقا ۇشىراپ، كەيدە مۇلدە قۇردىم بولعان جايلاردى كيريسك ەلدەن ەستيتىن. وندايدا بۇكىل ەل، ايەلدەر، بالا-شاعا قارا جامىلىپ، تارعىل توبەت بوكتەرىنە كوپ كۇن بويى وت جاعاتىن كورىنەدى. ءۇمىت ۇزىلسە دە، "كىم بىلەدى، كەنەت كەلىپ قالار" دەگەن ءتىلسىز تىلەكپەن اڭشىلاردى زارىعا كۇتەدى ەكەن. وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستۋىن ەستىگەنمەن، كيريسك اشىق تەڭىز ۇستىندە اپاتقا ۇشىراۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتىپتى شامالاپ تا بولجاي الماۋشى ەدى. اسىرەسە، موماقان تۇماننان ادام اپاتقا ۇشىرايدى دەگەن ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كەلگەن ەمەس. تۇمان دەگەن ادەتتە قىستىگۇنى كەلەتىن مىلقاۋ مەيمان عوي. تۇمان ءتۇسىپ، دۇن-دۇنيە اپپاق ءسۇت دارياسىنا شومىلىپ، مۇلگىپ تۇرعانداي، جەر بەتىندەگى زاتتىڭ ءبارى بۋالدىر اراسىنان كومەسكى، كۇڭگىرت كورىنىپ، كوڭىلدى ءبىر بەلگىسىز ۇرەي سەزىمدەر بيلەگەن شاقتى كيريسك بۇرىن ءتىپتى ۇناتاتىن دا. اينالا توڭىرەك وندايدا ەرتەگىدەگىدەي ەرەكشە كورىنەتىن. ال ءقازىر بۋىرقانعان تەڭىز ۇستىندە بىرەسە جازىلىپ، بىرەسە جيىرىلىپ، يرەلەڭدەپ جوڭكىلگەن تۇمان ايداھاردىڭ جەر باۋىرلاپ جىلجىعانىن ەسكە سالعانداي ەدى.
ورىندىقتان تاس قىلىپ ۇستاپ العان كيريسك ەندى ورگان قارتتىڭ اياعىنا ۇرەيلەنە تىعىلا ءتۇستى.
— مەنەن ۇستاپ ال! مىقتاپ ۇستا! — دەپ بالانىڭ قۇلاعىنا ايقايلاۋعا عانا شاماسى كەلدى شالدىڭ. باسقا ىستەر ونىڭ دارمەنى دە، ايتارى دا جوق ەدى.
بالانى بۇل ۇرەيدەن ەندى ەشكىم دە قۇتقارا الماس. ويتكەنى مىنا الاساپىران الپاۋىت سۇراپىل بۇلاردىڭ بارىنە بىردەي كەلگەن سۇمدىق ەدى. ءتىپتى كيريسك ايقاي سالىپ، جىلاپ، اكەسىن كومەككە شاقىرعان كۇندە دە ەمرايين ءدال ءقازىر ەسكەكتى تاستاپ وعان جۇگىرىپ كەلە قويماس. ويتكەنى مىلگۋن ەكەۋى تولقىننىڭ ءاربىر سوعۋىن اڭدىپ، ەسكەكپەن قايىقتى ارەڭ قاقپايلاپ، شىقپا جانىم، شىقپا دەگەن زامان ەدى.
تولقىندار بولسا قايىقتى دەدەكتەتىپ كور قاراڭعى تۇماننىڭ تۇڭعيىعىنا قاراي اكەتە بەردى، اكەتە بەردى. قايىقتى بەيباس جىبەرمەس ءۇشىن ورگان رۋلمەن ارپالىسىپ كورىپ-اق ەدى، ءبىراق بارعان سايىن سۇراپىل داۋىل قاتايا ءتۇستى.
ءسىرا، ءتۇننىڭ ورتاسى شىعار. مىنا تۇمان ىشىندە تاۋلىك مەزگىلىن انىقتاۋ قيىن. ءتۇننىڭ تۇسكەنىن ولار تەك كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قارا تۇنەكتىڭ قالىڭداي بەرگەنىنەن اڭعارعانداي. سول تۇنەكتە تۇرتپەكتەپ، تىنىمسىز تىربانىپ، الامات الپاۋىت كۇشپەن الىسىپ، ونى جەڭە الماسا دا، جانتالاسىپ كەلە جاتقان جاعداي بار. ايتسە دە نيۆحىلەر ءال ءازىر بەرىسەر ەمەس، ءالى دە بولسا كەنەت باستالعان سۇراپىل كەسەپات ساپ بولار، تۇمان سەيىلەر دەگەن ءۇمىت شىرقىراپ، شىدام تاۋىسپاعان. مىنە سول ءۇمىت ءبىر كەز اقتالعان دا سياقتى ەدى. ءبىر ساتكە داۋىل باسەڭدەپ، تولقىن شابۋىلى شارشاعانداي سايابىرسىپ، قايىقتى قاقپاقىلداۋدان جالىققانداي ءسال تىنشىدى. ءبىراق اينالا قاپ-قارا كور تۇنەك ايىققان جوق. تەڭىز شۋىن باسا ايقايلاپ، ءبىرىنشى داۋىس بەرگەن ورگان بولدى:
— بۇل مەنمىن! كيريسك مەنىڭ قاسىمدا! ەستيسىڭدەر مە مەنى؟
— ەستيمىز! ورنىمىزدامىز! — دەپ قىرىلدادى ەمرايين.
— جەل قايدان سوقتى؟ — دەپ ايقايلادى ورگان. — قايسىڭ بايقادىڭ؟
— ەندى ونىڭ قاجەتى نە؟ — دەپ مىلگۋن اشۋلانا اقىرىپ جىبەردى.
قارت ۇندەمەي قالدى. شىنىندا دا، ەندى جەلدىڭ باعىتى قالاي ەدى دەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. وزدەرى ءقازىر قاي تۇستا ەكەنىن، داۋىل قانشالىقتى قاشىقتىققا ايداپ اكەتكەنىن، بەلگى بولۋعا جارايتىن ارالدار قايدا قالعانىن بۇلار بىلمەيدى. ەندى بۇلاردى قايتىپ ءۇش ەمشەكتى كورە الماستاي قيىرعا قۋالاپ تا كەتەتىن شىعار. تۇنەك پەن شايقاۋدان ەڭسەسى تۇسكەن قارت ءۇنسىز قالدى. قايران ورگان اۋىر ويعا كەتىپ، ءۇنى ءوشتى. ايتەۋىر ءبىر ءابۇيىر بولعاندا، تولقىن ولاردى اشىق تەڭىزگە ايداپ كەتتى. ارالدىڭ تاستارىنا اپارىپ سوققاندا تاس-تالقانى شىعاتىن ەدى. ال ءبىراق مىنا ءتۇن مەن تۇماننىڭ تۇتقىنىنان ارالدارسىز، اسپانداعى جۇلدىزدارسىز، باعىت باعدارلاپ، قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. ورگاننىڭ امالى قۇرىپ وتىر. سويتسە دە ءبىر كەزدە ول:
— ءبىز قايىقتىڭ تۇمسىعىن بۇرعاندا سوققان تلانگيلا جەلى بولاتىن! — دەپ ايقايلادى.
وعان ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. ەسكەكشىلەر مۇرنىنان شانشىلىپ جاتقان. ورگان تاعى دا ءۇنسىز قالدى. كيريسك ونىڭ اياق جاعىنا تىعىلىپ تۇلا بويى قالش-قالش ەتىپ وتىر. سوندا ورگان ەسكەكشىلەرگە:
— سەندەر شىداپ باعىڭدار! ءبىز كيريسك ەكەۋمىز سۋ توگەمىز! — دەپ ەسكەرتتى.
ول قاراڭعىدا تۇرتىنەكتەپ، كيريسكىنى سيپالاپ، بالانىڭ ءازىر امان ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ:
— قورىقپا، كيريسك، — دەدى. — كەل قايىققا قۇيىلعان سۋدى توگەيىك. ايتپەسە باتىپ كەتەمىز. وجاۋ بىزدە بىرەۋ-اق، مىنە تاۋىپ الدىم. سەن ءشومىشتى ال، ايتەۋىر ىدىس قوي...
ءما، ۇستادىڭ با! ءما، ءشومىشتى ۇستا دەيمىن...
— اتا، ۇستاپ تۇرمىن عوي. اتا، قاشان قۇتىلامىز؟ مەن قورقامىن.
— مەن دە قورقامىن، — دەدى ورگان اقساقال. — ءبىراق ءبىز ەركەكپىز عوي. مۇنداي قيىندىققا ءتوزۋ كەرەك.
— اتا، ءبىز سۋعا باتىپ كەتپەيمىز بە؟
— باتپايمىز. ال، باتىپ كەتسەك — جازمىش سولاي بولعانى. كانە، ءبىر قولىڭمەن مەنەن مىقتاپ ۇستاپ ال دا، ءبىر قولىڭمەن سۋدى توگە بەر.
ورگاننىڭ دەر كەزىندە قيمىلداعانى جاقسى بولدى.
ءسال تىنىستاۋ كەزىندە ولار قايىقتىڭ تۇبىنە جيىلىپ قالعان سۋدى توگىپ ۇلگىردى. قايىق ءتۇبىن سيپالاپ، سۋ توگىپ جۇرگەن كەزدە ورگان كيريسككە كەسپەكتى تاپسىردى.
— كيريسك، — دەدى ول بالانى قولىنان ۇستاپ تۇرىپ. — مىناۋ كەسپەكتىڭ ىشىندە، ءوزىڭ بىلەسىڭ، تۇششى سۋ بار. مىنە، مىناۋ. ەسىڭدە بولسىن، نە قيامەت تونسە دە، كەسپەكتى ساقتا. ايىرىلما ودان. بۇدان دا جامان جاعداي بولسا، بۇل كەسپەكتەن ايىرىلعاننان گورى، ءوزىمىزدىڭ باتىپ كەتكەنىمىز ارتىق. ۇقتىڭ با مەنى؟ ەشكىمگە سەنبە... ەسىتتىڭ بە؟
مۇنى ايتىپ، دەر كەزىندە ەسكەرتىپ قويعانى جاقسى بولدى. كەشىكپەي-اق بۇل ەسكەرتۋدىڭ پايداسى ءتيدى.
تۇمان-تۇنەككە كوزدەرى بايلانىپ قالعان ادامداردىڭ شاراسىزدىعىن پايدالانىپ، ءتۇن جامىلعان قاراقشىداي قارا داۋىل سەل تىنىستان كەيىن قايتادان ەسەلەگەن كۇشپەن، قولدانا ءتۇسىپ، ىشقىنا سوقتى دەيسىڭ... الگى ءسال تىنىستىڭ اقىسىن العىسى كەلگەندەي تولقىندار اقيلانا، الىپ سوق كۇشپەن توپەپ جونەلدى. كوزگە كورىنبەس تاۋسوعار تولقىنداردىڭ اياۋسىز سوققىسىنان جاڭقاداي شورشىعان قايىق جان ۇشىرىپ شىر كوبەلەك اينالدى. تولقىن سەرپىنى قايىقتى سارت-سۇرت سابالايدى. قايىق ەرنەۋىمەن سۋ قاۋىپ، شوگىپ بارا جاتتى. ورگان ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، وجاۋمەن جانتالاسا توككەنمەن، سۋ قايىققا قايتا-قايتا قۇيىلا بەردى. انە سوندا ەسكەكشىلەر:
— تاستا ءبارىن! باتتىق، ويباي! لاقتىر! — دەپ جاندارى مۇرىن ۇشىنا كەلىپ، ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى.
كيريسك مىنا ۇرەيدەن قاتتى ايقايلاپ جىلاپ جىبەردى. ءبىراق ەشكىم ەستىگەن دە جوق، ەشكىم دە وعان بۇرىلىپ قارار دارمەن دە جوق. بالا استىنا كەسپەكتى بۇكتەي ءتۇسىپ، قايىقتىڭ ارتىنا جابىسىپ جاتتى دا قالدى. كەسپەكتىڭ ۇستىنە جانباستاي قۇلاپ، جىلاۋدان تۇلا بويى سولقىلداپ، ءبىر ۋىس بولىپ جيىرىلىپ، بۇرىسە ءتۇستى. نە كۇن تۋسا دا، كەسپەكتى ساقتاۋ كەرەك ەكەنى ەسىندە ايتەۋىر. وزدەرىنىڭ باتىپ بارا جاتقانىن بالا ءبىلدى-اق، ءبىراق ورگان قارتتىڭ ايتقانىن ورىنداپ، ەندىگى ەسى-دەرتى كەسپەكتى ساقتاۋ بولدى.
جارتىلاي سۋعا باتقان قايىقتى لەزدە قۇتقارماسا قۇريدى. قايىق توڭكەرىلىپ كەتپەس ءۇشىن مىلگۋن كۇل-تالقان بولىپ، ەسكەكپەن ارا سالماقتى ارەڭ ساقتاپ، جانتالاسىپ جاتقاندا، ورگان مەن ەمرايين زاتتاردىڭ ءبارىن سۋعا لاقتىرا بەردى. باسقا امال جوق ەدى. قوس ۆينچەستەر دە، گارپۋن دا، وراۋلى ارقان دا، ءتىپتى ورگاننىڭ تەمىر شاينەگى دە سۋعا لاقتىرىلدى. بارىنەن قيىنى نەرپانىڭ ەتى بولدى. سۋ ءسىڭىپ، اۋىرلاعان جىلپىلداق دەنە دەس بەرەر ەمەس. ونى قايىقتىڭ تۇبىنەن اۋناتىپ الىپ، ەرنەۋدەن ءتۇسىرۋ كەرەك-تى. وسى ەتكە بولا وسىنشاما اۋىر جولعا تاۋەكەل جۇتىپ كەلگەندە، ەندى سول قىمبات ولجانى دا سۋعا تاستاماسقا شارا جوق. قىلقىنا قىرىلداپ، الدەكىمدى ايقايلاپ بالاعاتتاپ، لاعناتتاپ، الگى ەكەۋى قىسىلتاڭدا تايداي نەرپانى قايىقتىڭ ەرنەۋىنە ارەڭ كوتەرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە سۋعا دا تاستادى-اۋ. ءتىپتى مىنا اقىرزامان ازىناعان ارپالىس، الىس-جۇلىستىڭ وزىندە نەرپادان قۇتىلعان قايىقتىڭ قايقاڭ ەتىپ جەڭىلەيىپ قالعانى سەزىلدى. انىق اجالدان ءالازىر قۇتقارعان دا سول بولار...
ورگان بارىنەن بۇرىن وياندى. اينالا اق كەبىندەي الگى كەۋەكتى كورىپ، قارت ءقازىر قايدا تۇرعانىن، مىناۋ انتالاعان نەعىلعان اق كەبىن ەكەنىن اڭلاي الماي اڭىرىپ ءبىراز وتىردى. بۇل تۇمان ەدى.
سول شاقتا بۇكىل مۇحيتتى قىمتاپ الىپ، تاپجىلماي، تاس كەرەڭ حالدە مەلشيىپ تۇرعان ۇلى تۇمان ەدى. ۇلى تۇمان ۇلى مەڭىرەۋلىكتە قاتىپ قالعان كەز...
از-ازداپ، اينالاعا كوزى ۇيرەنگەندە ورگان اۋەلى قايىقتىڭ سۇلبەسىن، ونىڭ ىشىندە جاتقان ادامداردى كوردى. وز ەسكەكتەرىنىڭ تۇسىندا ەمرايين مەن مىلگۋن سۇلاپ جاتىر. تۇنگى سۇراپىلمەن ارپالىستا ولەردەي سىلەسى قاتقان بۇل ەكەۋى قان مايداندا قاق ماڭدايدان وڭ تيگەن شايىتتەردەي، قالاي بولسا سولاي قۇلاپتى، تەك ۇزىك-ۇزىك قىرىلداپ دەم العانىنا قاراپ ءتىرى ەكەنىن بىلەسىڭ. ءوز اياعىنىڭ جانىندا كەسپەكتى قۇشا، بۇك ءتۇسىپ كيريسك جاتىر.
ۇيىقتاعاننىڭ وزىندە دىمقىل مەن سۋىقتان قالش-قالش ەتەدى. ورگان ونى اياپ كەتسە دە، جاردەمدەسەر جايى جوق. تۇنگى سۇمدىقتان ەسەڭگىرەپ قالعان شال بۋرىل باسى توسىنە سالبىراپ، قايىقتىڭ ارتىندا قالجىراپ وتىر. تۇلا بويى سىرقىراپ، سىزداپ اۋىرادى. شودىرايعان ۇزىن قولدارى جانى كەتىپ سالبىراپ قالىپتى. عۇمىرىنىڭ ىشىندە ول تالاي-تالاي سويقان سىنداردان ءوتىپ ەدى، ءبىراق ءدال مىناداي نايساپ ناۋبەتتى ەش ۋاقىتتا كورىپ بىلگەن ەمەس. ول ءقازىر وزدەرىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن، قۇرلىقتان الىستا ما، جاقىندا ما، تەڭىزدە مە، جوق الدە داۋىل ولاردى مۇحيتقا ايداپ اكەتتى مە — سول اراسىن اجىراتا الماي اقىلى ايران، ويى ويران بولىپ وتىر. ءدال ءقازىر تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلى ەكەنى دە بەيمالىم. مىنا سىرەسكەن تۇمان سۇلبەسىنەن ادام كۇن مەن ءتۇندى اجىراتا الماس. ادەتتە داۋىل تاڭعا جاقىن دامىلدايتىنىن ەسكە العاندا، ءسىرا ءقازىر كۇندىز بولار. بالكىم، ءتۇس اۋىپ كەتكەن شىعار.
عاجايىپ ىسىمەن ءتىرى قالعاندارىنا قۋانسا دا، نە دەگەنمەن ورگاننىڭ باسى سالبىراپ، ويعا قالار ءجونى بار. قولدا باردىڭ بارىنەن ايىرىلدى، ءتىپتى كەزبە ساۋداگەرلەردەن جۇزدەگەن قۇندىزعا ايىرباستاپ العان ۆينچەستەرلەرىن دە قۇربان ەتتى. بار قالعانى قوس ەسكەك پەن ازعانا اۋىز سۋ. ەندىگى كۇن نە بولماق؟
البەتتە، انا ەسكەكشىلەر ەسىن جيىپ، تۇرەگەلگەن سوڭ، بىرلەسە وتىرىپ، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن اقىلداسار-اۋ، ءبىراق قاي باعىتقا قاراي ءجۇزۋ كەرەكتىگىن كىم ايتا الار؟ بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ءتۇن تۇسكەنىن كۇتىپ، اسپان اشىق بولسا، جولدى جۇلدىزبەن شامالاپ كورۋگە بولار. ءبىراق قانشا ۋاقىت جۇزەرىڭدى قايدان بىلەسىڭ؟ جول الىس پا، جاقىن با؟ ءال-قۋات، شىدام جەتە مە، جەتپەي مە؟
مىنا تۇماندى ايتساڭشى، بۇل نە تاجال؟ تەڭىزدىڭ ءۇستىن سىرەسە سۇلەي جاتتى دا الدى. ماڭگىلىككە قاتىپ قالعان سياقتى. شىننان بارلىق جەردە وسىلاي ما ەكەن، شىننان دۇنيە-الەمدى تۇمان جۇتىپ قويعانى ما؟..
تەمەكى تارتىپ، سۋ ىشكىسى كەلدى. ءبىراق شىلىمدى ويلاپ، قايعىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، قولدا بار تەمەكى بىلجىراپ سۋ بولعان. قورقورى دا جوعالىپ قالىپتى. سۋدى ايتسايشى. تاماقتى قايتەدى؟ ورگان مۇنى ويلاۋدىڭ وزىنەن قورىقتى. ءالازىر شىداي تۇرار، ءالازىر مۇنى ويلاپ، ويسىراۋدىڭ كەرەگى جوق...
تەڭىز بەتى ولىكتەي تىپ-تىنىش. قايىق ءبىر ورىندا بولار-بولماس شايقالادى. ونى تولقىن دا، جەل دە ايدامايدى. سۋعا تاستاعان ەسكەكتەر دە قيمىلسىز قالقىپ تۇر. ەمرايين مەن مىلگۋن ەسكەكتەردى قايىققا شىعارۋعا دا شامالارى كەلمەي دىڭكەلەپ، سانسىراي قۇلاپ، قاتىپ ۇيىقتاپ قالعان.
ءلۇپ ەتكەن لەپ جوق، ءبارى دە تۇنەك تىلسىم قۇشاعىندا تىرس ەتپەيدى. تەڭىز قىبىرسىز، تۇمان قيمىلسىز، قايىق جىلجىمايدى، قايدا اسىعاسىڭ... باراتىن جەر جوق.
مۇڭلىق شال باسى سالبىراپ، مىزعىپ كەتكەن ەكەن، ونى كيريسك وياتتى.
— اتا، اتا! — دەپ تۇرتكىلەدى ونى بالا.— ءبىز شولدەدىك، اتا.
ورگان تۇلا بويى ءدىر ەتىپ وياندى دا، باۋىرلارى اقساقال رەتىندە ونىڭ راقىمىن كۇتىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى. ەڭ قيامەت ءىس — سۋ بولۋ ءىسى باستالدى...
باياعى تۇمان — سول تۇمان، تىرپ ەتەر ەمەس. تەڭىز دە تىرس ەتپەيدى.
ەندىگى قالعان كۇندىز الەتىندە ولار تۇماندى تۇرتىنەكتەپ، باياۋ ءجۇزىپ بارا جاتتى، بەيماقسات، بەيباعىت ماحرۇم ءجۇزىس.
ادامدار ەسىن جيىپ، جاعداياتتى تۇسىنگەن سوڭ، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
سونىمەن ءجۇزىپ بارادى. قايدا ەكەنى بەلگىسىز: مۇمكىن قۇرلىققا قاراي شىعار، مۇمكىن قۇرلىقتان تىم-تىم الىستاپ بارا جاتقان شىعار، ونى ولار بىلمەيدى.
سويتسە دە ايتەۋىر جۇزە بەرۋدە ءبىر بولماشى ءۇمىت جاسۋى بار.
ايتەۋىر تۇمان سەيىلەر، سوندا ءبارى بەلگىلى بولار دەگەن ءۇمىت جەتەلەيدى.
ەگەردە تۇمان سەيىلسە، تىم قۇرىسا تۇندە جۇلدىزدار شىعار. ەندى تەك باعدار سىلتەر جالعىز جان اشىر سول جۇلدىزدار.
تاعى ءبىر ءۇمىت، ايتەۋىر ءبىر ارالعا بۇلار تاپ بولار. وندا ءجون-جوبانى نوبايلاۋ جەڭىلىرەك.
ولار ءسويتىپ جۇزە بەرسىن، بارار جەرى بەلگىسىز، تەك تۇمان سۇزگەن ءبىر سۇرگىن.
سونىڭ وزىندە دە ورگان قايىقتى ءبىراز تارتىپكە كەلتىرتتى. اياق استى شىلقىلداق بولماسقا، قايىقتىڭ ءتۇبىن سۋدان ابدەن تازالادى. كيريسكىنىڭ ءۇستى-باسى تەز قۇرعاپ، جىلىنسىن دەپ، ءوز جانىنا وتىرعىزدى. اۋىز سۋدى بارىنە تەپە-تەڭ ءبولىپ بەردى. ءا دەگەندە بارىنە دە داسەرى شومىشتەن قۇيدى. سۇراپىل تۇننەن سوڭ تىم قۇرىسا ءبىر رەت قانىپ ءىشسىن بايعۇستار دەدى. ءبىراق ەندى ەسكەرتىپ قويدى: ەندىگى جەردە تەك ورگان ءوزى قالاعان مەزگىلدە عانا، تەك ورگان بەلگىلەگەن مولشەردە عانا سۋ بەرىلەدى. بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ ماقساتىمەن ول كەسپەكتى شايقاپ-شايقاپ قويدى، سۋ ورتالاپ قالعان ەكەن.
كۇتپەگەن جەردەن قۋانىش وتى جارق ەتە قالعانداي بولدى؛ كەسپەكتى الىپ، سۋ قۇيىپ جاتقاندا، ونىڭ ار جاعىنان، قايىقتىڭ ارتىنداعى ورىندىقتىڭ استىنداعى تۇكپىردەن نەرپا تەرىسىنەن تىگىلگەن دوربا كورىنە كەتتى. ىشىندە تۇزدالعان بالىق بار ەكەن. ىشىنە تاماق سالىنعان ۇلكەن دوربا تۇندە باسقا زاتتارمەن بىرگە سۋعا لاقتىرىلعان، ال جولعا مىلگۋننىڭ قاتىنى دايىنداعان مىنا دوربا كيريسك جانتالاسا ساقتاعان كەسپەكتىڭ ار جاعىندا بايقاۋسىز قالىپ قالعان ەكەن. راس، ونسىز دا تۇزدالعان بالىق تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋىنا ابدەن بوگىپ، اۋىزعا العىسىز بولىپ قالىپتى. جۇتقان جۇتاماس، ءبىراق بۇ دا تاماق. ەگەرىم، اۋىز سۋ تاپشى دەمەسەڭ، اس بولۋعا بالىق تا جاراپ جاتىر.
ءبىراق شولدەن قورقىپ، ءالازىر تۇزدى بالىققا ەشكىم تيىسكەن جوق...
ءبارىنىڭ زارىعا كۇتكەنى — تۇماننىڭ سەيىلۋى...
ءتىلسىز، قيمىلسىز تۇمان ىشىندە تەك ەسكەكتەردىڭ ۇڭعىسى عانا ايانىشتى ۇنمەن سىقىرلايدى. مىنا ۇلى تىنىشتىق اراسىنان شىققان سول سىقىر ايتەڭىزدە اداسقان ادامنىڭ زارى مەن ءولىمشى جالىنىشىنا ۇقسايدى: مەن قايدامىن، مەن قايدامىن؟ قايدا بارا جاتىرمىن، قايدا بارا جاتىرمىن؟ — دەگەن زارداي ەستىلەدى.
ءبارىنىڭ ۇزىلە كۇتكەنى — تۇماننىڭ سەيىلۋى...
الايدا، تۇمان سەيىلمەدى، سەيىلەتىن ءتۇرى جوق. تىرپ ەتپەي تۇر. ىبىلجىعان دىمقىل دەمدى، وزگە ءبىر بوتەن عارىشتان كەلگەن بەيماعلۇم سۇپ-سۇر جالماۋىز بۇكىل جارىق الەمدى — جەردى دە، اسپاندى دا، تەڭىزدى دە جۇتىپ جىبەرگەن سياقتى...
تۇمان قۇرساعىندا تاعى دا ءتۇن ءتۇستى. ونى قارا تۇنەكتىڭ تىم قالىڭداپ كەتكەنىنەن بايقاۋعا بولار ەدى. جۇلدىز دا جوق، اسپان دا كورىنبەيدى.
ايتەۋىر بەيباعىت، بەتالدى جۇزە بەرۋدىڭ ەندى تۇككە كەرەگى جوق.
جالعىز ءۇمىت، جالعىز تىلەك — اسپانداعى جۇلدىز عانا. سونى زارىعا كۇتۋلى. ساعات سايىن توسقاندارى سول مىنا نالەت جاۋعىر جاۋىز تۇماندى توز-توز ەتىپ قۋالاپ اكەتەتىن جەلدى كۇتۋدە. قايىقتاعىلار ۇيىقتاعان جوق. كوكتىڭ ءجۇزىن اشا گور، دەپ تاڭىرگە تابىنادى، جەل تۇرعىزا گور، دەپ جەل پىرىنە جالىنادى.
ءبىراق ءبارى تاس كەرەڭ. بۇلاردىڭ ارىزىن ەشكىم ەستىمەدى، تۇمان اشىلمادى.
جۇلدىزدى كيريسك تە زارىعا كۇتتى. ادەتتە اسپانعا ءىلىپ قويعان جالتىراۋىق ويىنشىق سياقتى كورىنەتىن سول شىركىندەردىڭ ءقادىرىن بالا ەندى ءبىلدى. كەشە كەشتەن بەرى كورگەن سۇمدىق بالانىڭ جان دۇنيەسىن استان-كەستەن ەتىپ، ۇرەي تۋعىزدى. بۇدان سوڭ ءسابي جانى جانشىلىپ، قايتىپ وڭالماستاي كۇيرەپ كەتۋى وپ-وڭاي عوي. ال، انا ۇلكەندەردىڭ وسىنشاما قيامەت-قايىمعا شىداس بەرىپ، ەندى ەشبىر امال قالماعان ءحالدىڭ وزىندە، اقىل-ەستەن اداسپاي ارپالىسىپ باققانى بالا بويىنا قۋات قۇيعانداي، وسى ءبىر تاجال تىرناعىنان ايتەۋىر ءبىر قۇتىلارمىز-اۋ دەگەن سەنىم ساۋلەسىن سەبەلەگەندەي بولدى. تەك اسپاننان جۇلدىز كورىنسە بولدى، ازاپتان ازات بولامىز دەگەن سەنىم بالانىڭ كوكىرەگىنە قاتتى ۇيالاپ قالدى.
تۇمان تۇتقىنىنان قۇتىلار ساعات تەزىرەك سوقسا ەكەن، تەزىرەك كەرى قايتىپ، قۇرلىققا، تارعىل توبەتكە تەزىرەك جەتسەك ەكەن دەگەن تىلەك بالا كەۋدەسىن كەرنەيدى. قارىن اش، شەل شىداتپاس، ادام توزگىسىز اشتىق پەن ءشول اقىلدان اداستىرا جازدايدى. تەزىرەك، تەزىرەك جەرگە، ۇيگە، شەشەسىنە، تۋىسقاندارىنا، كوك ءتۇتىنى شۇباتىلعان تۋعان اۋىلعا، كوك بۇلاق، جاسىل شوپكە تەزىرەك جەتسە ەكەن...
تۇمان تۇتقىنىنداعىلار ءتۇنى بويى ءۇمىت وتىن تامىزىقتاپ شىقتى. ءبىراق ءبارى ءباز باياعى: تۇمان تىرپ ەتكەن جوق، جۇلدىز دا كورىنبەدى، تەڭىز دە تۇنەك قۇنداعىندا جاتىر.
قايىقتاعىلار ءتۇنى بويى شولدەپ شىقتى. دىمقىل سۋىقتان توڭىپ تا بارادى. ءبىراق بارىنەن دە ءشول قيىن ەدى. كيريسك ءشول قىسقان جالعىز مەن-ay دەسە، سويتسە باسقالار دا ءتىلى اۋىزدارىنا سىيماي ازاپ شەگىپ وتىر ەكەن. ايتكەنمەن، شولدەن اسا اۋىر ازاپ شەككەن كيريسك ەدى. باسقالاردان گورى ءوزىنىڭ شىدامى تاۋسىلىپ بارا جاتقانى بالانىڭ جانىنا قاتتى باتتى.
اقىرىندا توزبەستەن، بالا ءبىر جۇتىم سۋ سۇراپ ەدى. ورگان اقساقال بەرمەي قويدى.
— جوق، — دەدى ول قاتاڭ ۇنمەن، — ءازىر بولمايدى.
شىدا.
الگىندە ەمرايين، مىلگۋن، كيريسك ۇشەۋى اشتان ءولىپ بارا جاتقان سوڭ تۇزعا بوككەن بالىقتى جەپ، قاۋجاڭداپ ەدى، ەندى سول ورتەپ اكەتىپ بارادى. مىنا ورگان سول ازاپتى بىلسە عوي. تۇزدى بالىقتان سوڭ ءبىر-بىر جۇتىم سۋ ىشكەندەرى راس، ءبىراق سالدەن كەيىن ءشول ءورشي تۇسكەن. ال ورگان قارت بالىقتان اۋىز تيگەن دە جوق؛ ءارى ءبىر جۇتىم سۋ دا تاتقان جوق. شىداپ باقتى، ءبىر قاسىق بولسا دا اۋىز سۋدى ۇنەمدەمەك. ورگاننان باسقالارى كۇنى بويى — ازاندا ءبىر، كەشكە ءبىر سۋ ىشكەن. راس، كەشتەگىسى ءبىر-اق جۇتىم ەدى. ال، كەسپەكتەگى سۋ بىرتە-بىرتە ازايىپ بارادى، ازايىپ بارادى.
ءشول قىسىپ، ءشول ورتەپ بارا جاتقاندا، تۇماننىڭ ءتۇرىلۋىن كۇتۋ ءجۇز ەسە اقيكوز ازاپقا اينالدى.
ءتۇنى بويى ازاپ قۇرساعىندا قۇرساۋلانعان... سىرەسكەن تۇمان ءتۇنى بويى سەلت ەتپەگەن. تەڭىز دە تىرپ ەتپەدى-اۋ...
تاڭ اتقاندا دا ەشبىر وزگەرىس بولمادى. تەك سۇرقاي-بۋرىل تۋماننىي؛ جالماۋىز قۇرساۋى ءسال-سال بوزارىپ، كوز كورىم جەر ءسال-پال كەڭەيگەندەي ەدى. ادامدار ءبىر-بىرىنىڭ ءجۇزىن كورە العانداي جارىق ءتۇستى. قايىقتىڭ اينالاسى بىرەر ارشىن اعاراڭداپ، تەڭىز سۋى قاتىپ قالعان سىناپتاي سىرەسىپ جاتتى. بۇلايشا سىرەسىپ تۇرىپ قالعان سۋدى كيريسك بۇرىن كورگەن ەمەس.
ءلۇپ ەتكەن لەپ جوق، ءبارى ءباز باياعى.
سول ءبىر تاڭدا كيريسك اسىرەسە ۇلكەندەردىڭ ۇسقىنىن كورىپ شوشىپ كەتتى. جاقتارى سۋالىپ، ساقال-مۇرتى ءوسىپ، ءولىم نوقتاسى تۇسكەندەي، كوزدەرىنىڭ اينالاسى كوگەرىستەنىپ، جانارلارى ولەگىزىپ قالعان ەكەن. ەڭ كۇشتى، ەڭ سەنىمدى دەگەن اكەسىنىڭ ءوزى دە ادام تانىماستاي وزگەرگەن. تەك قاۋقيىپ ساقالى عانا قالىپتى. تىستەلەي بەرگەن ەرنى قانتالاپ، قاراۋىتىپ كەتىپتى. ۇندەمەستەن، ءلام دەمەستەن كيريسك ءبىر ايانىشتى كوزبەن قارايدى دەيسىڭ. اسىرەسە، ورگان قارت ويسىراپ، ومىرىلىپ قالعان ەكەن. ساقال-شاشى بۇرىنعىدان بەتەر اپپاق قۋداي بولىپ، جۇتقىنشاعى شىعىپ تۇراتىن موينى الدەقايدا سورايىپ، كوزى جاساۋراپ، بۇكشيىپتى دە قالىپتى. تەك كوز جانارى عانا تايماعان. اۋىل اقساقالىنىڭ وزىنە عانا ءتان، سيقىرى وزىنە عانا ءمالىم اقىلدى، ال قاتال كوزقاراسى ءالى دە الدەبىر اسقاقتىقتى بايقاتقانداي.
كەلەسى كۇن ءبىر جۇتىم سۋدى ءبولىسۋدىڭ ازابىمەن باستالدى. سۋدى ورگان قۇيدى. كەسپەكتى قولتىعىنا قىسىپ الىپ، سۋدى شومىشكە سىزدىقتاتىپ قۇيعاندا قولىنىڭ قالتىراعانىن ايتساڭشى. ءبىرىنشى ءشومىشتى كيريسككە ۇسىندى. كيريسك تە ءولدىم-تالدىم دەگەندە جەتتى-اۋ ايتەۋىر، ءشومىشتىڭ ەرنەۋىنە ءتىسى ساقىلداپ ءتيىپ، سۋدى جۇتىپ سالعاندا، ءسال ساتكە عانا تاماعى ءجىبىپ، ىشىندەگى الاۋ باسىلعانداي بولدى، سول باقىتتان باسى اينالىپ قالدى. ءبىراق ءشومىشتى ورگانعا قايتارا بەرگەنى دە سول، ىشتەگى ىستىق الاۋ اشۋلانعان الباستىداي قايتادان باس كوتەرىپ، بۇرىنعىدان بەتەر قۇتىرىنىپ شىعا كەلدى. سودان سوڭ سۋدى مىلگۋن، ودان كەيىن ەمرايين جۇتتى. ولاردىڭ سۋ ىشكەنىن كورۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. قالتىراعان قولدارىمەن ءشومىشتى قاۋىپ الىپ، ىدىستى ورگاننىڭ كوزىنە قاراي الماي قايتارادى. سۋدىڭ مۇنشاما تاپشىلىعىنا ءدال ءبىر ورگان كىنالىدەي. ءوزىنىڭ كەزەگى كەلگەندە ورگان وزىنە ءبىر تامشى قۇيعان جوق. ۇندەمەستەن كەسپەكتىڭ تىعىنىن جاۋىپ قويدى. كيريسك بۇعان قايران قالدى. كەسپەك ءوز قولىندا بولسا كيريسك وزىنە ءشومىشتى تولتىرا-تولتىرا قۇيىپ، سۋدى ابدەن ەسى قاتقانشا، تانعانشا سىمىرە بەرەر ەدى، سىمىرە بەرەر ەدى. ودان كەيىن نە بولسا، ول بولسىن، ايتەۋىر ءبىر رەت تويىپ ىشسە... ال ورگان قارت ءتىپتى وزىنە تيەسى سۋدى دا تاتپادى عوي. كەسپەكتىڭ تۇبىندە قالعان ءبىر تامشى سۋعا دا تيگەن جوق.
— ونىڭ قالاي، اتا؟ وزىڭە دە قۇي! — دەپ ەمرايين شىداي الماي قىر-قىر ەتتى. — كەشە دە ىشكەن جوقسىڭ، ولسەك، ءبارىمىز بىرگە ولەيىك.
— مەن شىدايمىن عوي! — دەپ ورگان سىر بەرمەدى.
— جوق، مۇنىڭ دۇرىس ەمەس! — دەپ ەمرايين اشۋلانىپ، داۋىس كوتەرە باستادى. — ولاي بولسا، مەن دە ىشپەيمىن!
— ەندى ىشەتىن دانەڭە قالعان جوق قوي. نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟ — ورگان مىرس ەتىپ، قانداي اقىماقسىڭدار، دەگەندەي باسىن شايقاپ قويدى. كەسپەكتىڭ تىعىنىن قايتا سۋىرىپ الىپ، ءبىر قاسىق سۋدى شومىشكە سارقىپ قۇيىپ:
— مەن ءۇشىن كيريسك ءىشسىن،— دەدى.
بالا ساسىپ قالدى، باسقالاردا ءۇن جوق. ورگان وعان ءشومىشتى ۇسىنىپ:
— ىشە عوي، كيريسك. ەشتەڭەنى ويلاما،— دەدى. كيريسك ءتىل قاتپادى.
— ءىش، — دەدى وعان مىلگۋن.
— ءىش، — دەدى وعان ەمرايين.
— ءىش، — دەدى وعان ورگان.
كيريسك ءارى-سارى. شولدەن ءولىپ بارا جاتقان بالا ءشومىشتى جۇتىپ الىپ، ءبىر جۇتىم سۋدى قىلقىتا سالعىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا، اقىرى باتپادى.
— جوق، — دەدى ول ىشتەگى جالماۋىز شولدەن ءولىپ بارا جاتسا دا. — جوق، اتا، ءوزىڭ ءىش.— وسىنى ايتىپ باسى اينالىپ كەتكەندەي بولدى.
مىنا سوزدەن كەيىن ورگاننىڭ قولى ءدىر-دىر ەتىپ، قاتتى كۇرسىنىپ سالدى. بالانى ريزا پەيىلىمەن ايمالاپ، كوزىنەن ءبىر مەيىرىم ۇشقىنى شاشىرادى.
— مەن ءوز عۇمىرىمدا سۋدى سونشاما ىشكەنىمدى بىلەسىڭ بە سەن؟ ال سەنىڭ ءومىرىڭ ءالى الدا، قايدا... — دەپ ورگان ءسوزىن اياقتاي الماي قالدى. — مەنىڭ ايتقانىمدى ءتۇسىندىڭ بە، كيريسك؟ ىشە عوي، سەنىڭ ىشكەنىڭ كەرەك، ىشۋگە ءتيىسسىڭ دە. ماعان قاراپ الاڭداما. ءما!
بالا سۋدى جۇتا بەرىپ، تاعى دا ءبىر ساتكە عانا تاماعى ءجىبىپ، ىشتەگى الاۋى باسىلعانداي بولدى دا، ءسال عانا تىنىستان سوڭ، شەل لەزدە كايتا قىسا باستادى. بۇل جولى ول ساسي باستاعان سۋدىڭ ءدامىن سەزدى. ءبىراق سول دا ءسوز بولىپ پا، ايتەۋىر اۋىز سۋ بولسا، سوعان شۇكىرشىلىك ەدى-اۋ. سول ساسىعان سۋدىڭ ءوزى دە بىرتە-بىرتە ازايىپ بارادى.
— ال، ەندى قانداي ارەكەت بار، نە ىستەيمىز؟ — دەدى ورگان تۋىسقاندارىنا قاراپ.— جۇزەمىز بە، قايتەمىز؟
كوپكە دەيىن ەشكىم ءتىل قاتقان جوق. ءبارى دە جان-جاعىنا قارايدى. قايىقتان ەكى ارشىن جەر ارىدەگى تۇتاسقان تۇماننان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى.
— جۇزگەندە قايدا بارامىز؟ — دەپ ەمرايين كۇرسىنىپ سالدى.
— قايداڭ نە سەنىڭ؟ — دەپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەنەت مىلگۋن تارس كەتتى. — جۇزەمىز، ءبىر جەردە تۇرىپ، ارام ولگەنشە، جۇزگەن ارتىق!
— جۇزگەندە نە، جۇزبەگەندە نە؟ — دەپ ەمرايين جەكىپ تاستادى. — مىنا تۇماندا ايتەۋىر بەتالدى جۇزە بەرگەننەن نە پايدا؟
— تۇمانىڭنىڭ تۇمسىعىن ۇردىم مەن سەنىڭ!—دەپ مىلگۋن بۇرىنعىدان بەتەر كوتەرىلىپ كەتتى. — تۇمانىڭدى ۇرايىن! ءبىلدىڭ بە؟ جۇزەمىز! ايتپەسە مىنا نالەت جاۋعىر قايىقتى مەن ءقازىر توڭكەرە سالامىن دا ءبارىمىز بالىققا جەم بولامىز! ءبىلدىڭ بە، قاۋعا ساقال ەمرايين، جۇزەمىز! ءتۇسىندىڭ بە ءوزىڭ؟..
كيريسكتىڭ قۇتى قاشتى. مىلگۋن-اعانىڭ مىنا قىلىعىنا بولا ءوزى ۇيالدى. ونىكى وتە وعاش بولدى، قانشا ايتقانمەن ول ەمراييننان كىشى عوي. دەمەك، مىلگۋننىڭ جۇيكەسى جۇدەپ، اقىلدان اداسا باستاعان بولار. الدە مىنا قايىقتاعى ءتورت نيۆحىنىڭ تۇگەلدىگى تۇتىلەيىن دەگەنى مە؟ ءبارى قايعىدان كۇيرەپ، ەڭسەلەرى ەزىلىپ، ءۇنسىز قالدى. مىلگۋن دا ەنتىگە دەم الىپ، ءۇنى ءوشتى. ەمراييننىڭ باسى سالبىراپ كەتتى. ورگان بولسا، الپەتى مىنا قالىڭ تۇمانداي قاراۋىتىپ، تاستاي قاتىپ، الدەقايدا تەسىلە قاراپ قالىپتى.
— سابىر ەت، مىلگۋن، — دەدى اقىرىندا ەمرايين. — مەن انشەيىن ايتا سالىپ ەدىم. البەتتە ءبىر جەردە تۇرا بەرگەننەن گورى، جۇزگەن جاقسى. سەنىكى ءجون. كانە، كەتتىك.
قايىق قوزعالىپ بەردى. ۇڭعىلار قايتادان سىقىرلاپ، ەسكەكتەر قايتادان ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ، قايىق قاق جارعان تىمىق سۋ تاعى دا جاپىرىلىپ بارىپ، قايىقتىڭ سوڭىنان قايتادان قاۋىشىپ جاتتى. سويتسە دە، قايىق قوزعالماستان ءبىر ورىندا تۇرعان سياقتى. ولار قانشا جۇزگەنمەن، تۇمان ءمىز باقپايدى، قايىق ءبىر جەردە شىر اينالىپ جۇرگەندەي كورىندى. ءسىرا، سودان دا مىلگۋن تاعى دا ەكىلەنىپ، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالسا كەرەك.
— تۇمانىڭنىڭ تۇمسىعىن ۇرايىن، ەستيمىسىڭ، قاباساقال ەمرايين، — دەدى ول قالشىلداپ.— مەن تەزىرەك ءجۇزۋدى قالايمىن! جىلدامدات، قاباساقال، باس ەسكەكتى! ەستيمىسىڭ، ەي، قالعىماي وتىر! تۇمانىڭنىڭ تۇمسىعىن ۇرايىن مەن سەنىڭ!
سونى ايتىپ، مىلگۋن ەسكەككە بارىن سالىپ باقتى. — جىلدام! جىلدام، باس! — دەپ ەمراييندى قىستادى.
ەمرايين ونىڭ جىنىنا تيگىسى كەلمەي، ۇندەگەن جوق، ءبىراق ىشتەي ىزا بولىپ، ول دا مىنا قۇتىرىندى ويىنعا بوي الدىرىپ، ەسكەكتى بارىنشا سىلتەي باستادى.
قايىق بارعان سايىن باۋىرىن جازا ءتۇستى. تۇماندى قاق جارا قارعي ءتۇسىپ، ايتەۋىر بەت الدى زاۋلاپ بارادى. مىلگۋن مەن ەمرايين بولسا، مىنا شەكسىز تۇماننىڭ شەتىنە اتىلىپ شىققىسى كەلگەندەي، بىر-بىرىنەن قالىسپاي، قاھارلانا جۇلقىنىپ، ەسۋاستانا ەلىرىسىپ، ەرەگىسە جانتالاسا جاپىرىپ كەلەدى. سۋ ساپىرعان ەسكەكتەردىڭ قالاقشالارىنا كوز ىلەسەر ەمەس؛ ەسكەككە بارىن سالىپ، بىرەسە ەڭكەيىپ، بىرەسە شالقايىپ، ەگەسكەن ەسكەكشىلەردىڭ قارا تەر ساۋلاعان، الەم-تاپىرىق بەت-الپەتى ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن اتكەنشەك تەپكەندەي تەڭسەلىپ تۇر...
دەمدەرى ىڭق-ىڭق ەتىپ، تاۋ بۇزىپ، تاس جارعانداي ەستىلەدى...
الدى-ارتىڭ — تۇمان، اينالا قاپتاعان قالىڭ تۇمان.
— حانا، حانا! — دەپ مىلگۋن الاسۇرىپ، قاقىرىق تۇكىرگەندەي قىر-قىر ەتىپ، ەمراييندى قامشىلاي تۇسەدى.
ءا دەگەندە كيريسك مىنا قارقىنعا قۋانىپ، ۇمىتتەنىپ قالىپ ەدى، كەيىن مۇنىڭ ارام تەر، بوس قيمىل ەكەنىنە كوزى جەتىپ قورقا باستادى. مىنا قۇتىرىندى جارىستى توقتاتار دەگەن ۇمىتپەن بالا ورگانعا ۇرەيلەنە قاراپ ەدى، قارت بەينەبىر بوتەن دۇنيەدە وتىرعانداي، مۇڭدى كوزىن الدەقايدا قاداپ، بەيتاراپ حالدە قالعان سياقتى ەكەن قايران قارت الدە جىلاعان با، الدە كوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى جاساۋراۋى ما — ايتەۋىر بەت-اۋزى سۋ-سۋ ەكەن. قايىقتىڭ ۇستىندەگى الەم-تاپىرىق ارەكەتتەن بەيحابار ادامداي قالشيىپ قالىپتى.
قايىق بولسا قارا تۇماندى قاق جارىپ، قايدا بارارى بەلگىسىز، سالىپ-ۇرىپ قارىشتاپ بارادى...
— حانا، حانا! — دەگەن داۋىس تۇماندا تۇنشىعا شىعادى. — حانا، حانا!
وسى ءبىر وسپادارسىز سۇرگىن كوپكە سوزىلدى. ايتسە دە ەسكەكشىلەر بىرتە-بىرتە دىڭكەلەپ، ءجۇرىس شابانداي بەردى، ارى-بەرىدەن سوڭ ەكەۋى دە دەمى ءبىتىپ، ىڭق-ىڭق ەتىپ، ەسكەكتەردى تاستاي-تاستاي سالدى، مىلگۋندە باس كوتەرەر بەت جوق.
ولار ەسىن ەندى جيىپ، بولىمسىز ءىستىڭ قاسىرەتىن انىق سەزگەندەي ەدى. تۇمان تۇتقىنىنان ولار شىعا المادى، تۇنەكتىڭ شەتى كورىنبەي: تىلسىم تۇنەك تە، قيمىلسىز ءولى سۋ دا، بولجاۋسىز بولاشاق تا — ءبارى-بارى باز قالپىندا قالدى. تەك قايىق قانا الگى قارقىننىڭ ەكپىنىمەن ءبىرازعا دەيىن ءوز بەتىنشە قالقىپ، بۇلتىڭداپ بارا جاتتى...
الگى سۇرگىن نەگە كەرەك بولدى؟ نە ماقسات؟ ال، ءبىر ورىندا وتىرا بەرگەندە نە ۇتار ەدى؟ و دا بۇل جاعداي.
اركىم، ءسىرا، ءقازىر وسى ءبىر ويدا قالسا كەرەك. سوندا ورگان سويلەدى:
— ماعان قۇلاق سالىڭدار، — دەدى ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ. ەكى كۇن نور تاتپاي، سۋ ىشپەي قالجىراعان كارت مۇمكىن، ءال-قۋاتىن ۇنەمدەگەن شىعار، ايتەۋىر وتە باياۋ سويلەيدى، — مىنا تۇمان ءالى كوپ كۇن تۇرۋى دا ىقتيمال. سونداي ءبىر جىلدار بولادى. مۇنداي جاعداي ۇشىراپ تۇرادى، وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر. قالىڭ تۇمان، مەرزىمى بىتپەيىنشە كەتپەيتىن ىندەت اۋرۋ سياقتى، تەڭىز ۇستىندە جەتى، سەگىز، ءتىپتى، ون كۇنگە دەيىن جاتىپ الاتىن بولادى. ال، مىنا تۇماننىڭ قانشا تۇرارىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ەگەرىم، بۇل الگى ۇزاق تۇمان بولسا، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز تايقيعان زامان. تۇزدالعان بالىق تا از قالدى، تۇششى سۋسىز ونىڭ پايداسى دا شامالى. ال؛ اۋىز سۋ بولسا مىناۋ-اق! — قارت كەسپەكتى شايقاپ-شايقاپ قويدى. سۋ ونىڭ تۇبىندە عانا شالپ-شالپ ەتىپ شايقالدى.
ەشكىم ۇندەمەدى. قارت تا ءۇنسىز قالدى. ونىڭ نە ايتپاق بولعانىن ءبارى دە انىق تۇسىنگەن: سۋدى ەندى كۇنىنە ءبىر-اق رەت ءبىر قاسىقتان عانا ءىشۋ كەرەك. الباستىداي تۇمان ارىلعانعا دەيىن شىداپ باعارعا سۋدى ۇنەمدەۋ قاجەت. تەڭىز ءجۇزى اشىلىپ، جۇلدىز ياكي كۇن كورىنەر زامان تۋسا، ءبىر ءمانى بولا جاتار بالكىم، ساتىنە سالسا، جاعالاۋعا دا جەتىپ قالار.
ءيا، حال-احۋال وسىلاي بولدى. باسقا ايلا-امال جوق. شىداۋ كەرەك دەپ ايتۋ وڭاي-اۋ، ال اقىل-ويىڭ جەتكەن جەرگە، ادامنىڭ شىدامى جەتە بەرەر مە، وعان ءتانى تۇسكىر كونەر مە. مىنا ىندىنى كەپكەن سۋسامىرلار ءدال ءقازىر كەسپەك تۇبىندەگى ءبىر تامشى سۋدى عانا ەمەس، ءبىر كولدىڭ سۋىن ءبىر-اق ءىشىپ قويعىسى كەلىپ وبىنىپ وتىر.
جاعدايدىڭ شاراسىز ەكەنىن ورگان تۇسىنەدى دە، سونىڭ ازابىن وتە-موتە تارتادى-اۋ. كوز الدىندا كوپە-كورنەۋ سەمىپ بارادى ءوزى، ىشتەن جەگەن جەگىدەن ازاپ شەگىپ، ءاجىمى ايعىز-ايعىز قارا قوشقىل بەت-الپەتى ساعات سايىن قاراۋىتىپ، قاساڭدانىپ بارادى. مىنا قاسىرەتكە قارسى تۇرۋ قارتىڭا وڭاي سوقپاس: جاساۋراعان جانارىندا الاس-قالاس جانجالدى جالقىن پايدا بولدى. دەسە دە، ول ازىرشە داتكە قۋات بەرىپ، تۇرەگەپ تۇرىپ قۋرايتىن بايتەرەكتەي، ءمىز باقپايدى-اۋ. ءبىراق قاشانعى توزەر دەيسىڭ. ءالازىر ءال قۋاتتىڭ بارىندا مىنا وتىرعان پاقىرلارعا بىلگەن اقىلىن ايتىپ قالعىسى كەلدى.
ماعان ءبىر وي كەلدى، — دەدى ول ءسوزىن ساباقتاپ. — ىلعي اسپانعا قاراپ، قۇلاق ءتۇرىپ وتىرۋ لازىم: بالكىم اق ۇكى ۇشىپ وتەر. جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە تەڭىزدىڭ ۇستىمەن تەك اق ۇكى عانا ۇشادى. ەگەرىم ءبىز الدەبىر ارالمەن قۇرىلىقتىڭ اراسىندا تۇرعان بولساق، اق ۇكى بىزگە جول كورسەتەر ەدى. اشىق تەڭىز ۇستىندە قۇس بالاسى تەك تۋرا جولمەن عانا ۇشادى. ەشقايدا بۇرىلمايدى، اق ۇكى دە...
ال ءبىز ارال مەن قۇرلىقتىڭ اراسىندا بولماساق شە؟ — دەپ مىرس ەتە قالدى مىلگۋن باسىن كوتەرمەي تۇنەرگەن كۇيى.
وندا اق ۇكىنى كورە الماسپىز، — دەدى ورگان اسپاي-ساسپاي.
اق ۇكى تەڭىز ۇستىمەن نە سەبەپتى، نەندەي مۇقتاجبەن ۇشادى، — دەپ كيريسك تاپتىشتەپ سۇراپ الماقشى ەدى، ونىڭ الدىن مىلگۋن وراپ كەتتى.
اق ۇكى ءدال ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن ۇشارىن قايدان ءبىلدىڭ، ا، اتا؟ — دەدى مىلگۋن ىزعارلى مىسقىلمەن. — ول باسقا جاقپەن، سوناۋ الىستان ۇشىپ وتسە نە بولماق؟
وندا اق ۇكىنى كورە الماسپىز، — دەدى ورگان اسپاي-ساسپاي.
دەمەك كورە الماسپىز، — دەپ مىلگۋننىڭ جىنى قوزا ءتۇستى. — دەمەك، بىلاي دا، بىلاي دا ۇكىنى كورە المايدى ەكەنبىز عوي. وندا نەسىنە ومالىپ وتىرمىز؟ — مىلگۋن بىرتە-بىرتە قويقاپتاعىسى قوزا ءتۇستى دە، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەرىپ، كىلت ءۇنى ءوشتى. وتىرعانداردىڭ ازا بويى، قازا تۇردى. نە ىستەرىن بىلمەي، ءبارى دە ءۇنسىز قالدى.
سول ەكى ارادا مىلگۋن ءبىر بالەنى باستاماققا بەل بايلادى. جالپاق الاقانىمەن ءبىر ۇرىپ، ەسكەكتى ۇڭعىسىنان شىعارىپ الدى. سودان سوڭ نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قايىقتىڭ تۇمسىعىنا شىعىپ الىپ، تەڭسەلىپ، قۇلاپ كەتپەس ءۇشىن ەسكەكتى كولدەنەڭ ۇستادى. وعان ونىڭ قالاي دەگەن ەشكىم بولمادى. مىلگۋن دا ەشكىمگە نازار سالمادى.
— ە-ەي، قانشىق! — دەپ ول اشۋمەن ايقاي سالدى. — ە-ەي، جەلدىڭ ءپىرى! — مىلگۋن ەسكەكتى سەرت ۇستاپ، تۇماندى تۇنەكتى بوپسالاي ايقايلادى. — ەگەر سەن ءيتتىڭ ولىگى ەمەس، جەلدىڭ ءپىرى ەكەنىڭ راس بولسا، جەلىڭ قايدا؟ الدە سەن اپانىڭدا ارام قاتىپ قالدىڭ با، قانشىق؟ الدە سەنى بۇكىل الەمنىڭ توبەتتەرى قاماپ الىپ، سونىڭ قايسىسىنا بوكسەڭدى بۇرارىڭدى بىلمەي تۇرسىڭ با؟ الدە سەن قانشىق سولاردىڭ بارىمەن كەزەك-كەزەك ۇيلىعىسىپ، جەل تۇرعىزۋعا قولىڭ تيمەي جاتىرسىڭ با؟ الدە سەن قانشىق مىنا ءبىزدىڭ تاجال تۇمان ىشىندە زىنداندا قالعانداي بولىپ وتىرعانىمىزدى ۇمىتىپ كەتتىڭ بە؟ الدە سەن ءبىزدىڭ ارامىزدا جاس بالا بارىن بىلمەيسىڭ بە، بۇل قالاي؟ ول شولدەپ وتىر، سۋ سۇرايدى! تۇسىنەمىسىڭ، سۋ سۇرايدى! مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي، ارامىزدا بالا بار دەپ! بۇل ونىڭ تەڭىزگە تۇڭعىش رەت شىعۋى. ال، سەنىڭ مىنا يتتىگىڭە جول بولسىن؟! وسى دا ادىلەتتىك پە؟ ەگەر سەن نەرپانىڭ ساسىق بوعى ەمەس، جەلدىڭ ءپىرى ەكەنىڭ راس بولسا، ايتشى كانە! جىبەر جەلىڭدى! ەستيمىسىڭ-ەي، قانشىق؟ مىنا تۇمانىڭدى جيىپ ال دا، قۇيرىعىڭنىڭ استىنا قىستىرىپ قوي. ەستىپ تۇرسىڭ با؟ داۋىل جىبەر بىزگە، يتتەن جارالعان! ەڭ سۇراپىل داۋىلىڭدى جىبەر! تلانگيلا جىبەر، قانشىق! داۋىلىڭدى سوعىپ، ءبىزدى سۋعا باتىر، سۇمەلەك قانشىق! ەستيمىسىڭ-ەي؟ ەستىپ تۇرسىڭ با سەن مەنى؟! شاپتىردىم مەن سەنىڭ تۇك باسقان تۇمسىعىڭا، تۇكىردىم مەن سەنىڭ تۇمسىعىڭا! جەلدىڭ ءپىرى ەكەنىڭ راس بولسا، جىبەر بىزگە داۋىلدى، باتىر ءبىزدى تەڭىزگە!! ويتپەيدى ەكەنسىڭ سالداقى قانشىق، مىنا مەن دە توبەتپىن! ءبىراق ساعان جاناسپايمىن، ءما-ما! ءما-ما، ساعان! جەپسىڭ، جەپسىڭ سەن قانشىق!
مىلگۋن ءسويتىپ جەلدىڭ ءپىرىن بارىنشا بالاعاتتاپ-اق باقتى. ءبىراق سول ءپىردىڭ قايدا ەكەنى دە، جەلدىڭ ءبارىن قايدا تىعىپ قويعانى دا بەيمالىم. مىلگۋن ونى كەپكە دەيىن، ابدەن قالجىراپ، ەس-تۇسىنان ايىرىلىپ ءۇنى شىقپاي قىرىلداپ قالعانشا قورلاپ، بالاعاتتاپ، ءارى دەسە جەل سۇراپ، سىلەسى قاتقانشا سىلتەدى.
اقىرى قولىنداعى ەسكەكتى تەڭىزگە بار پارمەنىمەن لاقتىرىپ كەپ جىبەردى دە، ءوزىنىڭ ورنىنا بارىپ وتىرا كەتىپ، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، كەنەت جان ۇشىرا باقىرىپ جىلادى دەيسىڭ... باسقالاردا ءلام دەۋگە دارمەن جوق. مىلگۋن بولسا، كىشكەنتاي سابيلەرىنىڭ اتىن ايقايلاپ شاقىرىپ، سولقىلداپ جىلاي بەردى، جىلاي بەردى. بۇعان دەيىن ەشقاشان ەركەكتىڭ جىلاعانىن كورمەگەن كيريسك تۇلا بويى قالشىلداپ قورقىپ كەتتى دە، ءوزىنىڭ دە كوزىنەن جاسى شىعىپ، ورگان قارتقا:
— اتا! اتا! ول نەگە ۇيتەدى؟ نەگە جىلايدى؟ — دەدى.
— قورىقپا، — دەپ قارت بالانىڭ قولىن قىستى. — ءقازىر ول جىلاعانىن قويادى. وعان الاڭ بولماي-اق قوي. وندا شارۋاڭ بولماسىن. ءقازىر قويادى.
مىلگۋن شىنىندا دا بىرتە-بىرتە تىنىشتالا باستادى. ءبىراق قولىن بەتىنەن الماي، يىعى ءدىر-دىر ەتىپ، ءالى سولقىلداپ وتىر. ەمرايين قايىقتى باياۋ بۇرىپ، سۋدا قالقىپ جۇرگەن ەسكەككە جاقىنداتتى. ەسكەكتى كوتەرىپ الىپ، قايتادان ۇڭعىسىنا قوندىرىپ قويدى.
— سابىر ەت، مىلگۋن، — دەپ ەمرايين ءىنىسىن جۇباتقان بولدى.— سەنىكى ءجون: تۇماندا تۇنشىعىپ وتىرعاننان گورى، داۋىلعا تاپ بولعاننىڭ ءوزى ارتىق. تاعى دا ءسال شىداي تۇرايىق، قاپەلىمدە تەڭىز دە اشىلىپ قالار. امال نە...
مىلگۋن ۇندەگەن جوق. ونىڭ باسى بىرتە-بىرتە سالبىراپ، اقىلى اۋىسقان ادامداي الدىنا قاراۋعا قورقىپ، بۇك ءتۇسىپ قالدى.
تۇمان بولسا سول باياعى قالپى، مۇحيتتى قىمتاي ءتۇسىپ، قىبىر ەتپەي، دۇنيەنى جالماپ قويعانداي سىرەسىپ جاتىر. ءلۇپ ەتكەن جەل جوق، وزگەرىسسىز ءولى دۇنيە. مىلگۋن قانشا بالاعاتتاپ، جەر-جەبىرىنە جەتسە دە، جەلدىڭ ءپىرى تىرس ەتپەدى. ءتىپتى نامىسى جوق نەمە مە، اشۋ شاقىرىپ، بۇلقان-تالقان بولا قويمادى، داۋىل ساپىرمادى...
ەمرايين ايتەۋىر ءبىر جەردە ومالىپ وتىرا بەرمەيىك دەپ، ەسكەكتى سىلبىر سالىپ، قايىقتى سۋ بەتىمەن ءىلبىتىپ كەلەدى. ورگان سول وي تۇڭعيىعىنا كەتسە كەرەك. بالكىم تاعى دا، بالكىم بۇل عۇمىردا اقتىق رەت ءوزىنىڭ بالىق-ايەلىن ويلاپ وتىرعان شىعار.
قارتتىڭ قايعىلى ويىن كيريسك ءبولىپ جىبەردى.
— اتا، اتا، اق ۇكىنىڭ ارالعا قاراي ۇشاتىنى نەسى؟ — دەپ سىبىرلاپ قانا سۇرادى.
— ە، مەن ساعان ونى ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. مۇنداي ۇلى تۇماندا تەڭىزدىڭ ۇستىمەن تەك اق ۇكى عانا ۇشادى. اق ۇكى ارالعا جەم ىزدەپ بارادى، كەيدە نەرپانىڭ بالاسىن ءىلىپ اكەتەدى. اق ۇكىنىڭ كوزى مىناداي، وعان تۇمانىڭ دا، ءتۇنىڭ دە ءسوز ەمەس، كۇندىزگىدەي كورە بەرەدى. ۇكىنىڭ اتى — ۇكى. ۇكىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى، ەڭ كۇشتىسى — اق ۇكى.
اتتەڭ، مەنىڭ كوزىم اق ۇكىنىڭ كوزىندەي بولار ما ەدى، — دەپ سىبىرلادى كيريسك كەزەرگەن ەرنى جىبىرلاپ. — سوندا قالاي قاراي ءجۇزۋ كەرەك ەكەنىن كورىپ، قۇرلىققا تەزىرەك ءجۇزىپ جەتىپ، سۋدى ىشە بەرەر ەدىك، ىشە بەرەر ەدىك. مەنىڭ كوزىم اق ۇكىنىڭ كوزىندەي بولار ما ەدى، اتتەڭ...
— ە-ە، — دەپ كۇرسىندى ورگان. — اركىمگە وزىنە بۇيىرعانى عانا بولادى.
ءبارى ءۇنسىز. تەك الدەن ۋاقىتتان كەيىن ورگان الگى ءسوزدىڭ ءجىبىن جالعاپ، بالانىڭ بەتىنە قاراپ تۇرىپ:
— سەن قاتتى قينالدىڭ-اۋ، ءا؟ سەن شىدا. وسىدان وسى سىنعا توتەپ بەرسەڭ، سەن ۇلى اڭشى بولاسىڭ. شىداي تۇر، باۋىرىم، سۋدى ويلاما، باسقا بىردەڭە تۋرالى ويلا. سۋدى ەسىڭە الما.
كيريسك قارتتىڭ ايتقانىن ىستەپ، سۋ حاقىندا ويلامايىن-اق دەپ ەدى، ءبىراق ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى: سۋدى ۇمىتامىن دەگەن سايىن شەل قىسا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە شۇرقىراپ قارنى اشىپ، ءتىپتى اشتىقتان كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالا باستادى. وسىدان بارىپ مىلگۋن قۇساپ، الەمنىڭ جۇزىنە باقىرىپ ايقاي سالعىسى كەلدى.
وسىلايشا ءبۇل كۇن دە ءتاۋىس-تامام بولىپ بارا جاتتى. انە-مىنە الىستان تولقىن شۋى ەستىلەر، سامال سوعىپ تۇماندى باسقا جاققا ايداپ اكەتىپ، ءبىز تاجال تۇزاعىنان قۇتىلارمىز دەگەن ءۇمىت ءبىر دە ءبىر ۇزىلمەگەن. ءبىراق تەڭىزدىڭ ءۇستى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. وسى ءبىر ءولى تىنىشتىقتان قۇلاق شۋىلداپ، شەكە سولقىلدايدى. ونىڭ ۇستىنە ءشول شىركىن وزەكتى ورتەپ، ءتاندى تۋلاقتاي قۇرعاتىپ، الەم-جالەم اكەتىپ بارادى. شەكسىز سۋدىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، سۋ سۇراپ، شولدەن ولۋدەن وتكەن سۇمدىق بار ما ەكەن..
كەشكە قاراي مىلگۋن تالىقسي باستادى. كوزى ەلەگىزىپ، ءتىل-اۋىزدان قالدى. وڭەشىن ءجىبىتسىن دەپ ءبىر جۇتىم سۋ بەرۋگە تۋرا كەلدى. ول الگى سۋدى وبىپ جاتقاندا كيريسكتىڭ قۇلقىن قاققانىن كورىپ، ورگان شىداي الماي، وعان دا، ودان سوڭ ەمرايينگە دە ءبىر-بىر تامشى سۋ بەردى. ال، ءبىراق، ءوزى ءبىر تاتىپ المادى-اۋ، ساباز. كەسپەكتى ورىندىقتىڭ استىنا قايتا تىعىپ قويدى. سودان سوڭ ەشبىر ازاپ شەكپەگەن ادامداي، ءسىرا ءشول دەرتىن تارتپاعانداي، اقىل-ەستەن اداسپاي، اسپاي-ساسپاي، ساقا قالپىندا، وزگە ءبىر ورەلى ويلاردىڭ ورىندە ءجۇزىپ، وزىمەن-وزى بولىپ ۇزاق وتىرىپ قالدى. قيادا جالعىز وتىرعان قىران ءتارىزدى ءبۇل وتىرىسى. ول ءوزىنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ قويعانىن ابدەن ءبىلىپ، بۇل ءفانيدىڭ سوڭعى ساتىندە ال-دارمەنىن ۋىستاپ ۇستاپ، رۋحىن بەرىك ساقتادى. مۇنداي ساتتە ترۋبكاسى بولسا، شىركىن-اي. اقتىق رەت ءوزىنىڭ بالىق-ايەلىن ويلاپ وتىرىپ، ءبىر شىلىم شەكپەگەنى-اي، قۋ جالعان...
قايدا ءجۇزىپ ءجۇرسىڭ سەن، بالىق-ايەل؟
احيرەت تابالدىرىعىن اتتار الدىندا ءال-قۋاتى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتى ەندى قانشا مەرزىمگە شىدارىن ورگان ءوزى دە ءبىلىپ وتىر. الدەنەگە بەلدى بەكەم بۋعان سىڭايى بار. سوعان تاۋەكەل دەيىن دەسە، كيريسكىنى قيماي وتىر. مىنا توزاق كۇندەردە بالا بايعۇس بۇعان پانالاپ، جىلۋ ىزدەپ بۇيىرىنە تىعىلىپ، ابدەن باۋىر باسىپ قالىپ ەدى. بالانى قيمايدى-اق. ءبىراق سول بالاعا بولا، سونىڭ قامى ءۇشىن ورگان الگى تاۋەكەلگە بەل بايلاماق...
ورگان اقساقالدىڭ سورى قالىڭ، سوزالاڭ سوڭعى كۇنى وسىلايشا ءتامات-تامام بولا بەردى.
كەش باتىپ، تاعى ءبىر ءتۇن ءتۇستى.
بۇل تۇندە دە اۋا رايى وزگەرمەستەن، ءباز قالپىندا قالعان. تەڭىزدەگى تۇمان سول باياعى قارىسقان قالپىنان ايىققان جوق. تاس قاراڭعى تۇن-تۇنەك تاعى دا قامالاپ كەلەدى، ادام توزگىسىز ازاپتى، تۇگەسىلمەس ءتۇرپى ءتۇن تاعى ءتۇستى. اپىراي، وسى ءتۇن ىشىندە كەنەت جەل تۇرىپ، كەنەت داۋىل سوعىپ، الەمنىڭ استان-كەستەڭى شىقسا دا، اسپان اشىلىپ، جۇلدىز كورىنسە ەكەن! ءبىراق بۇل ءتۇن دە ءتۇسىن جىلىتپادى، جەلدىڭ نىشانى بىلىنبەيدى، تولقىننان حابار جوق، ءبارى دە شەكسىز تىلسىم تىنىشتىققا بولەنىپ، تىرس ەتپەيدى. ۇستىندە شەل مەن اشتىقتان ارىپ-اشىپ، ارۋاق بولعان ادامدارى بار جالعىز قايىق تۇنەكتى تۇرتىنەكتەپ، ايتەڭىزدە اداسىپ، بەت الدى بەلگىسىز وم شاراسىز حالدە ءىلبىپ ءجۇزىپ كەلەدى.
كيريسك قاشان ۇيىقتاپ كەتكەنى ەسىندە جوق. جان شىداماس شولدەن سانسىراپ، تالىقسىپ، كوپكە دەيىن كۇيزەلىپ بارىپ ۇيىقتادى. شىبىنداي جانىڭدى تىرىدەي شىرىلداتقان مىنا توزاق ماڭگى-باقي تولاستاماس سياقتى. تەك قانا سۋ كەرەك! سۋدان باسقانىڭ اتاسىنا نالەت! اشتىقتىڭ ازابى بويعا سىڭگەن ۇيرەنشىكتى اۋرۋداي سىزداپ بارىپ، بىرتە-بىرتە بىلىنبەي دە كەتتى. ال، شەل دەگەن نالەت ورشەلەنگەن ۇستىنە ورشەلەنىپ، ورتتەي لاۋلاپ بارادى. ونى باسار ايلا-امال جوق.
بۇدان دا جاسىراق نارەستە كەزىندە كيريسك ءبىر رەت مۇرتتاي ۇشىپ اۋىرىپ، توسەك تارتىپ قالعاندا ىستىق تەرگە مالىنىپ جاتىپ، وسىلاي ءبىر ءشول قىسىپ، كۇيىپ-جانعانى بار. شەشەسى بايعۇس قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەي، الدەنە دەپ كۇبىرلەپ دۇعا ايتىپ ءجۇرىپ، كوزىنىڭ جاسىن كورسەتپەي ءسۇرتىپ، بالانىڭ الاۋلاپ جانعان ماڭدايىنا سۋ شۇبەرەكتى باسا بەرىپ ەدى. ماي شامنىڭ سەلدىر ساۋلەسى شالىقتاعان الا كولەڭكەدە شەشەسى مۇنىڭ بەتىنە ابىرجي دا، قوبالجىپ قايتا-قايتا ۇڭىلەدى. اكەسى ۇيدە جوق ەدى، تەڭىزدە اڭ اۋلاپ جۇرگەن. سوندا شەل قىسىپ، سۋ سۇرايدى جانە اكەسىن اسىعا كۇتەدى. ءبىراق و تىلەگى دە، بۇ تىلەگى دە ورىندالمايدى. اكەسى بولسا الىستا، ال شەشەسى سۋ بەرمەيدى. سۋدى اۋزىڭا تاتىپ الۋعا بولمايدى دەيدى شەشەسى. بالانىڭ كەبەرسىگەن ەرنىن شەشەسى قايتا-قايتا سۋ شۇبەرەكپەن سۇرتەدى، ءبىراق بۇل ءبىر ساتكە عانا ءدات. قايتادان ءشول قىسىپ، قايتادان جان قينالادى.
سۋ ىشە كورمە، قارعام، شىدا، شىداساڭ جازىلاسىڭ دەپ شەشەسى جالىنىپ، جالبارىنىپ، بالانى يلاندىرىپ باعادى.
— شىداشى، جارىعىم،— دەيدى شەشەسى. تاڭەرتەڭ جازىلىپ كەتەسىڭ. "كوك تىشقان، سۋ بەرشى" دەپ ىشىڭنەن قايتالاي بەر، قالقام. كور دە تۇر، سوندا جازىلىپ كەتەسىڭ. كوك تىشقاننان سۋ سۇراشى، جانىم. جۇگىرىپ كەلىپ، ساعان سۋ اكەلىپ بەرسىن. تەك شىن پەيىلىڭمەن سۇرا...
سول ءتۇنى ول الاۋلاپ كۇيىپ جاتىپ، كوك تىشقان شىننان سۋ اكەلەر دەپ سەنىپ، شەشەسى ۇيرەتكەن تىلەكتى ىشىنەن قايتالاي بەردى: "كوك تىشقان، سۋ بەرشى! كوك تىشقان، سۋ بەرشى!" — دەپ جالىندى. سودان سوڭ كۇيىپ-جانىپ ساندىراقتاي باستادى. سوندا دا: "كوك تىشقان، سۋ بەرشى"— دەپ الاسۇرىپ جاتتى. كوك تىشقانى تۇسكىر كوپكە دەيىن كەلە قويمادى. بالا بايعۇس جالبارىنا جىلاپ، كۇبىرلەپ، سىبىرلاپ: "كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!" — دەپ تىنبادى. اقىرى كەلدى-اۋ، ايتەۋىر. كوك تىشقان — شاڭقاي تۇستەگى ورماننىڭ قاينار-بۇلاعىنان ەسكەن جىبەك سامالداي ساپ-سالقىن ەكەن. قيمىلى كوز ىلەسپەس، كوگىلدىر تۇستەس، كوك كوبەلەكتەي ۇشىپ جۇرگەن ۇلپىلدەك ەكەن. الگى تىشقان ۇشىپ ءجۇرىپ، ۇلپىلدەك جۇنىمەن بالانىڭ بەتىن، موينىن، تۇلا بويىن سيپاپ ءوتىپ، سامال سوققانداي ەسەر ەتىپ، ناۋقاستىڭ قاسىرەتىن جەڭىلدەتتى. تىشقان وعان سوندا سۋ بەرگەن سياقتى: ايتەۋىر ءشولى قانباي ىشە بەرگەن، ىشە بەرگەن سياقتى، ال سۋ بولسا تاسقىنداپ، ارقىراپ ونى باسىنا دەيىن كومىپ كەتكەن ءتارىزدى...
تاڭەرتەڭ بالا جانى جادىراپ، قالجىراپ قالسا دا، دەرتىنەن قۇلان تازا ايىعىپ، قۇلىنشاقتاي ويناقتاپ تۇرەگەلدى. سودان كەيىن كوپكە دەيىن الگى سۋ تاسىعىش كوك تىشقان بالانىڭ كوكەيىنەن كەتپەي قويدى.
ەندى مىنە قايىق ۇستىندە شولدەن ورتەنىپ، قۋراعان كوندەي كەۋىپ جاتىپ كيريسك سول كوك تىشقاندى ەسىنە الدى. ءاي، سول كوك تىشقان تاعى دا كەلەر مە ەدى، شىركىن؟ بالا سوندا شەشەسىن ويلاپ، جۇرەگى سىزداپ، ءىش-باۋىرى ەلجىرەپ سالا بەردى. كوك تىشقان ارقىلى ومىردەن كۇدەر ۇزبەۋدى ۇيرەتكەن سول ءوزىنىڭ اناسى ەدى عوي. ءوزى اۋىرىپ، . ءشول قىسىپ جاتقاندا شەشەسى جانىنان ءبىر ەلى كەتپەي، بەت-جۇزىنە ۇڭىلگەنىن كوز الدىنا كوڭىلى بوساي وتىرىپ ەلەستەتتى. شەشەسىنىڭ سوندا شىبىن جانى شىرقىراپ، بالاسىنىڭ جولىندا قۇرباندىعى بولا جازداپ، قۇدايدان مەدەت تىلەپ، قايعىلى ءجۇزى قاسىرەتتەن قينالعانىن كورسەڭ. ەندىگى ءحالى قاندايدى بيشارا انانىڭ؟ كوز جاسى كول بولىپ، تەڭىز جاعالاپ، بۇلاردىڭ جولىن توسار-اۋ... مىلقاۋ تەڭىز وعان تۇك ايتپاس. مىناداي سۇمدىقتا ونىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ەشكىم اراشا تۇسە الماس. تەك ايەلدەر مەن بالالار عانا تارعىل توبەت تاۋىنىڭ قيالارىنا الاۋ سالىپ، وت جاعىپ، انا بايعۇستىڭ ءۇمىتىن قاۋزار، ءسىرا. تەڭىزدە جوعالعان بەيباقتار كەنەت باستارىنا ب ا ق قونىپ، جاعالاۋعا جاقىنداپ كەلىپ قالار دەگەن ءۇمىت وتىن وشىرمەس ولار.
...ال، بۇلار بولسا تاستاي قاراڭعى ءولى كەۋەكتە تۇنگى تۇماننىڭ تۇتقىنىندا، ەندى قۇتىلامىز-اۋ دەگەن ۇمىتتەرى بىرتە-بىرتە ءۇزىلىپ، سۋ بەتىندە باياۋ عانا قۇلازي قالقىپ جۇرە بەردى. الامات جاۋمەن الىسارعا دارمەن جوق، ماڭگى تۇنەك دۇنيە-الەمگە كۇن پايدا بولعانعا دەيىن بار بولاتىن. سول تىلسىم تۇنەككە مىنا قالتىلداق قايىقتاعى ءتورت پەندە توتەپ بەرە الار ما، ءسىرا... ءارى دەسە ىشەتىن سۋى جوق، تالمايتىن تاماعى جوق، نە اسپاندا جول تانىتار جۇلدىز دا جوق...
كيريسك بۇرىن ەشقاشان مۇنداي وبىر قارا تۇنەكتى كورمەپ ەدى، ءوزىنىڭ از عانا جاسىنىڭ ىشىندە سۋسامىر ءشول ازابى مۇنشاما قاتىباس بولار دەپ ويلاماپ ەدى. ءوزىن-وزى الداندىرۋ نيەتىمەن كيريسك كوك تىشقان تۋرالى ويلاۋعا تىرىستى. ءبىر كەزدە اۋرۋدان ايىقتىرىپ، ءشولىن قاندىرعان كوك تىشقان.. "كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!"
— ءوزىنىڭ اناسى ۇيرەتكەن عاجاپ دۇعا بۇل: "كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى! كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!" عايىپتان الگى تىشقان كەلە قالماسا دا، كيريسك بۇل تىلەكتى جان-تانىمەن كۇبىرلەپ، قايتالاي بەردى، قايتالاي بەردى. ەندى بۇل جالبارىنىس ونىڭ ءۇمىتىنىڭ ۇشىعىنا، شولگە قارسى قارۋىنا اينالدى...
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
وسىلايشا كۇبىرلەپ، ءوزىن-وزى الداندىرىپ وتىرىپ، بالا كەيدە قالعىپ تا كەتەدى، كەيدە ۇيقى اراسىندا ورگان مەن ەمرايين اڭگىمەسىنە ەرىكسىز قۇلاق ءتۇرىپ، ۇزىك-ۇزىك سوزدەرىن ەستىپ قالادى. الگى ەكەۋى الدەنە تۋرالى سىبىرلاسىپ، كوپ سويلەستى. بۇل ءوزى جۇمباعى، ەمەۋرىنى كوپ، اراسىن اندا-ساندا ۇنسىزدىك جايلاعان، بەيتانىس اڭگىمە ەدى. قارت تاماعى قىرىلداپ-سىرىلداپ ارەڭ-ارەڭ سويلەسە دە، كيريسك ونىڭ بۇيىرىنە تىعىلىپ وتىرىپ، ونىڭ سوزدەرىن انىق ەستىدى. ال، اكەسى ارىرەكتە وتىرعاندىقتان ونىڭ ءۇنىن شالا-پۇلا ۇقتى.
— ساعان اقىل ايتاتىن مەن ەمەس، سوندا دا ويلانشى، اتا، — دەپ ەمرايين ونى الدەكىم ەستىپ قوياتىنداي-اق ىسىلداي سىبىرلادى.
— سەن اقىلدى ەدىڭ عوي، اتا.
— ويلاندىم، كوپ ويلاندىم. ءجونى سولاي، — دەدى ورگان، ءسىرا، بۇرىنعى رايىنان كايتپاستان.
ەكەۋى ءبىراۋىق ءۇنسىز قالعان سوڭ، ەمرايين:
— ءبارىمىز ءبىر قايىقتامىز. نە كورسەك تە بىرگە كورەمىز، تاعدىرىمىز ءبىر، — دەدى.
— تاعدىر، تاعدىر، — دەپ قارت كۇڭىرەنە كۇبىرلەدى، — تاعدىردان قاشىپ قۇتىلماسسىڭ، ول راس. — ورگاننىڭ تاماعى سىر-سىر ەتەدى. — تاعدىر سولاي: قالايسىڭ با — مويىنسۇن، قالاماساڭ — قارسى تۇر. اقىرى كورەر ساۋلەڭ، تاتار ءدام-تۇزىڭ تاۋسىلعان ەكەن، باسقالار كۇن كورە تۇرۋ ءۇشىن، ءوز تاعدىرىڭدى قامشىلاپ اسىقتىرعان دا دۇرىس. ءوزىڭ ويلاشى، مۇمكىن، جول اشىلىپ، قۇرلىق تا كورىنىپ قالار. اقتىق ءالىڭدى جيناپ، جاعاعا جاقىن قالعاندا، نايەتى بىرەر تامشى اۋىز سۋعا بولا، ءبارىمىز قۇرىعانىمىز ءجون بە، جوق ءبىر-اق ادامنىڭ قۇربان بولعانى ءجون بە؟
ەمرايين بىردەڭە-بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەدى دە، ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.
كيريسك ۇيىقتاپ كەتۋگە تىرىسىپ، ۇدايى كوك تىشقاندى شاقىرۋمەن بولدى. ۇيىقتاپ كەتسە، كوك تىشقان كەلەتىندەي كورىنەدى. ءبىراق كوزى ىلىنە قويمادى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
— مىلگۋن قالاي؟ — دەپ سۇرادى ورگان.
— بۇرىنعىسىنشا. جاتىر ءالى، — دەدى ەمرايين.
— جاتىر دەيمىسىڭ. — ءسال كىدىرىپ، قارت ءوز ءوتىنىشىن قايتالادى. — ول ەسىن جيعان سوڭ، مەنىڭ اماناتىمدى ايت.
— ايتامىن، اتا، — دەپ ەمراييننىڭ داۋسى دىرىلدەپ شىقتى. ارەڭ جوتكىرىنىپ الدى: — ايتقانىڭنىڭ ءبارىن جەتكىزەم.
— سەن وعان ايت: مەن ونى قۇرمەتتەۋشى ەدىم. مىلگۋن مىقتى اڭشى. ادامگەرشىلىگى دە بار. مەن ونى ءاردايىم سىيلاۋشى ەدىم.
ەكەۋى تاعى دا ۇندەمەي قالدى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!"
ەمرايين تاعى بىردەڭە ايتىپ ەدى، كيريسك ونى ءجوندى ەستي المادى. ورگان ايتتى:
— جوق، كۇتە المايمىن، — دەدى.— ءوزىڭ دە كورىپ وتىرسىڭ عوي، ال-دارمەن جوق. جاقسى يت ولىگىن كورسەتپەيدى. ءوزىم-اق اتتانايىن. مەن ۇلى ادام ەدىم! ونى ءوزىم دە بىلەمىن. مەنىڭ تۇسىمە ىلعي دا بالىق-ايەل ەنۋشى ەدى. ونى سەن تۇسىنبەيسىڭ... مەن سوعان جول تارتتىم...
ەكەۋى تاعى بىردەڭەلەردى ايتىپ وتىردى، كيريسك كوك تىشقاندى شاقىرا-شاقىرا، كوزى ءىلىنىپ بارا جاتتى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
بالا تالىقسي ۇيىقتاپ بارا جاتىپ، اكەسىنىڭ ورگانعا تايانا ءتۇسىپ، ايتقان ءسوزىن ەمىس-ەمىس ەستىگەندەي بولدى.
— ەسىڭدە مە، اتا. ءبىزدىڭ اۋىلعا انا ءبىر جىلى بۇعى جەككەن ساۋداگەر كەلىپ ەدى عوي. بالتا، ونى-مۇنى ايىرباستاپ العانى كانە. ءيا سول ءيا، جيرەن ساقال ەدى عوي. سول ايتىپ ەدى عوي: ءبىر ەلدە ۇلى ادام بولعان، ول تەڭىزدىڭ ۇستىمەن جاياۋ جۇرە بەرەدى ەكەن دەپ. سونداي ادامدار بولعان-اۋ، ءسىرا...
— دەمەك، ول ادام ۇلىلاردىڭ ىشىندەگى ۇلىسى، — دەدى ورگان. — ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى قۇدىرەتتىمىز — بالىق-ايەل.
كيريسك ۇيىقتاپ جاتسا دا، كەيبىر سوزدەر قۇلاعىنا الىستان تالىپ جەتكەندەي ەستىلەدى:
—- توقتاي تۇرشى، اتا، ويلانشى.
— ءتامام. مەنىڭ تۇزىم تاۋسىلدى. ۇستاما مەنى... ەندى شىداۋعا دارمەن جوق.
— قاپ-قاراڭعى عوي...
— ءبارىبىر ەمەس پە...
— مەنىڭ ساعان ايتايىن دەگەن ءسوزىم بار ءالى:..
— ءسوز تاۋسىلماس. ءبىز ولگەن سوڭ دا ءسوز تاۋسىلمايدى.
— قاپ-قاراڭعى عوي.
ۇستاما مەنى. ال-دارمەنىم ءبىتىپ بارادى. مەن ءوزىم تۇسەيىن...
قاپ-قاراڭعى عوي...
سەندەر شىداي تۇرىڭدار. ءالى بىرەر جۇتىم سۋ بار...
بالانىڭ باسىن الدەكىمنىڭ جاپ-جالپاق، قاتقىل الاقانى ابايلاپ قانا سيپالاعانداي بولدى. ول ۇيىقتاپ جاتىپ، الگى ورگاننىڭ قولى ەكەنىن سەزدى. الگى جىپ-جىلى، اۋىر الاقان بالانىڭ باسىن ماڭگى ەسكە ساقتاپ قالعىسى كەلگەندەي، بالا بايعۇستى قورعاعىسى كەلگەندەي ءبىرازعا دەيىن تابى ءبىلىنىپ تۇردى.
كيريسك تۇسىندە تەڭىز بەتىمەن جاياۋ ءجۇرىپ بارادى ەكەن. قۇرىلىققا تەزىرەك جەتىپ، سۋ ىشكىسى كەلەدى. سۋعا باتىپ تا كەتپەيدى، قۇلاپ تا قالمايدى. اينالا اسا ءبىر تاڭعاجايىپ كورىنىس. كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى ايناداي جارقىراعان شالقار تەڭىز. تەڭىزدەن، تەڭىز سۋىنان باسقا بۇكىل الەمدە ەشتەڭە جوق. تەك تەلەگەي تەڭىز، شالقىعان سۋ. تەڭىز ۇستىمەن بالا قارا جەر ۇستىمەن جۇرگەندەي ءجۇرىپ كەلەدى. اينالا تۇگەل تەربەتىلگەن تەلەگەي تولقىن. تولقىنداردىڭ قايدان شىعىپ، قايدا بارارى بەيمالىم.
تەڭىز بەتىندە بالا جاپادان-جالعىز. اۋەلى ول ورگان، ەمرايين جانە مىلگۋننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، وزىپ كەتىپ، جاعاعا تەزىرەك جەتىپ، سۋ تاۋىپ، الگىلەردى سول سۋعا شاقىرماق بولىپ جۇگىرە جونەلگەن سياقتى ەدى. ال، كەيىننەن بايقاسا — تەڭىز بەتىندە جالعىز ءوزى. ول ايقاي سالىپ، سەرىكتەرىن شاقىرادى. ءبىراق ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. قىبىر ەتكەن ءتىرى جان، تىرس ەتكەن دىبىس جوق... ولاردىڭ قايدا قۇرىپ كەتكەنىن بىلمەي بالا سارساڭ. ۇرەيى ۇشىپ، شوشىپ كەتەدى. ايقايلايدى — ەشكىم ەستىمەيدى. قارايعان جەر جانە كورىنبەيدى. القىنىپ، ءالى كەتىپ، تەڭىز ۇستىمەن جۇگىرىپ كەلەدى، ءبىراق قانشا جۇگىرسە دە ءبىر ورىننان جىلجىمايدى، كەنەزەسى كەۋىپ، ءشول قىسىپ اكەتىپ بارادى. سول ءبىر كەزدە ول توبەدە ۇشىپ جۇرگەن قۇستى بايقاپ قالادى. لۋۆر ۇيرەك سول ەكەن. جارىقتىق جۇمىرتقالايتىن جەر ىزدەپ، تەڭىز ۇستىندە شارق ۇرىپ، شاڭقىلداپ ءجۇر ەكەن. ءبىراق ول قوناتىن ويماقتاي دا قارا جەر جوق. اينالا شالقىپ جاتقان شالقار سۋ. لۋۆر ۇيرەك شارق ۇرىپ، شىر-شىر ەتەدى.
— ەي، لۋۆر! — دەپ ايقايلايدى كيريسك. — جەر قاي جاقتا؟ مەن شولدەدىم!
— الەمدە ءالى جەر پايدا بولعان جوق! — دەيدى لۋۆر ۇيرەك. — اينالا تەك تولقىندار عانا.
— باسقالار قايدا كەتكەن؟ — دەپ سۇرادى بالا عايىپ بولعان ادامداردى ىزدەپ.
— ولار جوق، ولاردى ىزدەمەي-اق قوي، ەشقايدا دا جوق ولار، — دەپ ءۇن قاتتى لۋۆر ۇيرەك.
ادام اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز اۋىر قاسىرەت پەن جالعىزدىق سەزىم بالانىڭ جانىن كۇيزەلتتى. باس اۋعان جاققا قاراي قاشا جونەلگىسى كەلەدى، ءبىراق بارار جەرىڭ جوق، اينالا شالقىعان سۋ مەن تۋلاعان تولقىندار. لۋۆر ۇيرەك تە كوز ۇشىندا بۇلدىراپ، جالعىز نوقاتتاي قارايىپ، الىستاپ بارا جاتتى.
— لۋۆر ۇيرەك، مەنى الا كەت، تاستاما مەنى! مەن شولدەدىم عوي! — دەپ جالىندى بالا سوندا.
ءبىراق تا ۇيرەك ءۇن قاتپادى، سالدەن سوڭ كوزدەن تاسا بولدى: ءالى جارالا قويماعان قارا جەردى ىزدەپ كەتتى.
بالا كوزىنىڭ جاسى كول بولىپ، وكسىپ وياندى. كوڭىلىندە شاراسىز قايعى مەن ۇرەيدىڭ اۋىر ءزىلى جاتىر. جاس اققان كوزىن جايلاپ اشىپ، ءتۇس كورگەنىن ءتۇسىندى. قايىق قالتىلداپ تۇر ەكەن. بوزعىلتتانا باستاعان تۇمان تۇنەك توبەدەن ءتونىپ، جان-جاقتان قامالاپ تۇر. بۇل اتار تاڭنىڭ نىشانى ەدى. بالا قوزعالاقتاي باستادى.
— اتا، مەن شولدەدىم عوي، مەن ءتۇس كوردىم، — دەپ مىڭگىرلەدى ول قولىن ورگان قارتقا سوزا بەرىپ، ءبىراق ونىڭ قولىنا ەشتەڭە ىلىكپەدى. ورىندىقتاعى قارتتىڭ ورنى بوس ەدى.
-— اتا! — دەپ شاقىردى كيريسك. ەشكىم ءۇن قاتپادى. بالا باسىن كوتەرىپ، شوشىپ قالدى.
— اتا، اتا! قايداسىڭ، اتا!
— ايقايلاما! — دەپ ەمرايين ونىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى. بالاسىن قۇشاقتاي، قاتتى قىسىپ باۋىرىنا باستى.— ايقايلاما، اتاڭ جوق! شاقىرماي-اق قوي ونى ەندى! ول بالىق-ايەلگە اتتانىپ كەتتى.
ءبىراق بالا ونى ۇققىسى كەلمەي:
— اتام قايدا؟ اتام قايدا مەنىڭ؟ — دەپ جىلاپ جىبەردى.
— تىڭداساڭشى-ەي! جىلاما! سابىر ەت، كيريسك، اتاڭ جوق ەندى،— دەپ جۇباتپاق بولدى اكەسى، — تەك سەن جىلاماشى. ول ساعان سۋ بەر دەپ كەتتى. ءالى از عانا سۋىمىز بار عوي. جىلاعانىڭدى قويساڭ سۋ بەرەم. تەك سەن جىلاماشى. كەشىكپەي تۇمان ايىعادى، كورەسىڭ سودان سوڭ...
كيريسك جۇبانا قويماي اكەسىنىڭ قولىنان بوسانباق بولىپ جۇلقىنا بەردى. بۇل الىس-تارتىستان قايىق شايقالىپ كەتتى. ەمرايين امالى تاۋسىلىپ، داعدارىپ قالدى.
— مىنە، ءقازىر كورەسىڭ، ءجۇزىپ كەتەمىز! ءقازىر جۇزەمىز! ەي، مىلگۋن، تۇر! تۇر دەيمىن ساعان! ەسكەكتى ال قولىڭا!
مىلگۋن ەسكەكتى ەسە باستادى. قايىق سۋ بەتىمەن ءىلبىپ سىرعاناي بەردى. كۇللى الەمدى قىمتاپ العان مىنا سىرەسپە بوزعىلت تۇماندا قايدا، نەگە ءجۇزىپ بارا جاتقاندارى بەلگىسىز.
ولار جاڭا كۇندى وسىلاي قارسى الدى. ەندى قايىقتا ءۇش-اق ادام قالدى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
كەيىنىرەك كيريسك ازداپ سايابىرسىدى. ەمرايين ءوز ورنىنا بارىپ وتىرعان سوڭ ءتورت ەسكەكتىڭ ەكپىنىمەن قايىقتىڭ ءجۇزۋى جىلدامداي تۇسكەن. قايدا، نە ءۇشىن ءجۇزىپ بارا جاتقانى تاعى دا بەيمالىم. ورگاننىڭ ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولعانىنا قاتتى كۇيزەلگەن كيريسك وكسىگىن ءالى باسا الماي، قايىقتىڭ ارت جاعىندا جەتىمسىرەپ جالعىز وتىر. ەمرايين مەن مىلگۋن دا ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، نە وزدەرىن، نە كيريسكتى جۇباتا الماي، بىر-بىرىنە ءدات-قۋات بەرە الماي قينالعان شاق. بار بىلگەنى — ەسكەككە جارماسۋ عانا. ايتەۋىر قىبىرلاۋدىڭ دالباساسى. اق تۇمان اراسىندا بەت-الپەتتەرى قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كورىنەدى. اشتىق پەن ءشولدىڭ ايىقپاس اياۋسىز، اۋىر زۇلماتى توبەلەرىنەن ءتونىپ-اق تۇر. بىر-بىرىنە ءتىل قاتپاي، جاقتارى قارىسىپ قالعان. تەك الدەن ۋاقىتتان كەيىن مىلگۋن ەسكەكتى تاستاي بەرىپ:
— بول سۋدى! — دەپ ەمرايينگە تۇنەرە ءتىل قاتتى.
ەمرايين كەسپەكتەن ءشومىشتىڭ تۇبىنە ءبىر-بىر جۇتىم سۋ قۇيدى. ونىڭ ءوزى بورسىپ كەتكەن ساسىق سۋ ەدى. سول سۋدىڭ ءوزى بار بولىپ تۇرسا كانە. ەندى باس-باسىنا ءۇش-تورت قاسىقتان عانا قالدى-اۋ، باسقا تۇك جوق. جاڭاعى جۇتقاندارى جۇعىن دا بولعان جوق، ءشولدىڭ دەرتىن باسا المادى.
اۋا رايى وزگەرە مە، جوق پا؟ — دەگەن سۇڭعىلا سۇراقتىڭ سارساڭ ءساتى تاعى سوقتى. ءۇمىتسىز سايتان، تۇمان ءالى-اق اشىلار، دەپ ايتۋعا ەندى ەشقايسىسىنىڭ اۋزى بارمايدى. ءال-قۋات كەتىپ قالجىراعان جانداردى ەندى ەرىكسىز ەنجارلىق بيلەپ، مىنا كور تۇمان تۇتقىنىندا قايىعى قاقپايلاۋسىز قالتىلداپ، تاعدىر قۇرىعىنا تىرپ ەتپەي مويىنسۇنعان شاق. سودان باسقا امال جوق. كور تۇمان ادامدى ەزگىلەي ءتۇسىپ، ەرىكتەن ايىرىپ مەڭ-زەڭ حالدە قالدىرعان تەك مىلگۋن عانا سىلەيتە ءبىر بوقتاپ الىپ، ءۇنى دىرىلدەپ، اشىنىپ تۇرىپ:
— مىنا تۇمان قۇرىسا — مەن ولۋگە دايىن! — دەدى.— قايىقتان ءوزىم-اق سەكىرىپ كەتەر ەدىم. ايتەۋىر جارىق دۇنيەنىڭ ءبىر پۇشپاعىن كورسەم، اتتەڭ...
ەمرايين ءلام دەمەدى، ءتىپتى باسىن دا كوتەرگەن جوق. سويلەگەندە — نە ايتادى؟ قايىقتاعى قالعانداردىڭ ەندىگى ۇلكەنى سول ءبىراق ايتار اقىل قالماعان. بارار جەر، باسار تاۋ جوق!
ۋاقىت ەتىپ جاتتى. ەسكەكسىز قايىق بىرەسە تاپجىلماي تۇرىپ قالادى، بىرەسە قايتادان قالتىلداپ جىلجي جونەلەدى.
شەكسىز ءشول ازابىنا ازىناعان اشتىق قوسىلىپ، قايىقتاعىلاردىڭ ءحالى ساعات سايىن مۇشكىلدەنە بەردى. ءالسىز تاندەگى شىبىن جان مۇرىن ۇشىنا تايانا ءتۇستى.
كيريسك كىرپىگى عانا قيمىلداپ، قايىقتىڭ ارتىندا جاتىر. شويىنداي بولىپ ءزىل تارتقان باسى اينالا بەرەدى، تىنىسى تارىلىپ، وقتىن-وقتىن اش قارىن ازىناپ، ءىشىن بۇراپ-بۇراپ اكەتەدى. سۋسامىر دەرتى ءبىر تولاستامايدى، ءشول قىسىپ بارادى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
شەل قاندىرعىش كوك تىشقانعا جالىنىپ جاتىپ، بالا ەندى تاركى تىرشىلىكتى ۇمىتۋعا تىرىستى. ەندى ول سوناۋ تارعىل توبەت باۋرايىندا قالعان ەرتەگىدەي قول جەتپەس جۇماق دۇنيەنى ەسكە ءتۇسىرىپ، سول ويدان پانا ىزدەگەندەي ەدى.
ەرنى جىبىرلاپ: "كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!" — دەيدى بالا. ءقازىر باسى اينالىپ جاتقاندا ونىڭ ەسىنە سوناۋ تارعىل توبەتتىڭ بوكتەرىنەن تەمەن قاراي دومالاپ وينايتىن ساتتەرى تۇسە كەتتى. و، ول ءبىر تاماشا ويىن ەدى عوي. بۇل ويىننىڭ شەبەرى وسى كيريسك بولاتىن. بوكتەردىڭ قاباعىنا جۇگىرىپ شىعىپ، توبەدەن تومەن قاراي بورەنەشە دومالاپ تۇسەر ەدى. ەكى قولىڭدى ەكى قاپتالىڭا قىسىپ الىپ، ءوزىڭدى-وزىڭ دومالاتىپ جىبەرەسىڭ. بىر-ەكى اۋناپ تۇسكەن سوڭ، ءوزىڭدى-وزىڭ توقتاتا الماي زىمىراپ بارا جاتاسىڭ. راقاتتان سىقىلىقتاپ كۇلەسىڭ كەپ. اسپان اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ بارا جاتادى، بۇلتتار اۋناقشىپ، اعاشتار اتكەنشەك ويناپ، بار الەم استى-ۇستىنە شىققانداي بولادى. اسپاندا كۇن ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلگەندەي بوپ كورىنەدى. اينالا ايقاي-شۋ، بالالار ماز-مەيرام! بىرتە-بىرتە قۇلدىراپ دومالاپ كەلە جاتاسىڭ، دومالاپ كەلە جاتاسىڭ، كوزىڭنىڭ الدى بۇلدىراپ، الدەكىمنىڭ بەتى سوپايىپ، الدەكىمنىڭ اياعى قيسايىپ، قىلت-قىلت ەتىپ قالىپ جاتادى. اقىرى سايدىڭ تابانىنا جەتىپ توقتايسىڭ. قۇلاعىڭ شۋىلدايدى. ەڭ قىزىعى ەندى باستالادى. بالالار: ءبىر، ەكى، ءۇش! — دەپ ساناعاندا باسىڭنىڭ اينالعانىنا قاراماي ورنىڭنان اتىپ تۇرۋىڭ شارت. ادەتتە بالالاردىڭ ءبارى دە بىردەن تۇرا الماي، قۇلاپ قالىپ جاتادى. وي، سونداعى قىران كۇلكى-اي! وزگەلەر دە كۇلەدى، ءوزىڭ دە كۇلەسىڭ! قۇلاماي تۇرعىڭ كەلەدى، ال اياق استى شايقالىپ، تەڭسەلىپ بارا جاتادى. سوندايدا كيريسك قۇلاماۋشى ەدى. قۇلاماۋعا بارىنشا تىرىسىپ باعاتىن. ويتكەنى جانىندا مۋزلۋك بار عوي. ونىڭ كوزىنشە الدەكىم قۇساپ قۇلاپ جاتۋ ۇيات قوي.
ايتسە دە ەڭ قىزىعى، ەڭ كۇلكىلىسى قاباقتان مۋزلۋك ەكەۋى قاتار ءتۇسىپ جارىسا دومالاعان كەزدەر ەدى. قالاسا، قىزدار دا دومالاي الادى. ءبىراق ولار قورقاق كەلەدى، ءارى دەسە بۇرىمدارى الدەنەگە ءىلىنىپ قالادى. ءبىراق ونى قويشى. مۇنداي-مۇنداي قىزىق ويىنداردا جاراقات بولماي تۇرمايدى.
مۋزلۋك ەكەۋى قاتار دومالاعان كەزدە كيريسك ودان وزىپ كەتپەيىن دەپ ەشكىمگە بىلدىرمەستەن ادەيى شىنتاعىمەن جەر تىرەپ بارا جاتادى. ەكەۋى ساي تابانعا بىردەي دومالاپ ءتۇسىپ، ايقاي-كۇلكى ارالاس قيقۋ كەزىندە "ءۇش!" دەگەنگە دەيىن ورىندارىنان ۇشىپ تۇرا كەلەر ەدى دە، كيريسك مۋزلۋك قۇلاپ قالماسىن دەپ سۇيەي بەرەر ەدى. سول ءساتتىڭ ول ءۇشىن ەڭ ءلاززات شاعى ەكەنىن ەشكىم بايقاماۋشى ەدى-اۋ. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سۇيەگەن بولىپ، ەرىكسىز قۇشاقتاسار ەدى. مۋزلۋكتىڭ ەرىندەرى جۇرەگىڭدى جۇلىپ الارداي دىرىلدەپ، سىقىلىقتاي كۇلىپ؛ وتىرىكتەن قۇلاپ بارا جاتقان بولادى دا، كيريسك ونى سۇيەي بەرگەن بولىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ قالادى. سول كەزدە بۇل ەكەۋىنىڭ اعىل-تەگىل باقىت قۇشاعىندا تۇرىپ، ۇركەك، بالاڭ ماحابباتتىڭ بۋىنا ماس بولعانىن باسقالار بايقاماس ەدى. جۇقا كويلەكتىڭ استىنان قىز شىركىننىڭ جۇرەگى تارسىلداي سوعاتىن. ەكەۋىنىڭ دەنەسى بىر-بىرىنە جۋىسىپ كەتكەندە، كيريسكتىڭ قولى ابايسىزدا قىزدىڭ جاڭادان ءتۇيىن تاستاعان توپ-تومپاق توسىنە ءتيىپ كەتەر ەدى دە، قىز بالانىڭ دەنەسى ءدىر-دىر ەتە قالىپ، كيريسككە جابىسا تۇسەر ەدى. و، شىركىن، سول كەزدەگى ونىڭ شالا ماستىقتان جايناڭ قاققان سيقىرلى كوزقاراسىن ايتساڭشى! سول ساتتە كۇللى الەم: جەر دە، اسپان دا كۇلكى مەن باقىت قۇشاعىندا قۇيقىلجي شىر اينالىپ، شاتتىققا كەنەلەر ەدى. مۇنىڭ اتى تاڭعاجايىپ باقىت ەكەنىن سوندا بالالار بىلگەن بە، ءسىرا...
تەك بىردە ءبىر جاماعايىننىڭ كيريسكتەن ۇلكەنىرەك جەكسۇرىنداۋ بالاسى سەزىپ قالىپتى: سودان ول دا باسى اينالىپ قۇلاپ بارا جاتقان بولىپ، ەسالاڭ ادامشا مۋزلۋكقا اسىلا كەتكەنى بار. مۋزلۋك شەگىنىپ قالىپ، قاشا جونەلىپ ەدى، اناۋ باسى اينالىپ تالتىرەكتەگەن بولىپ، مۋزلۋكقا تاعى دا جارماسا باستاعانى. سوندا كيريسك الگىمەن ءبىر توبەلەستى دەيسىڭ. الگى نوقاي ۇلكەندىگىن ىستەپ، كيريسكتى بىرنەشە رەت شالىپ جىقتى. ءبىراق كيريسك تە بەرىسپەدى-اۋ. اقىرى يتجىعىسپەن تىندى.
ابدەن سىلەسى قاتقانشا ويناپ-ويناپ، ەنتىككەن تەرشەڭ بالالار سۋ ىشپەك بولىپ بۇلاققا قاراي تۇرا جۇگىرەر ەدى. و، سول ءبىر قۋانىشتى كەزدەر-اي!
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
اۋ، كوك تىشقان، سۋ بەرشى...
بۇلاق جاقىن بولاتىن. ورماننان باستالعان باستاۋ وسى بالالار وينايتىن جەردەن كەلىپ شىعاتىن. بۇلاق تۇبىندە مالتا تاستار جاتار ەدى، كاۋسار سۋ ساپ-سالقىن-اۋ، شىركىن، جاعالاي بەلۋاردان ءتۇرلى شوپتەر ءوسىپ، سۋدى قاۋمالاپ، قالقالاپ تۇرار ەدى. ءدال سۋاعاردا وسكەن شوپتەر اعىنمەن الىسىپ، سىقىلىقتاعان سۋمەن بىرگە سىلاڭداپ جاتادى. ەركە بۇلاق بىرەسە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جارق ەتە قالىپ، بىرەسە تۇكسيگەن جارقاباقتىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتىپ، كەيدە نۋ جىنىس ءشوپتىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ قالىپ، تەڭىز جاققا قاراي جوڭكىلىپ جاتاتىن.
بالالار وسى بۇلاققا اتويلاپ كەلىپ، جاعاداعى ءشوپتى قولدارىمەن ىسىرا-مىسىرا، سۋعا باس قوياتىن. قول جۋىپ، سۋدى الاقانمەن الىپ ۇرتتاۋ دەگەن جوق، بۇعىشا باستى سۋعا كومىپ جىبەرگەندە، بىلدىر بۇلاق ولاردىڭ بەت-اۋزىن ايمالاي قىتىقتايدى كەلىپ. و، ول ءبىر راقات دۇنيەسى ەدى عوي!
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
كەك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
اۋ، كوك تىشقان، سۋ بەرشى...
بالاقايلار سۋعا باستارىن تىعىپ قاز-قاتار جاتار ەدى. يىقتارى ءتيىسىپ، سۋعا سۇققان قولدارى ءبىر ادامنىڭ قولىنداي بىرىگىپ كەتەتىن. ولار سۋدى ەرىندەرىمەن قارماپ، دەمالىپ-دەمالىپ، قايتا-قايتا جۇتا بەرەدى. جۇتقان سايىن راقاتتانىپ، ەندى ەرىككەننەن سۋدى بىلدىرلاتا ۇرلەپ وينايدى. ولار بۇلاق باسىنان كەتكىسى كەلمەيدى، كۇمىستەي اعىننان باستارىن العىسى كەلمەيدى. ايناداي اعىن سۋدان وزدەرىنىڭ قيسىق-قيسىق سۋرەتتەرىن كورىپ، سوعان مەيرام بولىپ، بىرىنە-بىرى قاراپ كۇلىسەدى-اي كەلىپ.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
اۋ، كوك تىشقان، سۋ بەرشى...
مۋزلۋك سوندا سۋدان باسىن الماي، كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا كيريسككە قۋلانا كۇلىمدەپ قاراپ قويادى. كيريسك تە وعان كوزىنىڭ قيىعىمەن قۋلانا كۇلىمدەپ جاۋاپ قاتقانداي بولادى. قىز بالا ورىن جەتپەگەندەي كيريسكتى يىعىمەن يتەرىپ-يتەرىپ قويادى. كيريسك شەگىنە قويمايدى. سوندا قىز اۋزىنا سۋ تولتىرىپ الىپ، ونىڭ بەتىنە بۇركىپ كەپ جىبەرەدى. كيريسك سۋدى ۇرتىنا تولعانشا ۇرتتاپ الىپ، قىزدىڭ بەتىنە سىزدىقتاتا بۇركىپ-بۇركىپ جىبەرەدى. ال كانە، القىن-جۇلقىن ايقاس باستالسىن دا كەتسىن. ەكەۋى دە بۇلاقتى شالپىلداتىپ، بىر-بىرىنە سۋدى اياماي شاشا بەرەدى، شاشا بەرەدى. ءۇستى-باستارى مالمانداي بولىپ، شىڭعىرا ايقايلاپ، بۇلاق بويىمەن ءبىرىن-بىرى قۋالاپ اسىر سالادى...
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
ەندى قايتىپ سول قىزىقتىڭ ەشقاشان قايتىپ كەلمەيتىنىن ويلاعاندا كيريسكتىڭ جۇرەگى سىزداپ سالا بەردى. تىنىسى تارىلىپ، ءىشى-باۋىرى بۇراپ اكەتىپ بارادى. سول اۋرۋعا شىداي الماي، بۇك ءتۇسىپ، الگى ءبىر كوك تىشقانعا ءمىناجات ايتىپ، اقىرىن عانا جىلاپ جاتتى.
كوك تىشقان-اۋ، سۋ بەرشى!
بالا وتكەن قىزىقتان مەدەت ىزدەپ، جانتالاسىپ جاتا بەردى. جاعداي سول ءباز باياعى. اق كەبىندەي قىمتاعان قالىڭ تۇمان ءالى قامالاپ تۇر. قايىقتاعىلار ءوز-وز ورىندارىندا تالىقسىپ جاتىر. الدا نە كۇتىپ تۇرعانى ءالى بەلگىسىز. تەك ءبىر كەزدە قايىق قاتتى قالتاڭ ەتە قالدى. بالا اكەسىنىڭ شوشىنعان داۋسىن ەستىپ قالدى:
— مىلگۋن! مىلگۋن! ونىڭ قالاي! قوي، ءقازىر!
كيريسك باسىن كوتەرىپ قاراپ ەدى: شوشىپ كەتتى. مىلگۋن قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن ەڭكەيىپ، وجاۋمەن تەڭىز سۋىن كوسىپ الىپ ءىشىپ جاتىر ەكەن.
— قوي، ءقازىر! — دەپ ەمرايين ونىڭ قولىنداعى وجاۋدى تارتىپ الماق بولىپ تۇرا ۇمتىلدى.
ءبىراق مىلگۋن قاھارلانا قارسى تۇردى:
— جاقىنداما ماعان، قاباساقال! ولتىرەمىن! اۋىزعا الىپ بولمايتىن اپ-اششى تۇزدى سۋدى مىلگۋن اۋزىنان اعىزا، ءۇستى-باسىنا توگە-موگە، ءوزىن-وزى زورلاپ، وبىپ-وبىپ جۇتقاندا وجاۋ تۇتقان قولى قالش-قالش ەتەدى. تۇرىنەن ادام شوشىرلىق، جابايى اڭ سياقتى ەدى.
ودان سوڭ ول وجاۋدى قايىقتىڭ تۇبىنە لاقتىرىپ تاستاپ تىنىسى ءبىتىپ قىر-قىر ەتىپ، شالقاسىنان قۇلاي كەتتى. ونى ازاپتان قۇتقارۋعا دارمەن جوق. كيريسك قورىققانىنان ءبىر ۋىس بولىپ بۇكشيە ءتۇستى، ءىشى-باۋىرى بۇرىنعىدان بەتەر بۇراپ-بۇراپ اۋىردى، ءشول دەگەنىڭ شىداتپاي قىسىپ اكەتىپ بارادى. ەمرايين بۇرىنعىدان بەتەر ءجۇنجىپ، باسى سالبىراپ، قايىقتى ەسكەكپەن جايلاپ جىلجىتىپ، بەلگىسىز تۇماندى تۇرتكىلەي ءجۇزىپ جۇرە بەردى. ودان باسقا ونىڭ قولىنان نە كەلسىن...
مىلگۋن ءبىر ءسات تىنشيدى دا، قايتادان شەل شابۋىلىنا شىداي الماي، قىر-قىر ەتىپ، تۇلا بويى قالشىلداپ، جانتالاسىپ جاتادى. سالدەن سوڭ ول اقىرى باسىن كوتەردى:
— ورتەنىپ بارادى، ءىشىم ورتەنىپ بارادى! — دەپ ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ومىراۋىن ايىرىپ-ايىرىپ تاستادى.
— ايتساڭشى ەندى، نە ىستەيىن؟ قايتسەم جەڭىلدەتەم سەنىڭ ازابىڭدى؟ انادان ءبىر جۇتىم..، — دەپ ەمرايين كەسپەكتى نۇسقادى.
— كىشكەنە قۇيايىن با؟
جوق، — دەپ باس تارتتى مىلگۋن. — ەندى كەرەگى جوق. مارقۇم ورگان اتاي قۇساپ ءتۇن تۇسكەنشە شىداي تۇرام عوي دەپ ەدىم، بولمادى. مەيلى. ايتپەسە ءىس ناسىرعا شابار. سۋدىڭ ءبارىن ءىشىپ قويارمىن. ەندى ءبىتتىم، مەن جوقپىن. مەنىڭ تالقانىم تاۋسىلدى... مەن ءوزىم-اق... ءوزىم، ءالى كۇشىم جەتەدى.
مىنا قۇلازىعان قۋ تۇماننىڭ ىشىندە اقىرعى دەمى تاۋسىلىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ءسوزىن ەستۋدەن ارتىق بار ما ەكەن! ەمرايين ءوزىنىڭ جان جولداسى، ءارى باۋىرى مىلگۋننىڭ كوڭىلىن اۋلاپ كورمەك ەدى، ءبىراق مىلگۋن ونى تىڭداعىسى دا كەلمەدى. ول جانتالاسىپ، بار ازاپتان ءبىر-اق قۇتىلۋعا بەلدى بەكەم بايلاعان ەكەن.
— ەندى ماعان ءسوز سويلەمە! -— دەپ اقيلاندى مىلگۋن. — ەندىگى بوس ءسوز. مەن ءوزىم-اق... ءوزىم-اق كەتەمىن. ال، اكەلى-بالالى ەكەۋىڭ وزدەرىڭ بىلىڭدەر. وسى دۇرىس. مەنىڭ مۇنىمدى كەشىرىڭدەر، باۋىرلارىم. سەندەر اكەلى-بالالى ەكەۋىڭ قالىڭدار، ءالى ازداعان سۋ بار عوي... ال، مەن ءقازىر اتتانامىن. — وسىنى ايتىپ مىلگۋن تىرمىسىپ جاتىپ قايىقتىڭ ەرنەۋىنە اسىلدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە ورنىنان ارەڭ كوتەرىلىپ الىپ، ەمرايينگە تۇنەرە قاراپ تۇرىپ:
— سەن ماعان كەسىر بولما، قاباساقال! — دەدى. — وسى ءجون. ماعان بوگەت بولما. قوش بولىڭدار! مۇمكىن، كورەتىن جارىق ساۋلەلەرىڭ بار شىعار... مەن ءقازىر... مىنە... سەن تەز-تەز ءجۇزىپ كەت. قايىقتى تەز اكەت. كۇتپە مەنى... ەگەر ماعان جاقىنداساڭ، قايىقتى توڭكەرىپ تاستايمىن. ال، سىلتە ەسكەكتى، قاباساقال، قاتتىراق ەس! ەستيمىسىڭ-ەي، ايتپەسە اۋدارىپ تاستايمىن...
مىلگۋننىڭ تىلەگى مەن بۇيرىعىن ورىنداماسقا لاج قالمادى. قايىق ءتىلسىز تۇمان مەن ءتىلسىز تەڭىزدى قاق جارىپ، زىمىراپ تۋرا تارتتى. كيريسك ءۇنى دىرىلدەپ جىلاپ جىبەردى:
— اكي-مىلگۋن! مىلگۋن-اعا! قويىڭىز!
ءدال سول ساتتە مىلگۋن اي-شايعا قاراماي قايىقتان اۋناپ ءتۇستى. قايىق ءبىر جاعىنا قاراي قۇلدىراي قيسايىپ بارىپ، قايتا تۇزەلدى.
— ارى كەت! ارى كەت جىلدام! — دەپ ايقاي سالدى مۇزداي سۋعا قولى ەربەڭدەپ باتىپ بارا جاتقان مىلگۋن.
قالىڭ تۇمان ونى كوزدەن لەزدە تاسا قىلدى. اينالا تىپ-تىنىش، كەنەت سول ءولى تىنىشتىقتى مىلگۋننىڭ اقىرعى ايقايى سەلت ەتكىزدى دە، قايتادان تىنا قالدى. سوندا ەمرايين باۋىرى شىداي الماي:
مىلگۋن! مىلگۋن! — دەپ وكىرە جىلاپ، قايىقتى تەز قايتا بۇردى.
قايىقتى اعىزىپ قايتىپ كەلگەندە، مىلگۋن كورىنبەي كەتىپ ەدى. سۋدىڭ بەتى سىپ-سىلاڭ، تىپ-تىنىش. ەشتەڭە بولماعانداي، ەشكىم باتپاعانداي، ءىز-تۇز جوق. الگىدە عانا ءتىرى ادامنىڭ ءدال قاي جەرگە باتىپ كەتكەنى دە بەلگىسىز.
اكەلى-بالالى ەكەۋى ەندى ابدەن قاراڭعى تۇسكەنشە سول جەردى اينالىپ ءجۇردى دە قويدى. قايعىدان قان جۇتىپ، ەكەۋى دە ەڭىرەپ تۇرىپ، كوپ جىلادى. اكەسىنىڭ جىلاعانىن كيريسك ومىرىندە تۇڭعىش رەت سوندا كوردى. وعان دەيىن ونىڭ جىلاعانىن بالا كورگەن دە ەمەس، بىلگەن دە ەمەس.
— ەندى ءبىز جالعىز قالدىق، — دەپ مىڭگىرلەدى ەمرايين ساقالىنا ساۋلاعان جاستى ءسۇرتىپ. — مىلگۋنىم، قايران مەنىڭ مىلگۋنىم! — دەپ كۇبىرلەپ وكسىگەنىن ەش باسا المايدى.
ال، كۇن بولسا باتىپ بارا جاتتى. ءسىرا، باتىپ بارا جاتقان بولار. ەگەر بۇل الەمدە كۇن ءالى بار بولسا، ەگەر ول ءالى اسپان استىندا، تەڭىزدەردىڭ تۇمانداردىڭ ۇستىمەن اينالىپ جۇرگەن بولسا، وندا ول ءقازىر اسپاي-ساسپاي ۇياسىنا قونعان شىعار. ال، مۇندا ءىڭىردىڭ قارا بوياۋىنا قانا تۇسكەن قالىڭ تۇمان اراسىندا، شەكسىز تەڭىز ۇستىندە اداسقان جالعىز قايىق ساندالىپ ءجۇر. ونىڭ ىشىندە ەندى ەكى-اق ادام قالدى. اكەلى-بالالى ەكەۋى-اق.
اقىردىڭ اقىرىندا ەمرايين سۋ ىشپەسەك بولماس دەپ ءتۇيدى. كيريسكتىڭ وسى ءساتتى زارىعا كۇتىپ جاتقانىن ول بىلەدى ارينە. بالاسىنىڭ قىڭقىل-سىڭقىلسىز اشتىقپەن، شولمەن قاسارىسا ارپالىسىپ جاتقانىن جانە بىلەدى. مىلگۋننىڭ ءولىمى كوپكە دەيىن سۋ تۋرالى ويدى كومەسكىلەندىرىپ جىبەرگەن سياقتى ەدى. ءبىراق سۇم ءشول استە-استە قايتادان بەلەڭ الىپ، الگى ءبىر ازاپ ساتتەرىن از ۋاقىت تىيعانى ءۇشىن ءوش العانداي ەندى ەسەلەپ قىسا ءتۇستى.
جەرگە تامىزىپ المايىن دەپ اسا ءبىر ساقتىقپەن بورسىعان سۋدان اۋەلى كيريسككە ازداپ اعىزدى. كيريسك اكەسىنىڭ قولىنان ءشومىشتى جۇلىپ الىپ، ارقاسى ۇستاعان باقسىداي وبىنىپ، الگى تامشىنى جۇتىپ سالدى. ەمرايين ەندى سۋدى وزىنە قۇيىپ كورىپ ەدى، كەسپەكتىڭ تۇبىندە تۇلدىر عانا قالعانداي بولدى. اكەسىنىڭ قولىنداعى كەسپەكتىڭ توڭكەرىلۋىنە قاراپ، ەندى سۋدىڭ مۇلدە از قالعانىن بالا دا بايقادى. وسىلاي بولارىن كۇن ىلگەرى بىلسە دە، مىنا تاپشىلىقتى كوزىمەن كورىپ ەمرايين مۇلدە شوشىپ كەتتى. وجاۋداعى سۋدى ىشۋگە اسىققان جوق. وجاۋدى قولىنا ۇستاپ وتىرىپ، شەل ازابىنان مىڭ ەسە اۋىر ازاپتىڭ ءتونىپ كەلە جاتقانىن ەندى اڭعارىپ، داعداردى دا قالدى.
— ءما، ۇستاي تۇر، — دەپ وجاۋدى بالاسىنا ۇسىندى. ىشىندە سۋى بار وجاۋدى تۇتىپ وتىرۋ بالاسىنا زور ازاپ ەكەنىن جانە دە سەزدى.
قولىندا سۋ بولا تۇرىپ، ىشە الماۋ دەگەن نەتكەن قيامەت! ەمرايين قولى وجاۋدان بوساعان سوڭ كەسپەكتىڭ تىعىنىن مىقتاپ ۇردى دا، اعاش بوشكەنى ءوز ورنىنا قويدى.
— ءىش،— دەدى ول ۇلىنا.
-— ءوزىڭ شە؟ — دەپ بالاسى اڭ-تاڭ.
— مەن كەيىن ىشەم. قينالما، ىشە عوي، — دەدى اكەسى سابىر ساقتاپ.
كيريسك ساسىعان سۋدى لەزدە جۇتىپ سالدى. ءشولى ارينە، قانبادى، دەسە دە ىشتەگى الاۋ ازداپ بولسا دا باسىلعانداي بولدى.
— قالاي؟ — دەدى اكەسى.
— ازداپ ءتاۋىر،— دەپ ءتىل قاتتى بالا ريزا پەيىلمەن.
سەن قورىقپا. ءتىپتى ءبىر تامشى سۋ تاتپاعاننىڭ وزىندە ادام ەكى-ۇش كۇنگە شىدايدى. وسى ەسىڭدە بولسىن. نە بالە كەلسە دە تەك قورقۋشى بولما.
— سەن سوندىقتان ىشپەدىڭ بە؟ — دەپ قالدى كيريسك. سوسىن سۇراقتان ەمرايين توسىلىپ قالدى. اقىرى ويلانىپ وتىرىپ:
— ءيا، دەدى.
— ال تاماقسىز قانشا ۋاقىت شىداۋعا بولادى؟ ءبىز ءدام تاتپاعالى تالاي كۇن ءوتتى عوي.
— سۋ بولسا بولدى. سەن ونى ويلاي بەرمە. كەل، ودان دا ءبىراز ءجۇزىپ الايىق. ساعان ايتار ءسوزىم بار.
جۇزە سويلەسپەسە بولمايتىنداي، ەمراييي ەسكەكتەرىن شيقىلداتىپ، قايىقتى باياۋ قالىقتاتىپ، قالىڭ تۇمان اراسىندا باعىت-باعدارسىز كەتە باردى. داتكە قۋات قىلماسا، ءسوز باستاۋ قيىن ەدى. وسىلاي ءىلبىپ بارا جاتقاندا ايتار ءسوزدىڭ جۇيەسىن تابۋ وڭايلايتىن سياقتى كورىندى ەمرايينگە. ونىڭ ايتايىن دەگەن ويىن ايتپاق تۇرماق، ويلاۋدىڭ ءوزى ازىرەيىلدەي قاھارلى ەدى. ەسكەكتى ءوزى ەسىپ قانا قويماي، بالاسىن دا جۇمىسقا سالدى. بالاعا ەسكەك ەستىرىپ تە، ءتىپتى ءجۇزىپ تە قاجەتى جوق ەدى. بالا مىلگۋن-اعاسىنىڭ اۋىر ەسكەكتەرىن ارەڭ قوزعالتىپ كەلەدى. جالعىز ەسكەك بولسا ءبىر ءسارى، قوس ەسكەككە مۇنىڭ شاماسى ءالى كەلىڭكىرەمەيدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە كيريسك ابدەن السىرەگەن عوي. ول تۇرماق، ەمراييننىڭ ءوزى دە ساعات سايىن ال-دارمەنى سارقىلىپ بارادى. اكەسى سول سەبەپتى دە ءسوز باستاۋعا اسىعادى. ۋاقىت شىركىن ءوتىپ بارادى، سوڭعى ساعات سوعۋعا جاقىن. ولشەۋلى مەزگىل وتكەلى تۇر.
كيريسك ارتىنا بۇرىلماستان، ءتىل قاتپاستان اۋىر ەسكەكتەردى ارەڭ تولعاپ وتىر. ەمراييندى قيناعان بۇل جايت تا ەمەس. بالاسىنا جەلكەسىنەن قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ءالى بۇعاناسى قاتپاعان قورعانسىز نارەستە ەكەنىن ەندى اڭعارىپ، جان دۇنيەسى ەلجىرەپ، جارالى جۇرەگى قان جىلاپ، مىنا تاسىراڭداعان تاعدىردىڭ سونشالىقتى قاتىباس بولعانىنا ازالانىپ، اتتەگەن-اي، ەرنىن ءبىر تىستەلەدى دەيسىڭ. مىنا جالعىز جادىگەرگە ايتايىن دەگەن ويىن ايتا المايدى، ايتپاسقا تاعى بولمايدى...
بىرتە-بىرتە تۇماننىڭ ءتۇسى تۇنەرە ءتۇستى، جان-جاقتان قورقاۋ قاراڭعىلىق قامالادى. ەمرايين بولسا اۋىر ويدىڭ ءزىلى باسىپ، ءالى ءجۇزىپ كەلەدى، ەندى ۋاقىت شىن تاقالعان سياقتى. تابيعاتىنان قانشا بەرىك بولعانمەن، ءوزىن-وزى قانشا قايراعانمەن، اشتىق پەن ءشول ونىڭ ءال-قۋاتىن جىلدام جالماپ، جانىن القىمعا تاقاعان سياقتى ەدى. الدا تۇرعان اپاتقا بالانىڭ بويىن دا، ويىن دا ۇيرەتىپ، اجال مەن ازاپتىڭ بەت-جۇزىنە تۋرا قاراۋدى امانات ەتىپ ايتىپ قالۋعا اسىقپاسا بولمادى. ازىرشە ال-دارمەنى باردا ايتىپ ۇلگەرمەسە — وكىنىشى وتەلمەس.
ورگان مەن مىلگۋننىڭ سوڭىنان ءوزى دە اتتانباسقا امال جوق ەكەنىن ەمرايين پايىمداپ بولعان. بالانىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋدىڭ، تىم بولماسا انا بىرەر تامشى ساسىق سۋ تاۋسىلعانشا ونىڭ جانىن قاۋزاي تۇرۋدىڭ بىردەن-بىر جولى وسى عانا. مىنا تۇيىق تۇمان بۇگىن تۇندە اشىلا ما جوق ەرتەڭ كۇندىز اشىلا ما، الدە مۇلدە اشىلماي ما، ايتەۋىر ءبىر ايىعا قالعان كۇندە وراسان تەڭىزدىڭ ورتاسىندا جاپادان-جالعىز بالا قالاي، ءقايتىپ كۇن كورىپ، قالاي جول تابا الار — بۇعان ەمراييننىڭ اقىلى جەتپەس، بۇل سۇراقتىڭ ءتۇيىنى شەشۋسىز. ولىمسىرەپ جىلت-جىلت ەتكەن جالعىز ءۇمىت بار: ەگەر تەڭىز تۇماننان اشىلا قالسا، اڭ ادامداردىڭ ۇلكەن كەمەسى كەزدەسىپ، بالانى قۇتقارىپ قالار. البەتتە بۇل، ايتەۋىر، ءدۇدامال دا بولسا، جورامال تەك. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، اق ادامداردىڭ ۇلكەن كەمەسى مۇقيت كەزىپ، كەي-كەيدە وسى جاققا دا جاقىنداپ كەلەتىن كورىنەدى. ادام ەستىمەگەن الىس جاقتاردان شىعىپ، الىس ەلدەرگە اتتانادى-مىس، ەمرايين ونداي كەمەنى ومىرىندە كورگەن ەمەس، راس كەزبە ساۋداگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، اق ادامدار تاۋداي-تاۋداي قايىقتارعا ءمىنىپ جۇرەتىن كورىنەدى، الگى ساۋداگەرلەر سول كەمەگە مىنگەنبىز دەپ تە ايتادى. ساۋداگەر حالىقتىڭ جەر بەتىندە بىلمەيتىنى جوق، تەگى سونداي قايىقتاردىڭ بارى راس تا شىعار. اۋا رايى اشىلىپ، الگى اق ادامداردىڭ وسى جاققا جولى ءتۇسىپ، جالعىز جادىگەردىڭ قالتىلداق قايىعىن بايقاپ قالسا، كىم بىلەدى، قۇتقارىپ تا الار. بۇل، ايتەۋىر ءۇمىتسىز شايتاننىڭ كەبى، ايتپەسە ءبارى نەعايبىل، ءبارى تەك قيىرسىز قيال.
اقىرعى ساپارعا اتتانار الدىندا اكەسى بالاسىنا وسى جايدى ايتپاقشى ەدى. تاعى دا ءبىر ايتاتىن امانات بار. بالا جالعىز قالعاندا، اجال اقىماق وعان دا قۇرىق سالار بولسا، اقىرعى تامشى سۋ تاۋسىلىپ، شەلدەن دەمى تاۋسىلار بولسا، بالانىڭ قايىق ۇستىندە ولگەنى جاقسى. ورگان مەن مىلگۋن قۇساپ، ەندى سالدەن سوڭ اقىرعى جايعا اتتاناتىن ەمرايين قۇساپ سۋعا سەكىرىپ ولمەۋ كەرەك. ابدەن ەسىنەن ايىرىلىپ، كوزى جۇمىلعانشا بالا قايىقتا جاتسىن، قوزعالماسىن. وسىنى ايتپاسقا امال جوق، تاعدىر باسقا سالدى ەكەن كونۋ كەرەك... ال ەندى ءبىر ءسات بالانىڭ جاپادان-جالعىز جاپان تەڭىزدىڭ ورتاسىندا قالىپ، اشتىق پەن ەلدەن تالماۋسىراپ، ءولىپ بارا جاتقانىن كوز الدىنا ەلەستەتۋى مۇڭ ەكەن، ەمرايين تۇلا بويى تۇرشىگىپ، شىبىن جانى شىرقىراپ شوشىپ كەتتى. مۇنداي سۇمدىققا جان بالاسى شىداپ بولماس، بۇعان ءتوزۋ مۇمكىن ەمەس. بالا بايعۇستى بۇلاي جالعىز تاستاۋعا بولماس، ودان دا ەكەۋى بىرگە ولگەنى جاقسى.
سالدەن سوڭ تەڭىز ۇستىندە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، ءتۇپسىز تۇنەك ءتۇن باستى. تۇمان تۇتقىنىندا كۇندىز ءجۇزۋدىڭ ءوزى دالباسا، ال مىنا كوردەي قاراڭعى تۇندە ءجۇزۋ مۇلدە اقىلعا سىيىمسىز. قايىق ءبىر ورىندا باياۋ شايقالىپ تۇر. اۋا رايى وزگەرەتىن ءتۇرى جوق، تىپتەن بەلگى جوق. ءولى تەڭىز تىرپ ەتپەيدى.
اكە مەن بالا قايىق تۇبىندە بىر-بىرىنە تىعىلىپ قاتار جاتىر. ەكەۋى دە كوز ىلگەن جوق. اشتىق ارىتقان، ءشول سانسىراتقان سورلىلار ەندىگى كۇننىڭ نە بولارىن ويلاپ، ازاپ شەگۋدە...
اكەسىمەن كاتار جاتىپ، بالا ونىڭ قۋ سۇيەگى قالعانىن سەزدى، الپامساداي دەنەسى دە كىشىرەيىپ، مۇلدە شوگىپ قالىپتى. تەك ساقالى عانا بۇرىنعىسىنشا قايراتتى، قاپ-قاتتى ەكەن. اكەسىن اياپ بالا ىشىنەن جىلاپ، كوزدىڭ جاسىن جۇتىپ جاتتى. ءقازىر ول بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن سەزىمدەردى باستان كەشتى. اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى ۇلى ماحاببات سىرىن ەندى سەزدى. بۇل سەزىمدى ول سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماس، ويتكەنى ول سەزىم بالانىڭ قانى مەن جانىندا، جۇرەگىنىڭ لۇپىلىندە جاسىرىنىپ جاتقان تۇڭعيىق دۇنيە بۇرىن ول اكەسىنە تارتىپ تۋعانىن ماقتان ەتەر ەدى، سوعان ەلىكتەپ، اكەسىندەي بولىپ ءوسۋدى ارماندايتىن، ەندى ول اكەسى مەن ەكەۋى ءبىر ادام ەكەنىن ءتۇسىندى، اكەسى بالاسىنىڭ باستالۋى دا، بالا — اكەنىڭ جالعاسى ەكەن سوندىقتان دا اكەسىن اياپ، جانى كۇيزەلگەنى، ءوزىن-وزى اياپ، تەبىرەنگەنى ەكەن. ەندى ول كوك تىشقانعا شىن ىقىلاسىمەن جالبارىنىپ، اكەسى مەن ەكەۋىنە سۋ اكەلىپ بەرۋدى تىلەدى:
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
اكەسى ساعات سايىن سۋسامىر دەرتتەن وزەگى ورتەنىپ، ءولىم حالىنە جەتىپ قالسا دا، ەندى ءوزى ءۇشىن سۋدى اڭساپ ويىن سارسىتپادى. ىشەك-قارنى قاڭسىپ، تەمىر بۇراۋ سالىپ بۇراعانداي، الاۋلاي ءتۇستى. باسى شىڭىلداپ، قۇرساۋ سالعانداي سىنىپ بارا جاتتى. مىلگۋننىڭ سوڭعى مينۋتتارداعى شەككەن ازابىن ول ەندى ءتۇسىندى. ەمرايين ەندى بۇل ازاپتى دا ويلاپ جاتپادى. ەندى سۋ تۋرالى، شەل قاندىرۋدى ويلاپ جاتۋدىڭ تۇككە كەرەگى جوق ەدى. ەگەر دە بالا بولماسا، باۋىرىنا بالاپانداي تىعىلىپ وتىرعان بيشارا ۇلى بولماسا، ول بۇل ازاپتى شەككەنشە، تەزىرەك جانىن جاي تاپتىرار ەدى. بالا ءتىرى قالار
دەگەن ءۇمىت جوققا ءتان، سويتە تۇرا ونىڭ ءومىرىن ءسال ساتكە بولسا دا ۇزارتا السام دەگەن جانتالاس ارمان — قازىرگى بار ماقساتى، بار تىلەگى سول عانا: بالا ءسال ساتكە بولسا دا ءۇزىلىپ كەتپەي ءتىرى بولا تۇرسا ەكەن. سول سەبەپتى دە ول ءوزىن ولىمگە قيۋى كەرەك. بالا ءۇشىن، ءبىراق بالانى جاپادان-جالعىز، ەكى كوزىن جاۋدىرەتىپ، مىنا جاپان تەڭىزدە پاناسىز قالدىرىپ كەتۋگە تاعى دارمەن جوق. ءولىم ءوزى كەلگەنشە شىداي تۇرايىن دەسە بالانىڭ ءبىر قاسىق نەسىبەسىنە، ونىڭ ءومىرىن بىرەر ساعاتقا بولسا دا ساقتاي الاتىن ءبىر جۇتىم سۋىنا ورتاق بولادى، سول سۇمدىق بولماس ءۇشىن سۇم ومىرمەن ءدال ءقازىر قوشتاسايىن دەسە، بالانى تاعى قيمايدى. شىن قيىنى وسى ەدى. ءبىراق ەندى شەگەرىلىپ، ەندى ارەكەت جاساماسا، اقىل-ەسى دۇرىستا اتتانباسا، تاعى قاتەر...
اكەنىڭ سوڭعى ساعاتى سوققان سياقتى... مۇنىڭ ءبارىن مىنا ۇلىنا قالاي عانا، قانداي سوزبەن ايتىپ تۇسىندىرمەك؟ ساعان بولا سەنى قيىپ تاستاپ بارامىن دەپ قالاي عانا ايتا الادى؟
اكەنىڭ سوڭعى ساعاتى سوققان سياقتى... اكەسىنىڭ وسى ويىن سەزىپ قالعانداي، كيريسك: — اكە! — دەپ سىبىرلادى دا ونىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇسىپ، كوك تىشقانعا تاعى جالىندى:
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
ەمرايين قارا قايعىدان قان جىلاپ، بالاسىنا ەشتەڭە ايتا المادى. ول ۇلىمەن ويشا، ىشتەن قوشتاستى. قوشتاسقان سايىن، ارىزداسقان سايىن، اقىرعى ساپارعا اتتانۋ ءساتى قيىنداي ءتۇستى. سول ساتتە ول ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرى ءدال وسى تۇنگى ءومىردىڭ باستاۋى عانا ەكەنىن ۇقتى. مىنا ۇلعا ءوزىن جالعاستىرۋ ءۇشىن، ءوز ءومىرىن مىنا ۇلمەن ۇزارتۋ ءۇشىن ەمرايين دۇنيەگە كەلگەن ەكەن دەپ سول ءۇشىن ەندى ولمەك ەكەن بالاسىمەن ءۇنسىز قوشتاسىپ وتىرىپ ول ءقازىر وسىنى ويلادى. شەيىت كەتەر كەرەمەت ساتتە ەمرايين ۇلى جاڭالىق اشتى: ءوزىنىڭ تۋۋى، ەسەيىپ، ەر جەتىپ ءومىر ءسۇرۋى، مىنا ءقازىر اقىرعى ساتكە دەيىن جانتالاسۋى — ءبارى، ءبارى ءوزىنىڭ ەندىگى عۇمىرىن مىنا ۇلمەن ۇزارتۋ ءۇشىن عانا ەكەن. بۇل ۇلى شىندىقتى ول بۇعان دەيىن ويلاماعان بولسا، ول بەيقام تىرشىلىكتىڭ ارقاسى ەدى.
راس، مۇنداي وي بۇرىن دا ءبىر رەت نايزاعايداي جارق ەتىپ وتكەنى بار. ءقازىر سول ەسىنە ءتۇستى. مارقۇم مىلگۋن جانە باسقا اعايىندارى ءبارى ورماننان اعاش كەسكەن ءبىر كەز كوز الدىنا كەلدى. ادامدار كەسكەن ۇلى بايتەرەك قۇلاي باستاعان ءسات ەدى. ءدال سول شاقتا ەمرايين الگى الىپ اعاشتىڭ قۇلار جاعىندا تۇرىپ قالىپتى. زاۋ تەرەك اۋانى قاق جارىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن قاقىراتىپ قۇلاپ بارا جاتقاندا ادامدار ەمرايينگە: — قاش! — دەپ ايقاي سالدى.
ەمرايين قاپىدا قالشيىپ قاتتى دا قالدى. ەندىگى ارەكەت ءبارىبىر كەش ەدى: اسپاندى قاقىراتىپ، جان-جاعىن جاپىرىپ، بايتەرەك توبەدەن تونە قۇلاپ كەلە جاتتى. سول قاس قاعىم ساتتە ونىڭ ويىنا كيريسك قانا ءتۇستى. ول كەزدە كيريسك مۇلدە كىشكەنتاي ەدى. قارىنداسى پسۋلك ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن كەز. سول سۇراپىل ساتتە ەمراييننىڭ ەسىنە كيريسكتەن باسقا ەشكىم دە، ەشتەڭە دە تۇسپەدى، ارتىمدا كيريسك بار دەگەننەن باسقا ەشتەڭە دە ويلاپ ۇلگىرمەدى. بۇتاقتارى سۋىلداپ، جەردىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ، اعاش تۋرا جانىنان سۋلاپ ءتۇستى. جۇرت جادىراپ شۋ ەتتى. ەمرايين امان-ەسەن، ساۋ قالدى.
وسى وقيعا ويىنا ورالىپ، ەمرايين ءوزىنىڭ بار ءومىرىنىڭ ماعىناسى مىنا كيريسككە بايلانىستى ەكەنىن، ومىرىندە اكەلىك سەزىمنەن ارتىق، وعان قۇدىرەتتى سەزىم بولماعانىن ءقازىر ءتۇسىندى. بۇل ءۇشىن ءوزىنىڭ بالالارىنا، اسىرەسە كيريسككە ريزا ەدى. ءقازىر كيريسككە وسى جايدى ايتقىسى كەلدى دە، ءبىراق مازاسىن المايىن دەدى. بالانىڭ ءحالى ونسىز دا مۇشكىل ەدى...
اكەنىڭ سوڭعى ساعاتى سوققان سياقتى...
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
اكەنىڭ سوڭعى ساعاتى سوققان سياقتى...
ونىڭ تاعى دا بىر-ەكى قيماس ەستەلىگى بار ەدى، ولارمەن قيىسۋدىڭ ءوزى قيىن-دى. ۋاقىت مۇرشا بەرمەسە دە ول الگى قيىسپاس ەستەلىكتەرىن ەسكە تۇسىرمەي بۇل دۇنيەدەن اتتانعىسى كەلمەدى. كەشىكپەي اقتىق ساپارعا اتتاناتىنىن ءبىر ەلى ەستەن شىعارماي، ەندى ول ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىمەن قوشتاستى.
ايەلىن ول ءا دەگەننەن ءسۇيىپ، جاقسى كورگەن. ءبىر عاجابى، تەڭىز ۇستىندە ساپاردا ءجۇرىپ، ۇيدە وتىرعان ايەلى نە ويلاسا، ءبىر مەزگىلدە ول دا سونى ويلايدى ەكەن. ءاۋ باستان-اق سولاي بولدى. ايەلى دە كۇيەۋىنىڭ الىستا ءجۇرىپ نە ويلاعانىن سەزەدى ەكەن... الىستان ءبىرىن-بىرى سەزىپ-بىلۋلەرى ەكەۋىنە عانا ايان قۇپيا سىر ەدى، باسقا جانعا بەلگىسىز بۇل باقىت ەكەۋىنىڭ سونشالىقتى جاقىندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى.
ايەلىنىڭ بويىنا كيريسك بىتكەن كەزدە، ۇل ەكەنى، ياكي قىز ەكەنى ءالى بەلگىسىز شاقتا، جولدان ورالعان بويى ەمرايين ايەلىنە:
— وسى سەن ۇل تاباسىڭ-اۋ؟ — دەدى.
— تيىش، جىن-پەرى ەستىپ قويماسىن! — دەپ ايەلى شوشىپ كەتتى دە، ارتىنشا ەكى كوزى جايناڭداپ شىعا كەلدى. — ونى سەن قايدان بىلەسىن؟
— ۇل تاباتىنىڭدى سەن بۇگىن ويلادىڭ عوي. سەن ۇل تاپقىڭ-اق كەلەدى.
— سەن شە؟ سەن نە قالايسىڭ؟
— سەنىڭ نە ويلايتىنىڭدى مەنىڭ سەزەتىنىمدى سەن بىلەسىڭ عوي. سەن نە ويلاساڭ، مەن دە سونى ويلادىم.
— مەن دە سەنىڭ تىلەگىڭدى سەزىپ، ۇل تاپقىم-اق كەلەدى...
اقىرى ايتقاندارى كەلدى. سەزىم الداماپتى. ايەلى اي-كۇنىنە جەتىپ، بوساناتىن كەز تاياندى. جۇكتى ايەل وسى كەزدە كۇيەۋىنىڭ جاماۋ-جاسقاۋ تەرى شالبارىن كيىپ ءجۇردى. مۇنى قالاي دەگەندە، سەن الىستا جۇرگەندە ەركەكتىڭ كيەسى بويىمدا ءجۇرسىن دەدىم، ايتپەسە بالا شىنجاۋ بولىپ قالادى دەپ ءتۇسىندىردى. سول شاقتا ول قىرىق قۇراۋ تەرى شالبار كيسە دە ەڭ سۇلۋ دا، ەڭ سۇيكىمدى ايەل زاتى ەدى-اۋ!
كىم تۋار ەكەن دەپ كوڭىل قوبالجىعان، قۋانىشتى دا، شۋاقتى كۇندەر ەدى سول...
سويتسە ول كۇتكەندەرى وسى كيريسك ەكەن...
ەندى سول كيريسكتەن ماڭگى-باقي ايىرىلىسار شاق تۋدى.
كيريسك ءسال وسىڭكىرەگەن كەزدە، شەشەسى الدەقالاي اشۋلانىپ، وسى سەن جوقتا جانىم تىنىش ەدى، دەپ قالدى.
بالا قاتتى وكپەلەپ:
— مەن جوق كەزدە مەن قايدا بولىپپىن؟ — دەپ قادالىپ قويماي قويدى، اكەسى تەڭىزدەن قايتقان ساپارىندا.
ال كەپ كۇل دەيسىڭ... ايەلى ەكەۋى ءۇنسىز جىمىڭداسادى. كۇيەۋىنىڭ بالاعا نە ايتارىن بىلمەي قينالعانىنا ايەلى ءماز بولادى.
ەندى عوي اكەسى بالاسىنا: سەن ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن كەزدە مەنىڭ بەلىمدە بولاتىنسىڭ، مەنىڭ بەلىمنەن شەشەڭنىڭ بادەنىنە ءتۇسىپ پايدا بولدىڭ. سەن مەنىڭ تانىمنەن جارالعانسىڭ، دەمەك سەن مەنىڭ جالعاسىمسىڭ، سەنىڭ بالالارىڭ، ولاردىڭ بالالارى وسىلاي-وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى... — دەپ ايتار ەدى.
ءيا، ول وسىلاي دەپ ايتار ەدى، ولەرىنىڭ الدىندا وسىلايشا ايتىپ كەتسە — باقىتتى بولار ەدى، ءبىراق ەندى تالقانى تاۋسىلدى. ونىڭ تۇقىمى ۇزىلەتىن بولدى. ءۇرىم-بۇتاقسىز قالاتىن بولدى. كيريسك ەندى ءارى كەتكەندە بىر-ەكى-اق كۇن ءومىر سۇرەدى، ودان ارىعا شىدامايدى. مۇنى اكە سورلى بىلەدى. بالاعا بولا ءوزى ولەتىنى قينامايدى. مۇنى اكە سورلى بىلەدى. بالاعا بولا ءوزى ولەتىنى قينامايدى استە، ونىڭ وزەگىن ورتەپ، جانىن جەپ بارا جاتقان جاي — جاڭاعى تۇقىم-تۇقيانى قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى.
بالاسىنا ەڭ اقتىق ايتايىن دەگەنى: ەندىگى قالعان ومىرىندە ورگان-اتاڭ مەن مىلگۋن-اعاڭدى ريزاشىلىقپەن ەسىڭە ال، دەمەكشى ەدى. ولار ەندى بۇل دۇنيەدە جوق، ولاردى تىرىلەر ەسىنە الا ما، جوق پا — ولارعا ءبارىبىر، ءبىراق ولگەندەردى ەسكە الۋ تىرىلەردىڭ ءوز تىرشىلىگى ءۇشىن قاجەت. قاس قاعىم ءومىرىڭ قالعاندا دا وسىنداي وي ءوزىڭ ءۇشىن كەرەك-دۇر.
ولەر شاعىڭدا جاقسى ادامدار تۋرالى ريزا پەيىلدە بولساڭ — ءساۋاپ-دۇر
ءبىراق اكە بالاعا مۇنى ايتىپ جاتپادى. كيريسك ءوزى دە بىلەتىن شىعار، دەپ شامالادى...
كيريسك ويانىپ كەتتى دە، وتكەن تۇندەرگە قاراعاندا بۇگىن جىلىراق ۇيىقتاعانىنا قايران قالدى. سويتسە مۇنىڭ ۇستىنە اكەسى ءوزىنىڭ تونىن جاۋىپ قويعان ەكەن. بالا كوزىن اشىپ، باسىن كوتەرىپ ەدى — قايىقتا اكەسى جوق. ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قايىقتىڭ ءىشىن قولىمەن سيپالاپ ءتىنتىپ جان شوشىرلىق داۋىسپەن ايقايلاپ جىلاپ جىبەردى. بۇل زارلى ءۇن تۇماندى تەڭىزدىڭ مەڭىرەۋ تىنىشتىعىن بۇزىپ قايعىعا تولى قالپىندا ايدالادا كوپكە دەيىن شىرىلداپ تۇرىپ الدى. جان داۋسى شىعا جىلاعان بالا اقىرى تالىقسىپ بارىپ قۇلادى دا، ءۇنى قىر-قىر ەتىپ، باسىمەن قايىقتىڭ ءتۇبىن سوققىلاپ، نارەستە جۇرەكتىڭ كۇيىگىن باسا الماي جاتتى. بۇل ونىڭ اكەلەر الدىنداعى بورىشىن وتەپ، ولارعا دەگەن ماحابباتىن ءام قايعىسىن ءبىلدىرىپ، سولاردى جوقتاۋى ەدى...
بالا باس كوتەرمەي، كوزىن اشپاي سول قالپىندا جاتا بەردى. كوزىن اشقاندا — كىمگە قارايدى، باسىن كوتەرگەندە — قايدا بارادى؟ اينالا سول باياعى سۇم تۇمان، تەك تەڭىز بۇل رەتتە ءسال تىپىرشىپ، قايىقتى جايمەن عانا تەربەتىپ قويادى. ءسىرا، بالانى جۇباتقانى بولار.
كيريسك ءوزىن-وزى كىنالاپ، تۇندە سىلەسى قاتىپ ۇيىقتاپ قالعانىنا وكىنىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلايدى. ەگەر ۇيقى دۇشپان بولماسا، ول اكەسىن ولسە جىبەرەر مە ەدى؟ ونى قايىقتان قارعىتپاي، تىستەي قاتىپ، تىرىدە جىبەرمەس ەدى عوي. ءبۇيتىپ جاپادان-جالعىز سورلاپ قالعانشا، اكەسى ەكەۋى مىنا قايىقتىڭ ۇستىندە شەل مەن اشتىقتان بىرگە ولسە ەدى. تۇندە ۇيىقتاپ جاتىپ ول قايىقتىڭ قاتتى سولق ەتە قالعانىن سەزدى-اۋ: سوندا ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، ايقاي سالساشى! ءاي، اتتەگەنە-اي! سوندا اكەسىن امان ساقتاپ قالار ەدى عوي! ايتپەسە، اكەسىمەن بىرگە ءتۇپسىز تۇڭعيىققا ءوزى دە بىرگە كەتەر ەدى دە!
بالا تۇلا بويى قالشىلداپ جىلاپ جاتىپ، بىرتە-بىرتە ەسىنەن تانىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ءشول دەگەن ازاپ الگىدە ازىناعان قايعىعا شىداي الماي قاشىپ كەتكەن سياقتى ەدى، ەندى (ونىڭ ەسەسىن قايتارعىسى كەلگەندەي قاھارلانىپ قايتا سوقتى. بالا ۇيقىنىڭ وزىندە ءىشىنىڭ الاۋلاپ، ءورت الىپ بارا جاتقانىن انىق سەزدى. ءورت جالىنى ءىشىن جالاپ، تىنىسىن بىتەپ، تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقان سوڭ بالا تۇرتىنەكتەپ جىلجىپ بارىپ، كەسپەككە قول سوزدى. اكە بايعۇس ادەيىلەپ ونىڭ تىعىنىن بوساتىڭقىراپ، ءدال جانىنا وجاۋدى دا قويىپ كەتكەن ەكەن. تالىقسىعان بالا تەز تاۋىپ السىن دەگەن بولار.
بالا وجاۋعا سۋ تامىزىپ، بىر-ەكى جۇتىپ، كەۋىپ قالعان تاماعىن ءجىبىتتى. تاعى ءبىر قۇيىپ، تاعى ىشپەكشى ەدى، تەز ەسى كىرىپ، ءوزىن-وزى تەجەپ قالدى. ەندى بىرەر جۇتىم سۋ قالدى... سونان سوڭ باسى سالبىراپ، اكەسىن ويلاپ وتىردى-اي. اكەسى بۇعان ەشتەڭە ايتپاي كەتكەنى نەسى؟ اكەسىمەن بىرگە باتىپ كەتكەنى جاقسى ەدى عوي. ەندى قورقىنىشتان قول-اياعى دا ىرىققا كونبەيدى، قايىقتان ەندى قالاي قارعىپ تۇسەدى؟ ءسال-پال كۇش جيناپ الايىن، سودان كەيىن بولسىن، — دەدى بالا...
مەزگىل ءتۇس الەتى بولعان سياقتى، ءا بالكىم ءتۇس اۋعان دا شىعار. تۇماننىڭ رەڭى اشاڭدانعانىنا قاراپ، كيريسك سولاي ويلادى. ءسىرا، كۇن توبەدە تۇرعان بولار. ءبىراق ونىڭ ساۋلەسى قۋ اعاشتىڭ تۇتىنىندەي كوگىلدىر تارتىپ، بىرتە-بىرتە سەيىلە باستاعان ءتارىزدى. ءبىراق ءالازىر مىنا ۇلى تۇماننىڭ تۇتاسقان تۋىرلىعىنان وتە الماي جاتقان سياقتى. دەگەنمەن، تۇمانى تۇسكىر ءبارىبىر جيىرما-وتىز ادىمنان ءارى تۇڭعيىق تۇنجىر سۋدان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى.
جۇزگەندە — بارار جەر جوق، ءارى دەسە بالانىڭ ەسكەككە شاماسى دا كەلمەيدى. اكەسى مەن مىلگۋننىڭ ەسكەكتەرى تاپ-تۇيناقتاي بولىپ، ۇڭعىلارىندا تۇر. بالا ولارعا قامىعا قاراپ-قاراپ قويادى. قايىق بولسا بەلگىسىز باعىتقا وزىنەن-وزى جىلجىپ بارادى. اينالاڭنىڭ ءبارى جاۋ، ازا بويدى قازا قىلعان جالعىزدىقتىڭ ازابىنان ۇرەيلى قورقىنىش ۇدەي تۇسەدى.
سوڭىرا، كەشكە جاقىن ءىشى-باۋىرى تاعى ورتەنىپ، وزەگى كۇيىپ بارا جاتتى. اشتىقتان، السىزدىكتەن باسى اينالىپ، كوزى بۇلدىراي باستادى. قىبىر ەتىپ قوزعالعىسى دا كەلمەيدى، ولاي-بۇلاي قاراعىسى دا كەلمەيدى. قاراعاندا — قايدا قارايسىڭ؟
كەسپەككە جىلجىپ جەتۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ قالدى. تىزەرلەپ جىلجىپ كوردى دە، دارمەنى كەتىپ توقتادى. ول ەندى سالدەن سوڭ مۇلدە جىلجۋدان قالاتىنىنا كوزى جەتتى. قولىن بەتىنە تيگىزىپ كورىپ ەدى، جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى: قولى شيدەي بولىپ جىڭىشكەرىپ، كوندەي بولىپ قاتىپ قالىپتى.
بۇل جولى ول ادەتتەگىدەن سۋدى كوبىرەك جۇتىپ جىبەردى. ەندى ءبىر-اق قاسىق سۋ قالدى. سونىمەن ءتاقىر-تامام. ءبىر تامشى دا سۋ جوق.
ءبىراق وعان بالا قايعىرمادى. ەندى وعان ءبارىبىر، قۇلا-دالا ەنجارلىق جانىن جايلاپ الدى. ال، شەل دەگەن يت سوندا دا ازىناپ، ارانىن اشىپ جاندى قينادى. ول ەندى اشتىقتى سەزۋدەن قالدى، تەك ىشىندە زىلدەي اۋىر ءبىر ءتۇيىر تىنىمسىز سىزداپ، بەبەۋلەدى دە تۇردى.
بالا الدەنەشە رەت ەسىنەن تانىپ، تالىقسىپ كەتىپ، قايتا-قايتا ءتىرىلدى. قايىق بولسا ءوز بەتىنشە قاڭعىپ ءجۇر. تۇمان ءالى ايىققان جوق، تەك تولقىندار تىرىلە باستاعان سياقتى.
ءبىر زامات بالا قايىقتان شىن قۇلاعىسى كەلدى. ءبىراق كۇش-قۋاتى جەتپەدى. تىزەرلەپ بارىپ، قايىقتىڭ ەرنەۋىنە جارماسىپ ەدى، ءبىراق ءارى اۋناپ تۇسۋگە ءوز دەنەسىن ءوزى كوتەرە الماي، سالبىراپ قالدى. سودان دىڭكەسى قۇرىعانى سونشا، كەسپەكتەگى قالعان قاسىق سۋدى ىشۋگە دە زاۋقى سوقپادى.
قايىقتىڭ تۇبىندە قۇلاپ جاتىپ، كوزىنەن ساراڭ جاس سور بولىپ اعىپ، سىبىرلاپ قانا كوك تىشقاندى شاقىرا بەردى.
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
كوك تىشقانى تۇسكىر كەلە قويمادى، شەل دەگەن يت ورشەلەنە ءتۇستى. ءوزى تىر جالاڭاش بۇلاق سۋىنا شومىلعان سوناۋ ءبىر جاز كوز الدىنا كەلدى. سوندا ونىڭ جاسى جەتىدە ەدى-اۋ، ءيا جەتى...
سول ءبىر جاز ىستىق بولدى. ورماننىڭ پۇشپاعىندا كۇن قايناپ تۇراتىن. اۋىل ادامدارى سول ارادان جيدەك تەرۋشى ەدى، سۋعا شومىلۋشى ەدى. كيريسكتىڭ شەشەسى مەن ناعاشى اپكەسى دە سۋعا تۇسەتىن. جاس بالادان ولار ونشا قىمسىنباستان شومىلا بەرەتىن. تۇلدىرسىز شەشىنىپ تاستاپ، مىقىندارى اعاراڭداپ، قولدارىمەن كەۋدەلەرىن قىمتاي ءتۇسىپ، سۋعا بىردەن تۇسە الماي قورقاقتاپ تۇراتىن. ال، سۋعا ەنگەن سوڭ شىڭعىرا ايقايلاپ، سۋدى شالپىلداتىپ، اسىر سالاتىن.
كيريسك جاعادا جۇگىرىپ ءجۇرىپ جارلاۋىتتان تومەنگە قارعىعان كەزدە ءاپالى-سىڭلىلى ەكەۋى وعان قاراپ جات تا كەپ كۇلەتىن. اسىرەسە شەشەسى "انانى قارا، انانى قارا، — دەۋشى ەدى سىڭلىسىنە،— اۋماعان اكەسى، ۇقساماساڭ تۋماعىر!" ەكەۋى بىر-بىرىنە بىردەڭە-بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ الىپ، تاعى دا جات تا كەپ كۇلەدى دەيسىڭ ءبىر... سۋ شىركىن سوندا اعىل-تەگىل اعىپ جاتادى، قانشا ىشسەڭ دە مەيلىڭ، قانشا شومىلساڭ دا مەيلىڭ...
كوك تىشقان-اۋ، بىزگە سۋ بەر!
بالاعا ءبىر ەلەس كەلدى. تاعى دا سول بۇلاقتىڭ باسىندا ەكەن. تاعى دا ىستىق جازدىڭ كۇنىندە تىر جالاڭاش سۋعا شومىلىپ ءجۇر ەكەن. مىنە، ول بۇلاق بويلاپ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، جاعالاۋدان سۋعا قويىپ كەپ كەتەدى، ءبىراق دەنەسى سۋدىڭ سالقىنىن سەزبەيدى. بۇنىسى ءبىر سالقىنى جوق، تۇمان سياقتى ءولى كەۋەك، اسەرسىز، جانسىز سۋ. سۋ ەمەس، تۇمان ىشىندە شومىلىپ جۇرگەن سياقتى. تۇلا بويى تۇرشىگەر الگى سۋدان. شەشەسى بۇل جولى بۇرىنعىداي كۇلمەيدى، تەك جىلايدى. "انانى قارا، انانى قارا اۋماعان اكەسى"، — دەيدى ول الدەكىمگە. سويتەدى دە جىلايدى، زارىعا، زارلانا جىلايدى... كوزىنەن اققان سورا جاس بەتىن جۋىپ بارادى...
ءتۇن ىشىندە كيريسك قايىققا سوققىلاعان تولقىن شۋىنان ويانىپ كەتتى. بالا ءالسىز داۋىسپەن شىڭعىرىپ جىبەردى؛ اسپاندا جۇلدىزدار جارقىراپ تۇر ەكەن! قانشاما ءتۇن جوعالىپ كەتكەن جۇلدىزدار. ولار تىم بيىكتە، قاپ-قاراڭعى اسپاننىڭ توسىنەن جارقىراپ كورىنەدى، اسپاندا جوڭكىلىپ بارا جاتقان بۇلتتاردىڭ جىرتىعىنان جارق-جۇرق ەتە قالادى. بۇلت اراسىنان قايقاڭداپ قالقىپ شىعىپ، بىرنەشە رەت اي دا كورىنىپ قالدى.
بالا بايعۇس اڭ-تاڭ: جۇلدىزدار بار، اي بار، جەل ەسىپ تۇر، تولقىندار تۋلاپ جاتىر. مىناۋ دەگەن قىم-قيعاش قىبىرلاعان تىرشىلىك قوي!
ايتسە دە تۇمان دەگەن زالىم ءار-ار جەردەن تۇيدەك-تۇيدەك تۇتىپ قالادى. قايىق سول تۇمانعا ەنگەن كەزدە، دۇن-دۇنيەنى قايتادان تۇنەك تۇتادى. ءبىراق بۇل تۇتقىن كوپكە ۇزامايدى. تۇرالاپ قالعان ۇلى تۇمان قوزعالىپتى ورنىنان: جەل مەن تولقىن تىرقىراتىپ، توز-توزىن شىعارىپ ايداپ بارادى ونى.
كوزىنەن جاس پارلاپ تۇرىپ، بالا جۇلدىزدارعا جاۋدىرەي قارايدى. ەسكەك ەسۋگە دارمەنى جوق، جۇلدىزدارعا قاراپ قالاي جول تابۋدى دا بىلمەيدى، قالاي قاراي جۇزەرىن، الدا ونى ەندى نەلەر كۇتىپ تۇرعانىن دا بىلمەيدى.
سوندا دا مەيلى، ەندى ول تولقىنداردىڭ شۋىن ەستىگەنىنە، جەلدىڭ لەبىن سەزگەنىنە قايىقتىڭ تولقىننان تولقىن سەكىرىپ بارا جاتقانىنا قۋاندى.
الەمنىڭ ءجۇزى اشىلعانىنا، تەڭىز تولقىپ تىرىلگەنشە قاراپ، اتتەڭ دۇنيە، از عانا سۋ مەن تاماق بولسا، بۇل ءومىردى قيماس ەدىم-اۋ، دەگەن تەبىرەنىستەن، قايعى ارالاس قۋانىشتان بالا سولقىلداپ جىلاي بەردى. ەندى ورنىنان تۇرا الماسىنا، كورەر جارىق ساۋلەسى تاۋسىلىپ بارا جاتقانىنا، ەندى كوپ كەشىكپەي شولدەن قاڭسىپ ولەرىنە بالانىڭ كوزى جەتكەن...
قايىق بولسا بىرتە-بىرتە قارقىن الىپ، قايقاڭداپ سىرعىپ بارادى، ءرۋلسىز ءام ەسكەكسىز، اعىستىڭ ايداۋىمەن جوڭكىلە بەردى.
تەڭىز ۇستىنەن قاراڭ-قۇراڭ كوكجيەك كورىنەردەي، تۇنگى الەم انە-انە اعارا باستاعانداي، ەندى تۇمان تۇيدەكتەرى دە سيرەي باستاپتى. اۋىق-اۋىق كەزدەسكەن تۇماننىڭ قاراڭعىلىعى دا بۇرىنعىداي ەڭسە ەزەرلىك، تىعىرىق ەمەس. ەندىگى تۇمان تەڭىز ۇستىندە بەزىپ جۇرگەن قيالي-قۇبىجىقتار سياقتى. ولار اننان-مۇننان پايدا بولا قالادى دا، لەزدە جەل جۇلمالاپ، وزىنەن-وزى عايىپ بولادى.
بۇلت اراسىنان اي شىعا كەلسە بولدى، تەڭىز ءۇستى جىبىرلاپ، جالتىراي جايناپ، لەزدە تۇنەرىپ، قايتادان جاندانادى. بالا ءۇنسىز جارقىراعان جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىپ: "بۇلاردىڭ قايسىسى مەنىڭ يەم؟ بۇلاردىڭ قايسىسى ورگان-اتانىڭ جۇلدىزى؟ مىلگۋن-اعانىكى قايدا؟ مەنىڭ اكەم ەمراييننىڭ جۇلدىزى قايسى؟ — دەپ ويلادى. "وبالدى بىلمەس وسى ءبىر كۇندەرى سەندەر جوق بولدىڭدار، جۇلدىزدار. تۇماننىڭ اراسىنان ءبىزدى كورە الماي قالدىڭدار. ەندى مەن جالعىز قالدىم، قايدا بارارىمدى، قالاي جۇزەرىمدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر ەندى قورقىنىشىم جوق، اسپاننان سەندەردىڭ ءبارىڭدى دە كورىپ جاتىرمىن. ءبىراق قايسىڭ كىمنىڭ جۇلدىزى ەكەنىڭدى بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىمىزعا سەندەر كىنالى ەمەسسىڭدەر، جۇلدىزدار. سەندەر ءبىزدى كورە الماي قالدىڭدار عوي. ءبىزدى ۇلى تۇمان قىمتاپ الدى عوي. ەندى مەن جالعىز قالدىم. انا ۇشەۋى بولسا اتتانىپ كەتتى، الىسقا، قايتپاس ساپارعا كەتتى. ولار سەندەردى جاقسى كورۋشى ەدى، جۇلدىزدار. ولار سەندەردى ءبىر كورسەم دەپ زارىعا كۇتتى، ەلگە قايتار جول كورسەتەر دەپ كوپ ءۇمىت ەتتى. ورگان-اتام ايتۋشى ەدى، جۇلدىزدار الدامايدى دەپ. ول مەنى جۇلدىز تانۋعا ۇيرەتپەكشى ەدى... قايتەيىك، بۇل جايعا سەندەر كىنالى ەمەسسىڭدەر، جۇلدىزدار. كوپ ۇزاماي مەن دە ولەمىن. سۋىم تاۋسىلدى، ال-دارمەنىم ءبىتتى، قالاي قاراي ءجۇزۋدى دە بىلمەيمىن...ءبىر قاسىق سۋ قالىپ ەدى، ونى ءقازىر ءىشىپ الامىن، بۇدان ءارى توزۋگە ءحالىم جوق. بۇگىن مەن بالىقتان بوساعان تەرى دوربانىڭ ءبىر شەتىن تىستەلەپ جەگەن بولدىم. ەندى قايتىپ اۋزىما الماسپىن، جەسەم بولدى — ءىشى-باۋىرىم اقتارىلىپ قۇسقىم كەلەدى... ەندى مەن اقىرعى ءبىر جۇتىم سۋدى ءىشىپ الامىن. ەندى قايتىپ، ءسىرا، ءبىز كورىسپەسپىز، جۇلدىزدار. اقىرعى ايتايىن دەگەنىم: ورگان-اتام، مىلگۋن-اعام، ەمرايين-اكەم سەندەردى جانىنداي جاقسى كورۋشى ەدى، جۇلدىزدار... ەگەر تاڭ اتقانشا ءتىرى بولسام، اقتىق رەت قوشتاسارمىن..."
سالدەن سوڭ قايىق تاعى دا قالىڭ تۇماننىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. دۇنيە تاعى دا تارس جابىلىپ، توڭىرەكتى تۇنەك تۇتىپ الدى. ال جەل ايداعان قايىق بۇرىنعى قارقىنمەن زىمىراپ بارادى.
كيريسكە ەندى ءبارىبىر ەدى. ابدەن بورسىپ بىتكەن سوڭعى قاسىق سۋدى جۇتىپ الدى دا، بۇرىن ورگان قارت وتىراتىن جەرگە، بوس كەسپەكتىڭ جانىندا تىرپ ەتپەستەن جاتىپ قالدى. ول ەندى اق اجالدى كۇتىپ الۋعا دايىندالدى، ەندىگى تۇمان وعان قورقىنىشتى ەمەس ەدى. تەك ءبىر وكىنىشى، جۇلدىزدار كورىنبەي كەتتى دە، ەندى ولارمەن، ءسىرا، قوشتاسا المايتىن بولدىم-اۋ، دەپ قاپالاندى.
بالا بىرتە-بىرتە ءسونىپ بارا جاتتى.
ول وسىلايشا ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ساندىراقتاپ قانشا ۋاقىت جاتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. الدە ءتۇننىڭ جارىمى، الدە تاڭ قاراڭعىسى. قاي مەزگىل ەكەنىن شامالاپ بولماس. تەڭىز ۇستىندەگى بۋالدىر — جەلدى كۇنگى تۇتىندەي جەر باۋىرلاپ جاتىر.
تاعدىر بار دا، تاعدىر بار. بالا ەستۋى دە مۇمكىن، ەستىمەۋى دە مۇمكىن ەدى. ءبىراق ەستىدى. كەنەت ول توبەدەن سۋىلداعان قاناتتىڭ، تەڭىز باۋىرلاپ ۇشقان الدەنەنىڭ قاراڭعىدا قايىق ۇستىمەن قالىقتاپ ۇشىپ وتكەنىن بايقاپ قالدى. بالا ءدۇر سىلكىنىپ، الگى جاققا كوز تىگىپ ەدى، قايراتتى قاناتتارىن قۇلاشتاي قاعىپ ۇشىپ بارا جاتقان ءداۋ قۇستى كوردى.
— اق ۇكى، — دەپ ايقاي سالدى بالا. — اق ۇكى! — سودان ول پوليار ۇكىسىنىڭ بەت الىسىن جانە جەلدىڭ باعىتىن بايقاپ قالدى. جەل تەرىستىكتەن، ءدال جەلكە تۇستان اعىپ تۇر ەكەن!
— اق ۇكى! — دەپ بالا قۇستىڭ سوڭىنان تاعى ءبىر ايقايلادى دا، ورگاننىڭ رۋلىنە جارماسىپ، قايىقتىڭ بەتىن قۇس كەتكەن جاققا قاراي بۇردى.
كيريسك ەندى بويىنداعى بار ال-دارمەنىن جيىپ، رۋل-ەسكەككە جابىسىپ قاتتى دا قالدى. ەندىگى جەردە ول جەلدىڭ باعىتى مەن قۇستىڭ بەت الىسىنان باسقا ەشتەڭە دە ويلامادى.
اق ۇكىنىڭ قايدان ۇشىپ، قايدا بارا جاتقانى دا بەلگىسىز. ارالدان شىعىپ قۇرىلىققا ۇشىپ بارا ما، جوق بولماسا قۇرلىقتان شىعىپ الدەبىر ارالعا ۇشىپ بارا ما — ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى.
ءبىراق ورگان قارتتىڭ ايتقانى كيريسكتىڭ ەسىندە ەدى: بۇل قۇس تەڭىز ۇستىمەن ەشقايدا بۇرىلماي تىپ-تىكە ۇشادى. بۇل دەگەنىڭ نە ءتۇن دەمەي، نە تۇمان دەمەي ۇشا بەرەتىن ەڭ كۇشتى قۇس. بالا ەندى سول ۇكى كەتكەن جاقتان كوز جازبادى. قايىق بولسا تولقىننان تولقىنعا قارعىپ قاقشاڭداپ كەلەدى. جەل اۋىتقىعان جوق. ءتۇن تۇنەگى سۇيىلىپ، اسپاننىڭ پۇشپاقتارى اعاراڭداي باستادى.
ءدال ماڭداي الدىندا، ال قارا كوك اسپاننىڭ توسىندە ءبىر جۇلدىز شاقشيا جارقىراپ، جاپادان-جالعىز جايناپ تۇر. كيريسك قايىقتىڭ تۇمسىعى تۋرا سول جۇلدىزعا قاراي تىرەلگەنىن اڭعاردى. ەندى قايتسە دە سول جۇلدىزدان كوز جازباي، وسى باعىتتان ايىرىلماي تۋرا تارتۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. اق ۇكى دە وسىلاي قاراي كەتتى عوي. ماڭداي الدىنداعى قانداي جۇلدىز ەكەنىن بالا بىلە المادى، ءبىراق سودان كوز ايىرمادى، جەلكەسىمەن جەلدىڭ باعىتىن، ونىڭ شاما-شارقىن، لەبىن سەزىپ وتىر.
"سەن، جەل ەندى تىنىپ قالماي، ەسە بەر. مەن سەنىڭ ەسىمىڭدى بىلمەيمىن. ورگان اتام بولسا، ايتار ەدى. مەيلى، كىم بولساڭ دا، مەنىڭ باۋىرىم بول باسقا جاققا بۇرىلا كورمە، باعىتىڭدى وزگەرتپە، جەل قانشا سوعام دەسەڭ دە، سەنىڭ ءوز ەركىڭ وزىڭدە عوي. مەنىڭ جولىمدى لەكەرلەي گور كەتپە، جەل سەنىڭ ەسىمىڭدى ءالى-اق ءبىلىپ الارمىن دا، سەنى ءوز اتىڭمەن اتارمىن. ال، ەگەر دە قالاساڭ، مەن سەنى ورگان-جەل دەپ اتايىن، جارايما، جەل؟ ورگان اتامنىڭ ەسىمىمەن اتايىن سەنى. ءاردايىم سەنى ورگان-جەل دەپ اتايىن. ال سەن مەنى بىلەرسىڭ ءالى..."
جەلگە ول وسىلاي دەپ جالبارىنىپ، قۋات بەر، جىگەر بەر، دەپ تىلەدى. ءارى دەسە ماڭداي الدىنداعى جارىق جۇلدىزدان كوز العان جوق.
"مەن سەنى سۇيەمىن، جۇلدىزىم مەنىڭ! — دەدى ول شاعىرماققا. — سەن زاڭ بيىكتە ءام الىستا تۇرسىڭ. سەن جۇلدىز بىتكەننىڭ ەڭ سۇلۋى، ەڭ ۇلكەنىسىڭ، وتىنەمىن، كەتە كورمە، سونە كورمە، سول ورنىڭدا جارقىرا دا تۇر. مەن ساعان ءجۇزىپ بارامىن. اق ۇكى سەن جاققا قاراي ۇشىپ كەتتى. ونىڭ ارالعا ياكي قۇرىلىققا ۇشقانىن مەن بىلمەيمىن. ارال بولسا — بولا بەرسىن. ارالعا بارىپ-اق ولەرمىن كەتپە، سونبە جارىق جۇلدىز. سەن ماعان اشۋلانبا، سەنىڭ ەسىمىڭدى مەن بىلمەيمىن. ورگان اتام بولسا، ايتار ەدى، امال نە... سەنىڭ ەسىمىڭدى ماعان ەمرايين اكەم دە ايتار ەدى. قالاساڭ مەن سەنى اكەمنىڭ اتىمەن اتايىن ەمرايين-جۇلدىز دەپ اتايىن. ءسويتىپ سەن اسپان تورىنەن كورىنگەن سايىن، مەن ساعان سالەمدەسىپ، اتىڭدى سىبىرلاپ ايتىپ جۇرەيىن. ال ەندى سەن ماعان جار بولا گور، ەمرايين-جۇلدىز. كۇنى بۇرىن كەتىپ قالما، سونە كورمە، بۇلت تاساسىنا تىعىلا كورمە..."
ول ءوزىنىڭ جارىق جۇلدىزىنا وسىلايشا جالبارىندى. بالا سوندا تولقىندارعا دا جالىندى دەيسىڭ: "تولقىندار، سەندەر مەنىڭ قايىعىمدى ايداپ كەلەسىڭدەر. سەندەر جاقسىسىڭدار، تولقىندار. مەن سەندەردى مىلگۋن-تولقىن دەپ اتايىن. سەندەر اق ۇكى كەتكەن جاققا قاراي جوڭكىلىپ جاتىرسىڭدار. سەندەر قالاعان جاققا قانشا تولقيمىن دەسەڭدەر دە تولقي الاسىڭدار عوي. كەتىپ قالماڭدار، مىلگۋن-تولقىندار، جولدان اداسا كورمەڭدەر. مەن ەسكەكپەن-اق جۇزەر ەدىم، ءالىم جوق. كورىپ تۇرسىڭدار عوي، مەن سەندەردى ىقتاپ ءجۇزىپ كەلەمىن. ەگەردە ءتىرى قالسام، ەسىمدە بولسىن: سەندەر ورگان-جەلمەن ەمرايين-جۇلدىزعا قاراي تولقيسىڭدار. جانە دە ولە-ولگەنشە: "مىلگۋن-تولقىندار جاقسىلىقتىڭ نىشانى" دەپ ايتا جۇرەمىن. ماعان جار بولىپ، جەبەپ جۇرە كورىڭدەر، اينالايىن مىلگۋن-تولقىندار! مەنى تاستاپ كەتە كورمەڭدەر..."
اسپانداعى جۇلدىز بىتكەننىڭ ىشىندەگى بارىنەن دە ۇزاق جارقىرايتىنى ەمرايين-جۇلدىز ەدى. تاڭ الدىندا بۇكىل اسپان الەمىندە جاپادان-جالعىز وسى جۇلدىز عانا قالادى. تاڭ اتا بەرە سول جۇلدىز ءبىر جايناڭ قاعىپ، جاقۇتتاي جارقىرايدى دەيسىڭ ءبىر. سودان تاڭ قىلاڭ بەرە بىرتە-بىرتە سونە باستايدى دا كوپكە دەيىن اياۋلى اق نۇكتە بولىپ، ۇلپىلدەپ تۇرىپ الادى.
وسىلايشا تاڭ اتتى. سوڭىنان تەڭىز ۇستىنە كۇن كوتەرىلدى. كيريسك قۋانىپ كەتتى دە، ارتىنشا قورقىپ قالدى. كۇندى كورىپ قۋانسا، شەكسىز تەڭىزدى كورىپ قورقىپ كەتتى. كۇن ساۋلەسىمەن كوگىلدىر تارتىپ، قۇلپىرعان تەڭىز قيىرسىز قۇلازىپ، قارا بارقىندانىپ جاتىر ەكەن.
بالا رۋل-ەسكەككە تىرمىسا جارماسىپ، جەلدىڭ باعىتىنان اداسىپ قالماۋعا تىرىسىپ، تۇسپالداي ءجۇزىپ كەلەدى. بۇل ارەكەت ونى قاتتى قاجىتىپ تاستادى...
ول باسى اينالىپ بارا جاتقانىن عانا بىلەدى، ودان كەيىن كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، ەسىنەن تانىپ كەتتى...
قايىق ەندى ءوز بەتىنشە جۇزە بەردى...
بالا ەسىن جيعان كەزدە، كۇن بەسىنگە اۋىپ ەدى. قالتىراۋىق قولىن قايىقتىڭ تۇبىنە تىرەپ، تىربانىپ جاتىپ بويىن ارەڭ جيىپ الدى دا، باسىمنىڭ اينالعانى باسىلسىن دەپ، كەزىن جۇمعان كۇيى تىرپ ەتپەي ءبىراۋىق وتىردى. سونان سوڭ بارىپ كوزىن اشتى. قايىق تولقىن-تولقىنمەن قالقىپ بارادى ەكەن. تەڭىز بەتى بۇرىنعىشا كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى جىبىرلاق ويناپ، مىڭ قۇبىلىپ، كۇن ساۋلەسىمەن قۇلپىرا ءتۇسىپ جاتىر.
كيريسك قارسى الدىنا قاراپ كوزىن ۇقالاپ-ۇقالاپ جىبەرىپ، قايتا اشتى دا، ءتىل-اۋىزدان ايىرىلىپ قالشيدى دا قالدى. تەڭىزدىڭ قارا كوك وركەشىنىڭ ار جاعىنان تارعىل توبەت تۇپ-تۋرا بالاعا قاراپ جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي بولدى. قايران تارعىل توبەت! قاسيەت-كيەڭنەن اينالايىن تارعىل توبەت!
تەڭىزدىڭ جيەگىنەن قىراتتانىپ اشاڭكوك جاعا دا كورىندى. ال، اق قۇلاق، الا بوكسە تارعىل توبەت وزگە قىراتتاردان وقشاۋلانىپ، اسقاقتاپ تۇر ەكەن. ونىڭ ىرگەسىنە سوعىپ جاتقان ماڭگى تولاستاماس تولقىنداردىڭ اقشۋلان كوبىگى دە ايقىن كورىنە باستادى. جاعالاۋدا ۇشىپ جۇرەتىن شاعالا داۋسى دا كەلدى قۇلاققا. بالانى ءبىرىنشى بولىپ سول شاعالالار بايقاپ قالدى. ال، بيىك جارتاستىڭ قياسىندا جاڭا-جاڭا سونە باستاعان بەلگى-الاۋدىڭ كوك ءتۇتىنى تاۋ ۇستىندە شۋدالانىپ تۇر ەكەن...
تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت،
مەن ساعان جالعىز ورالدىم.
ورگان-اتا جوق ەندى،
ەمرايين اكەم جوق ەندى،
مىلگۋن-اعا جوق ەندى.
ولاردىڭ قايدا ەكەنىن مەنەن سۇرا،
اۋەلى ماعان سۋ بەرشى...
كيريسك سوندا بۇل ءوزىنىڭ ءتول جىرىنىڭ باسى ەكەنىن، ەندىگى قالعان عۇمىردا ولە-ولگەنشە وسى جىر وزىمەن بىرگە بولارىن ءتۇسىندى.
جارتاسقا ارقىراي سوعىلىپ، قىڭسىلاي قۇلاپ، قاراڭعى تۇندە تىنىمسىز كۇڭىرەنىپ تە ىڭىرانىپ جاتتى تەڭىز. تەڭىزدىڭ سوققىسىن تويتارىپ تاستاپ، تاستاي قاتتى قارا جەر ەنتىگە ۇھىلەيدى.
دۇنيە-الەم جارالعالى، كۇن — كۇن بولىپ، ءتۇن — ءتۇن بولىپ جاراتىلعالى بەرى ءبىر تولاستاماعان بۇل ايقاس ەندى بۇدان بىلاي دا، كۇندىز دە، تۇندە دە، شەكسىز ۋاقىت قۇرساعىندا زامان اقىر، ءتاۋىس-تامام بولعانشا سوزىلا بەرمەك... كۇندىز دە، تۇندە دە ماڭگى-باقي...
... تاعى ءبىر ءتۇن تاۋسىلعان...
تەڭىز بەتىندە ورگان-جەل شۋلاپ، مىلگۋن-تولقىندار تۋلايدى. ال، قۇلانيەك ۋىز اسپان اياسىندا ەمرايين-جۇلدىز جارقىرايدى. ... تاعى ءبىر تاڭ اتىپ كەلەدى.
اۋدارعان شەرحان مۇرتازا
You Might Also Like
-
وزدىگىنەن ۇشاتىن اپپاراتتار ەلىمىزدىڭ شالعاي ايماقتارىنا سالەمدەمەلەر تاراتىپ، پوشتا قىزمەتىن جەڭىلدەتۋگە كومەكتەسىپ جاتىر. بۇل تۋرالى «قازپوشتا» اق ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيليالىنىڭ ديرەكت...
-
ماقالا ءبىلىم بەرۋدە قانداي ايىرماشىلىقتاردىڭ بارىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.
