InfoHub Logo

Kamalǵa hat

Maǵan jazǵan kezekti sońǵy hatyńdy «Qyspaq, pen qıan» dep atapsyń. («Egemen Qazaqstan», 9-jeltoqsan, 1997 jyl).

Aty unaıdy. Dál tapqansyń. Qyspaqta turyp, qıanǵa kóz salamyz. Ol arman. Armansyz qoǵam — úmiti úzilgen qoǵam. Úmit úzilmesin.

Biraq qoǵam Qojekemniń kók esegine uqsamasyn. Esinde me, Qojanasyrdyń kek esegi qyrsyǵyp júrmeı qalady. Sonda Qojekem uzyn taıaqtyń ushyna arpa salǵan dorba ilip qoıyp, taıaqty ózi ustap otyrady. Ákki esek dorbaǵa jetemin dep jele jóneledi. Biraq moınyn qansha sozsa da, qansha shapqylasa da jete almaıdy... Qojanasyr úıine jetkende ǵana esek jemge toıady.

Anekdot tárizdi bul áńgime koǵamnyń kóńiline kelmes dep oılaımyn. Árıne, men qoǵamdy qorlaıyn degen pıǵyldan aýlaqpyn. Tek seniń «Qıan» dep ataýyńnan esime túsip ketti.

Alys ta bolsa da qıanǵa koǵam jetedi. Ol bir qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn jadyra-jaısań zaman.

Al otan deıin? Batpan quıryq keıin bolar. Qazir tym qurysa quıqa kerek emes pe?

«Ekinshi myńjyldyqpen úshinshi myń jyldyq toǵysqaly týr» deısiń. Durys. Ǵarysh zańy boıynsha, ǵaryshtyń da kóktemi, jazy, kúzi, qysy bolady eken. Biz ómir súrip jatqan XX ǵasyr ǵarysh qysyna tuspa-tus kelgen desedi. Sen aıtqan «qyspaq» sol. Búkil planeta sıaqty, XX ǵasyrda Qazaqstan ne kórmedi? Ne kórgenin jurttyń bári biledi. Sondyqtan táptishtep jatýdyń qajeti joq. Tek ǵarysh qysy XX ǵasyrdyń sonymen birge ótip, Kóktem kelse eken dep tileıik.

Kamal, sen óz daǵdyńnan aınymaı, bul joly da Qazaqstannyń jer asty ken baılyǵyn qopara sanap shyǵypsyń. Baıaǵy «altyn sandyq» qoı.

Men býtan jaýap retinde satan birinshi jazǵan hatymdy («Altyn sandyqtyń kilti kimde?») («Egemen Qazaqstan», 1-shilde, 1996 jyl) qaıtalap jatqym kelmeıdi. Óıtkeni oqyrmandy jalyqtyryp alýym múmkin.

Qazaqstan Jaratylystyń raqymymen asyl kenge baı ekeni ras. Biraq sol baılyqtan biz ne paıda kórdik? Bul suraq árkimniń kókeıine shemen bolyp qatyp týr. Onyń jaýabyn sen menen suraısyń. «Búgingi menshik ıeleri kimder?» — deısiń. Kimder ekenin ishiń bilip tur. Bálkim, menen góri jaqsy bilesiń. Biraq aıtpaısyń. Aıtpaǵanyń durys shyǵar. Óıtkeni qudirettiler jendet jaldap óltirte salýy ábden yqtımal. Mundaı sumdyq jıilep ketti ǵoı. Sısılıadaǵy mafıadan kem emes. Bizge komısar Kattanı sıaqtylar kóp kerek.

Biraq bizdiń. qarýymyz Makarov pıstoleti emes, qalam ǵoı. Qasıetti qalam. Qalamdy kóbinese sanań emes, júregiń bıleıdi. Burynǵylar:

Jalańash baryp jaýǵa tı, Bir Alla ózi biledi, Ajalymyz qaıdan-dy, —

degen. Mysaly, búgingi menshik ıesi — monopolıs «Býtá». Mysaly, Taraz qalasyn, búkil Jambyl oblysyn bir kezde asyryp turǵan araq zaýytyn, qant zaýytyn ıemdenip alǵan jańa baılar. (Aty-jónderin bilmeımin). Jáne sol sıaqtylar.

Solar seni men men sıaqty qara taban. qyzyl sıraq bolyp, jetim ósip, ómir boıy boı jazbaı jumys istep, eldiń, memlekettiń dáýletine ál- qadarynsha úles qosty dep oılaısyń ba?

Joq! Olar ómir boıy seni men men sıaqty párýana eńbek qorlardyń qolymen jasalǵan dúnıe-múlikti, múkámaldy álýetti aǵalardyń kómegimen lezde ıemdenip alǵandar. Enbekten qoldaryna múıizgek bitip, mańdaılary jipsip kórmegender.

Árıne, fırma, bank, t.b. baılyq kózderiniń, iri-iri jekemenshik ıeleriniń bári birdeı halyqty aldap baıýshylar desem, asyra siltegendik bolar edi. İshinde adal eńbegimen jetkender de bar. Biraq olar az.

Bizdiń reformanyń ásirese alǵashqy kezeńinde ulttyq dáýlettiń «hantalapaıta» túskeni, ony áldiler arzanǵa alyp, arlylar asyqpaıyq dep quralaqan qalǵany aıdan anyq.

Qalyń halyq túsine bermeıtin «Lısenzıa», «Investısıa» deıtin jumbaqtaý, deldal sózder shyqty. Baıaǵyda Tarazdaǵy Atshabardyń bazarynda deldaldar mal satarda «dý», «pánsh» (parsysha) dep turýshy edi. Mynaý sol sıaqty. Ańqaýlar aldanady. Lısenzıa berýshiniń bir qaǵazǵa bir ret qol qoıǵany mıllıondaǵan dollarǵa tústi desedi. Qasıetti qalam osyndaıda qatygezge, otanyn satqan opasyzǵa qyzmet etti.

Sheteldikterge bolmashyǵa satylyp ketken nebir alyptar memleket menshiginen shyqty. Kamal, munyń bárin óziń de aıtypsyń. Qara sýdy qaınata bergennen maı túspeıdi.

Biraq osynyn bári suraýsyz ketse — sol qaıty. İzderi joq, suraýy joq, ne qylǵan ıesiz dúnıe?! İzdeımin, suraımyn, áshkereleımin degen biren-saran adal azamattar tobyǵynan qaǵyldy.

Burynǵy hattarymyzdyń ón boıynda osy qasiret az aıtylǵan joq. Biraq solaryńnan nátıje bar ma? — dep suraýshylar kóp. Bireýler shyn ashynyp suraıdy, bireýler tabalap suraıdy.

Meniń paıymdaýymsha, «tamshy tas tesedi» degendeı, keıbir ózgerister bar. Barlyǵy bizdiń hattarymyzdyń arkasynda deı almaımyn. Biraq áseri bolǵany aıqyn. Aıdalaǵa aıqaılamaǵan tárizdimiz.

Jemqorlyq, urlyq-qarlyq, paraqorlyq degenderge qarsy qaharly Jarlyqtar jarıalanyp otyr. Til týraly jańa Zań, Kóshi-qon týraly pármen. Ne kerek, Prezıdent tarapynan ıgilikti ister bar.

Biraq Jarlyqty da, Zańdy da is júzine asyratyn tetikterdi tot basyp qalǵan. Shıqyldap, qıqyldap júrmeıdi. Shyǵyrshyqtar júrmese, kombaın ne isteıdi?

Aınalyp kelgende, jaqsylyǵymyz da, jamandyǵymyz da adamnan. Táńirden kórgen tálkegiń joq. Kók Táńir Qazaqstanǵa táýir-aq qaraılasqan. Jeriń ulan-baıtaq. Jerińniń ústi de, asty da qoıny-qonyshy tolǵan baılyq.

Al endi sonyń kózin tappasań, kiltin tappasań, otan Qudiret kináli emes. Qudiret satan aqyl berdi, sana berdi. Kelistire almasań, ózińnen kór.

Qumyrsqa ekesh qumyrsqa da qaýym bolyp, tirshilik jasaıdy. Óz aldyna ol da memleket. Átteń, memlekettik júıeni qumyrsqalardan úırener me edi... Buljymas Zańda sonda, tártip te sonda, tálim de sonda.

«Qazaqstannyń batysynan Qytaıdyń batysyna deıin úsh myń kılometrge sozylǵan ǵalamat kubyr salynbaq... On myń adam Qytaıdan kelip salady», — deısiń sen, Kamal, sońǵy hatynda.

«Ǵalamat» qubyr salynatynynan habarym bar. Al on myń adam?.. Bul derekti senen bilip otyrmyn. Onda jetisken ekenbiz. Taqıańdy aspanǵa laqtyra ber. Arysy elý-júz jyldan keıin... aıtýǵa aýyz barmaıdy, Qazaqstan tutas qytaılanady. Ol saǵan Qazaqstandy úsh júz jyl bılese de, kazak degen ulttyń ulttyǵyn ılese de, ıse de syndyra almaǵan Reseı emes. Jutyp jiberedi! Aıdahardyń aýyzy Aıýdyń aýyzynan úlken. Barys turmaq, túıeni túgimen shaınamaı jutady. Oǵan mysal kóp.

Saıasat, kelisimshart — bári jaqsy. Biraq bildirmeı, birte-birte sorady. Shaınamaı jutý degen sol.

Áıtpese nemene, dál qazir jumyssyz júrgen qaptaǵan qazaq, orys qubyr salýǵa jaramaı qalyp pa? Jer qazýǵa jaramaıtyn ne qylǵan sorly edik?

Azýy alty qarys Amerıkada men eki ret boldym. Kezinde Afrıkadan qul retinde ákelingen mıllıon negrdiń qazirgi urpaqtary keýdesi kerik, basy shalqaq. Qyryq quraq qoǵamnyń ár salasynda iske aralasyp júr.

Al sol Amerıkanyń baıyrǵy turǵyndary, bizdiń atam zamanǵy alys týystarymyz úndister («qyzyl teriler») bar ma eken dep, ary qaradym, beri qaradym — kórmedim. Kórgen jalǵyz úndis qaıyrshy eken. Mas eken. Qubyr salýǵa «jaramaǵan».

Osydan baryp «Adam kuny» degen másele shyǵady.

Kamal, seniń hattaryń oqyrmandy kóbinese naqty, dáleldi sıfrlarmen qyzyqtyrady. Bul turǵydan osy faktiler kóptegen oqýlyqtarda joq bilim bulaǵy sıaqty. Sonymen qundy da. Mysaly, seniń jazýyńsha, bizdiń jerimizdiń astynda on trıllıon dollarlyq qazyna-baılyq bar eken. Eldegi jan basyna úlestirse, alty júz myń dollardan keledi eken.

Durys-aq. Al jeke adam quny qansha turady? Sen osyny eseptep shyǵara alasyń ba?

Endi men de esepke kósheıin. Bir jerden oqyǵanym bar. Adam denesinde shamamen 50,4 kılogramm ottegi bolady eken, kómirtegi — 16 kg, azot — 2,4 kg, kálsı — 1,2 kg, fosfor — 800 gr, kalıı — 200 gr, natrıı — 160 gr, taǵy da birneshe túrli mıkro-elementter bar.

Al eger osy hımıalyq elementterdiń qunyn aqshaǵa aınaldyrsa qansha bolady? Orys aqshasymen shamamen, 30-40 myń rúbl! Kýrs udaıy ózgerip jatatyndyqtan bizdiń teńgege shaqqanda qansha bolatynyn dál shyǵara almadym. Shamamen, 500 teńge nemese 6 dollar.

Al sonda seniń qunyń, ıakı meniń qunym 40-aq myń rúbl bolǵany ma?! Nemese 500 teńge, ıakı alty-aq dollar turǵanymyz ba?! Netken arzan edik...

Munyń atyn, árıne, absýrd deıdi. Adam deneden, ıaǵnı hımıalyq elementterden tana jaralmaıdy. Adamda JAN bar. Ony Jaratýshy Qudiret bergen. Adam janyn eshqandaı altynmen, aqshamen ólshep bolmaıdy.

Biraq altynǵa bola, aqshaǵa bola dál qazir qanshama jan qurban bolyp jatqanyn, Kamal, menen jaqsy bilesiń.

Táýbe,táýbe! Azatty qaldyq. Zorlyqtan, qorlyqtan, quldyqtan azat boldyq. Táýelsizbiz. Egemenbiz.

Sóıtsek, zorlyq-zombylyq, jemqorlyq, urlyq-qarlyq, paraqorlyq ta, zańsyzdyq ta azattyq alǵan sıaqty. Sıaqty emes, dál solaı!

Al endi bul qaı paradoks?

Bizde ne kóp — zań kóp. Zańnyń kóbeıgeni jaqsylyq emes. Zań kóbeıgen qoǵamda ıman az. Aýrý túri kóbeıgen saıyn dári-dármek kóbeıedi. Neshe alýan baqsy-balger, kóripkelder kóbeıedi. Taıaýda tana bizdiń bir dardaı kazak gazeti bir «kóripkel» áıeldiń ǵaryshqa ushyp baryp kelgeni týraly jazdy. Betperde kıgen bireýler «kóripkeldi» ala kep jónelipti de, ǵaryshqa alyp barypty. Sóıletipti. Qaı tilde — belgisiz. Ne týraly — belgisiz. Úıine qaıtyp ákelip tastapty. Sodan keıin ol «keremet» bolyp shyta kelipti. Ras, ǵaryshtan erekshe qýat alatyn adamdar bolatynyn ǵylym joqqa shyǵarmaıdy. Biraq ǵaryshqa áldekim ala qashyp, sodan «keremet» bolý ertekte tana bolady.

Minekı, azattyqtyń bir túri!

Kimdi aldaımyn deseń de óz erkiń. Ne sóıleımin deseń de óz erkiń. Abadan azattyq.

Azattyqty bulaı arzandatýǵa bolmaıdy, Kamal. Ras, azattyqtyń bizge bergeni kóp. Ekeýmizdiń respýblıkalyq eń úlken gazettiń beti arqyly bir jarym jyldan beri ashyq hat jazysyp júrgenimiz de sol demokratıa pushpaǵynyń arqasy.

Zańnyń azy, oryndalýynyń kóbi lazym. Áıtpese ne, Konstıtýsıada da, zańda da jazylǵan. Adam eńbegin qanaýǵa bolmaıdy! Adam eńbek etti me — aqysyn alsyn. Bul qaǵıda qasıetti Quran-Kárimde de aıtylǵan.

Almatyda myna qystyń qyraýynda kópten beri Jańatas qalasynyn jumysshylar ókilderi júr. Ashpaǵan esigi, baspaǵan tabaldyryǵy joq. Bári nátıjesiz. Olardy mılısıa kúshpen qýmaqshy da boldy. Jumysshylardyń bar tilegi: aılap, jyldap ala almaǵan eńbekaqymyzdy bersin deıdi. Úkimet ýáde etti. Oryndamady.

Ras, eskerte ketetin bir jaǵdaı: bireýdiń úıi órtenip jatsa, endi bireý sol órtke qoıdyń basyn úıitip, paıdalanyp qalaıyn dep jatqan kórinedi.

Munda da sondaı. Áldeqandaı «partıa symaqtar» jańa tastyqtardyń sharasyz áreketterin paıdalanyp, ózderine «upaı» jınap, kózge kórinip qalmaq. Mundaı qarmaqqa iliný adal nıetińdi aramdap jiberýi ábden yqtımal.

Áıgili Bısmark aıtqan eken: «Jumysshyǵa deni saý kezinde jumys ber, nan ber, aýrý kezinde kómektes: múgedek kezinde qamqorlyq jasa, sonda erekshe Zańnyń da keregi joq bolady», — dep.

Adam quny degen osy, Kamal. Kúnkóristiń kúıbeń túrimen aıtqanda — osy.

Al bizdiń adamdar jumys isteıdi, biraq nan jemeıdi. Quqy qaıda Zańda jazylǵan? Qudaı bergen jannyń quny qaıda?

Al sen bolsań shetel bankterinde bizdiń baılardyń eki mıllıard dollardan astam jasyryn qarjysy jatyr deısiń. Bul derekti qaıdan alǵanyńdy bilmeımin. Eger bul derek shyn bolsa, bizdiń Zań oryndary ol qarjynyń ıá adal, ıá aram ekenin ajyratyp, aram bolsa qaıtaryp qazanǵa salýǵa, sóıtip Kentaýdyń, Janatastyń, t.b. miskinderdiń adal aqysyn óteýge shamalary kelmeı me, kelse de bul áreketke ádeıi barmaı ma? Eger sońǵysy bolsa, onda jalpy Zań qabyldap keregi ne? Zań oryndaýshy qyzmetkerler ustap ne qajeti bar?

Zań qabyldaǵan ekensiń — orynda! Sonda ǵana basqalar senimen syı-sıapatpen eseptese alatyn memleket bola alasyń. Sonda tana biz ulttyq ar-ojdanymyz taza, namysymyz sharbolat el bola alamyz.

Adam qunynyń bir parasy — namys. Jeke bastyń namysy bar da, odan quralatyn ulttyq namys bar. Jańaǵy sen aıtqan shetelderde mıllıardtaǵan dollar jasyrǵandar — ulttyq namystan jurdaı bolǵan ımansyzdar. Qattyraq aıtsam, keshir,

Kamal, olar Otanyn, elin satqandar. Mańdaı ter, taban aqysyn ala almaı sandalǵandardyń kóz jasy solardyń moınynda. Olarǵa aqsha aspannan jaýǵan joq, eńbekshi halyqtyń qaısarlyǵymen tabylǵan.

At tóbelindeı az topqa kópshilikti tonatyp qoıǵan Úkimette namys bar ma, joq pa?

Nemese, Kamal, Til týraly Zańdy al. Keıbir bultalaǵyn eseptemegende, bul Zań ıman tarazy. Biraq sony oryndap jatqan kim bar? Basqa — basqa. Al sol Zańdy qabyldaǵandardyń ózderi she? Parlament keıde ýly Novgorodtyń nemese Tambov gýbernıasynyń Dýmasyna uqsaıdy. Biren-saran depýtat bolmasa, túgelge jýyq oryssha saıraıdy. Depýtattar orysshaǵa júırik deıdi, qazaqshaǵa kelgende kúıbikteıdi.

Til týraly Parlament qabyldaǵan Zańdy iske asyratyn Úkimet emes pe? Ol qaı tilde saıraıdy?

Osydan keıin basqalarǵa ne shara? Bizdiń basshylarymyz shetelderde bolady. Túrli asa mańyzdy kezdesýlerge qatysady. Kóp memleketterdiń ókilderi qatysady. Bizdiń ókil oryssha tógiledi. Sonda basqa elderdiń ókilderi ne oılaıdy eken? «E, myna baıǵus qazaq degenniń óz tili joq eken-aý», — demeı me? «E, masanovtardyń aıtyp júrgenderi ras eken-aý», — demeı me?

Mine, ulttyq namystyń synalar jeri!

Mine, qazaq adamynyń quny tarazyǵa túsetin tús!

Muny Mirjaqyp Dýlatov baıaǵyda-aq aıtqan. Biraq ol zaman basqa edi. Biz táýeldi edik. Al endi Táýelsiz bolǵannan keıingimiz ne joryq?

Joǵary oqý oryndarynda sabaq túgeldeı oryssha. Munyń zardabyn ásirese aýyldan kelgen jastar shegedi. Oqýdy shala-sharpy túsinedi. Shalaǵaı mamandar sodan shyǵady.

Árıne, uly Pýshkınniń, Lermontovtyń, Tolstoıdyń tilin men ǵaıbattamaımyn. Ony úıren. Biraq eń aldymen Ana tilindi bil. Birinshi synypqa arnap jańadan jazylǵan kitapty «Ana tili» dep atamaı, «Týǵan til» dep ataıyq dep ózeýregender de tabyldy. Orystyń «Rodnaıa rech» degeni. Anadan artyq ne bar, Kamal?

Buryn Ulttyq Akademıadan dámeliler qabat-qabat súzgiden óter edi. Jasyryn daýys bolar edi. Múıizderi qaraǵaıdaı-qaraǵaıdaı ǵalym-ǵulamalar, ataqty aqyn-jazýshy, ádebıetshiler saılaýda qulap qalyp jatýshy edi. Qazaq poezıasy alyptarynyń biri Ábdilda Tájibaev, zańǵar ǵalym Beısenbaı Kenjebaev daýysqa neshe dúrkin tússe de, akademık bola almaı qaldy. Biraq olar halyq uǵymynda zor tulǵalar.

Al qazir ne... Aqsha tóleseń — akademıksiń. Ekiniń biri — akademık. Solar Qanysh Sátbaevtyń, Muhtar Áýezovtiń, Sábıt Muqanovtyń, Ǵabıt Músirepovtiń arýaǵynan seskense qaıtedi? Solardyń qasyńda ózderin úrlep qoıǵan oıynshyq shar sıaqty ekenderin nege sezinbeıdi? Tars ketedi ǵoı. Jel shyqqan soń ne qalady?

Ǵylym — Adam. Ǵylymnyń quny túskeni — Adamnyń quny túskeni. Ǵylymy, bilimi qunsyz el esh ýaqytta alǵa jyljı almaıdy. Otar sońyndaǵy qurttaǵan aqsaq tusaq sıaqty bolady.

Namysyń býyp, qylqynatyn jer osy. Aqsha tólep, satyp alyp, «akademıkpin» dep tumsyǵyńdy kóterýden buryn aldymen murnyńdy muqıat tazalap alsańshy.

Mine, bul da «azattyq». Demokratıa. «Aý, bularyń qalaı? Uıat emes pe?!» dep ún kóterer bireý joq.

Demokratıa — eń aldymen Zańnyń qatań saqtalýy. Betaldy taırańdaı berý emes. Demokratıa — tásirsiz, tárbıesiz táıtik baladan múlde basqa uǵym.

Bilim jetilmeı, ǵylym ozyq bolmaı, kúr aıqaı, dańǵazanyń bári dalbasa. Prezıdenttiń Joldaýynda osynyn bári júıe-júıesimen, soqyrǵa taıaq ustatqandaı aıtylǵan. Al sony is júzine asyrýshylar adal ardyń adamdary bolsa, shirkin, Allanyń rahymy jaýǵan jaqsylyq jaqyndar edi.

Kamal! «Taýyq úlken be, jumyrtqa úlken be?» degen ejelgi suraqtyń jaýabyn jurt áli taba almaı júr.

Sol sıaqty bir suraqtary bar. Ýnıversıtet úlken be, bastaýysh mektep úlken be?

Sheńber. Sheńberden shyǵyp kórshi. Ýnıversıtet (ıakı kolej) bitirgen muǵalim mektepke barady. Bala oqytady. Al sol muǵalimniń ózi qaıdan shyqqan? Árıne, mektepten. Kim oqytqan? Árıne, ýnıversıtet (ýchılıshe) bitirgen muǵalim oqytqan.

Sonda nashar shákirt qaıdan shyǵady? Buǵan ekeýi de kináli. Muǵalimniń quny — Adamnyń quny.

Mektep — tuǵyrtas. Tuǵyrtasy bekem bolmasa, saraıdy qansha saltanatty salsań da qulaıdy.

Prezıdenttiń Joldaýynda ásirese aýyl mektebine qamqorlyq kóp qajet dep jáne aıtylǵan. Raqmet.

Biraq ejelgi dert: aıtylý bar da, oryndaý bar. Órkenıetti elder bul shamada oq boıy ozyq tur. Aýyldaǵy mektep áli baıyrǵy qalpynda. Bıyl «Atamura» korporasıasy bismillasyn bastap, jańasha ımandy shyqqan bastaýysh mektep oqýlyqtary kóp jerge jetken joq. Bul sharýaǵa da sýyq qol suǵylyp ketti. Tegin taratýǵa jaratylǵan kitaptardy áldekimder satyp júr. Ásirese jas balanyń aqysyn jegender tozaqtyń qyl kópirinen, ysyrap kópirinen qulaıdy deýshi edi, qorqaýlar odan qorqar emes.

«Asyly, istegen jaqsylyǵyńdy bala táýir biledi. Keıbir úlkenge istegen jaqsylyqtyń zaıa ketedi. Qoldan kelse, balany qýantý kerek» (Baýyrjan Momyshuly. «Ushqan uıa». 13-bet).

Bul kıeli sózge alyp-qosaryń joq.

«Dúnıeniń bar baılyǵy — balanyń bir tamshy kóz jasyna tatymaıdy».

Endeshe mektepten aıar ne bar? Aıanýǵa qandaı bet bar?!

Adamdar degende, Anadan bári de pák týady. Buzylsa, keıin-keıin baryp buzylady. Pák kúıinde saqtap qalýǵa bola ma? Bolsa, sol qoǵam baqytty. Adam quny sol koǵamda bárinen de baǵaly.

Sen aıtqandaı, «adasyp» júrgen mıllıardtar adalynan jumsalsa, bizdiń balalardyń kózinen jas shyqpas edi toı.

Táýelsiz memleket osyǵan qol jetkizbeı dep tileıik, Kamal!

Kamal! Halyqtyń bári qazir kúıbeń tirshilik, kún kóristiń, nan tabýdyń qamymen ketti. Bul materıaldyq álem. Árıne, qarny ash adam ǵylymǵa da, bilimge de sońynan qol sozady. «Barlyq revolúsıalardyń ishindegi eń qaýiptisi — qaryn revolúsıasy» degen bar.

Aýyldaǵylar nan izdep, kúnkóris izdep jabyla qalata qaraı lap qoıdy. Muny keıbir azamattar progres dep oılaıdy. Qalany kórip, ómirdi kórip, shynyqpaq, tezden ótpek, tez jetilmek desedi.

Al qala olarǵa — ógeı ana. Qanshama kazak úısiz-jaısyz, baspanasyz, jumyssyz qańǵyp qaldy desedi. Ásirese jastar. Arqa jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar. Aýyldaǵy jaǵdaı qıyndady. Qolapaısyz, bilimsiz basshylar aýyl reformasyn qotyrlandyryp, shyn aýrýǵa ushyratty. Aýyldy jekeshelendirý múlde qısyq-qyńyr jolmen ketti. Aýyl arsyz basshylarǵa jem boldy. Aýyl sharýashylyǵyn bilimi az, jany ashymas adamdar joǵarydan basqardy da, ózin-ózi, ári qalany asyrap otyrǵan halyqtyń halin múshkil etti. Ondaı basshylar jazalanýdyń ornyna ósip kete beredi. Suńǵyla shóp sıaqty. Bos qapshyqty qansha tik qoıamyn deseń de, báribir qısaıyp qala beredi ǵoı. «Bir synaǵan jamandy, ekinshileı synama!» — degen joq pa dana babamyz.

Prezıdent Joldaýynda aýyl máselesi atynan jarylyp aıtylǵan-aq. Endi osydan keıin bul salany naǵyz bilimpaz, janashyr, halyqqa adal, alaqany ashyq adamdar basqarýy kerek emes pe.

Aýyldan halyqtyń qalaǵa jappaı kóshkeni jaqsylyq emes ekenin Álıhan Bókeıhan sonaý patsha zamanynda-aq aıtyp qoıǵan. Jaı proletarıat emes, lúmpen-proletarıatqa aınalady degen. Bul naǵyz qasiret.

Biz osydan áli qorytyndy shyǵarmadyq. Adam quny degen suraqqa osy jaǵdaıdyń ásirese qatysy bar.

Birińdi kazak birik dos,

Kórmeseń istiń bári bos, —

dedi kóregen Abaı.

Al odan da buryn, XVIII ǵasyrda Reseı ımperıasyn bılegen qatyn patsha İİ Ekaterına Orynbor general-gýbernatoryna joldaǵan nusqaýynda:

1) Qyrǵyz-qazaq halqynyń bir rý basshylaryn ekinshi rý basshylarymen araz etip, birimen-birin qas etip, biriniń etin biri jeýge sebep bolyńyz.1

2) Sultandaryń birimen-birin araz qylyp, birimen-birin ıtteı tartystyryp, biriniń etin biri jeýge sebep bolardaı is qylyńyz.

3) Qyrǵyz-qazaqtyń basshy adamdaryn sultandarmen araz qylyp, sultandaryn óz qol astyndaǵy aqsaqal adamdarymen araz qylyńyz. Arasyna ot túsken ýaqytta janyp keterdeı kókir-sókir daıarlaı berińiz», — dep nyqtap, myqtap tapsyrady. («Aıqap», 1913 j. №20).

II Ekaterına patshanyń pármeni oryndaldy. Qazaq eli rý-rý bolyp, birimen-biri daýlasyp, aıtysyp, aryz jaýdyryp, jala jaýdyryp, daýdy general-gýbernatorǵa sheshtirip, quldyqtyń qamytyn qutylmastaı kıip aldy.

Osydan sabaq boldy ma, Kamal? Qazir Abaıdyń aıtqanymen k úrim kele jatyrmyz ba, qatyn patshanyń aıtqanymen júrip kele jatyrmyz ba?

Quny arzandamaǵan adam Abaıdyń aıtqanymen júredi. Qunsyzdar qatyn patshanyń aıtqanymen júredi. Rý-rý bolyp, bas-basyna kósem saılap, alabajaq baıraq, ala-qula tý kóteredi.

Astananyń Aqmolaǵa kóshýinde kóp mán bar. Árqıly qısaptan. Bul Prezıdenttiń kóregendigi. Biraq apyl-tupyl asyǵys bolmaý kerek edi. «Chto medlenno, to prochno», — deıdi orystar. «Asyǵystan aqaýly bala týady», — deıdi qazaqtar.

Prezıdent Joldaýyndaǵy «áttegen-aı» — mádenıet, ádebıet, óner, ıaǵnı rýhanı álem aıtylmady. Bul, sirá, ýázir, kómekshilerdiń isi bolar. Al biraq Adam qunyn arttyratyn osy álem edi ǵoı. Árıne, ekonomıka bóksesin batpaqtan shyǵara almaı jatqanda Pýh dúnıesinde aq túıeniń qaryny jarylmaıtyny belgili.

Aýylda qazir klýb, kitaphana jappaı jabyldy. Eldiń ıek artary tek teledıdar men radıo bolyp qaldy. Al gazet, jýrnal taralymy kúrt quldılady. Kitap atymen úzildi.

Osydan soń Rýh dúnıesi ne bolady dep oılaıtyn bas bar ma? Qarapaıym halyqty sheksiz bılep-tóstegisi keletinder ǵana qaýymdy qarańǵylyqta ustaıdy. Bilimsiz el—jýas. Kitaphanalar jabylsyn degende Qajygeldınder osyny oılaǵan bolýy kerek.

Adam basyn ımandylyqqa, adamgershilikke, raqymdylyqqa, meıirbandyqqa endi kim jeteleıdi? Teledıdar ma? Teledıdar, ásirese qalada jan balasyn ımannan bezdirip barady. «TAŃ», «KTK» sıaqtylar ázirshe aýylǵa jetpeı qudaı saqtap tur. Biraq jetýge olar da jantalasyp jatyr.

Bul da bir mıkrob. Batystyń ózi jıirkenip, bezinip bolǵan «jappaı mádenıet» mıkroby endi bizge epıdemıa taratty. Obadan da adamdar ara-tura aman qalady. Al qatygezdik, urlyq-qarlyq, qıan-keski kisi óltirý, jezókshelik epıdemıasy sol teledıdar mıkrobtary arqyly adam sanasyn jappaı ýlap, jegi qurttaı jep jatyr. Otan qarsy pármendi kúres atymen joq. Nege deseń, demokratıa, sóz, ar-ojdan bostandyǵy deıdi.

Din bostandyǵy taǵy bar. Mysaly, krıshnaıt degender kári demeı, jas demeı, halyqty osy dinge kirgizýge julqyna áreket jasap jatyr. Ol din boıynsha: et, jumyrtqa, balyq jeme! Tek ósimdikten jaralǵan tamaq je. Jany bar maldyń etin jeý kúná. Aý, sonda ómir boıy maldyń eti men sútin talǵaý etip, kún kórip kele jatqan qazaq qaıtpek? Jappaı shop jeýge kóshe me? Al kerek deseńiz, ósimdikte tirshilik joq dep kim aıtypty? Endeshe, ony jeý de kúná.

Krıshnaıt boıynsha, araq ishpe, nashaqor bolma, temeki tartpa. Qumarpaz oıynǵa qatyspa. Nekesiz áıelge jolama. Durys-aq.

Bul qaǵıda ıslamda, musylmanda joq pa eken? Bar. Bar bolǵanda qandaı!

— Kisi aqysyn jeme!

— Jetim-jesirge qıanat qylma!

— Urlyq qylma!

Tere berse, krıshnaıtyńdy on orap alatyn asyl ósıet kóp-aq. Biraq nasıhaty dobal. Bizdegi dinbasylar ózderi tazalyqtyń, ımandylyqtyń úlgisin álemge aıdaı etip kórsete almaıdy. Sodan baryp qazaqta: «Moldanyń aıtqanyn iste, istegenin isteme!» degen tujyrym qalǵan. «Dúmshe molda el buzar» degen de sodan shyqqan.

Din basqarý, ony ýaǵyzdaý tek taqýa, asa taza, adaldyqtyń asylyndaı párýana, asa bilimpaz, bıik parasatty ǵulamanyń isi. Ol eń aldymen fılosof, psıholog, pedagog, tereń bilim adamy.

Al bizdegiler... Keshe: «Qudaı joq! Din — apıyn!» — dep mańyraǵan partorg búgin — molda. Soǵys kezinde jetim-jesirdiń bir ýys talqanyn tartyp alǵan fınagent búgin — molda. O, Toba!

Osydan keıin jabyrqaǵan jyrtyq janyna jamaý izdegen miskin krıshnaıttan pana izdemegende kimnen izdeıdi. Minezi, sózi jibekteı jumsaq. Júdegen kóńilińdi jubata alady. Tipti joq-jitik bolsań járdem de bere alady. Adyrańdap, ákireńdep turmaıdy. Aýzynan kóbik shashyramaıdy.

Adam qunyn bir biletin jer osy edi. Onyń bizdegi qasıeti álgindeı, Kamal.

Qalaı oılaısyń, Kamal, bizde teatr kóp pe, túrme kóp pe?

Adam janyn teatr asyraı ala ma, túrme asyraı ala ma?

Adam qunyn teatr arttyra ala ma, túrme arttyra ala ma?

Osyndaı da suraq bola ma eken, men jas bala emespin ǵoı dersiń. Adamdar bul suraqtyń jaýabyn biledi. Bile týra túzegisi kelmeıdi. Teatr kóbeıse, túrme azaıar edi. Óıtkeni teatr adam janyn tazalaıdy. Jany tazalanǵan adam qylmysqa barmaıdy. Endeshe túrmege de túspeıdi.

Túrme — adamdy túzetý orny degen uǵym bar. Beker. Túrmeden túzelip shyǵypty degendi bul kezde estigen joqpyn. Túrmede túzik adamnyń ózi buzylady. Saý adam aýrý tabady. Gazetterdi qara, habarlardy qara: qanshama adam týberkýlezden shirip ólip jatyr!

Al teatrǵa kelgen kedeı adam baııdy (rýhanı). Kári adam jasarady. Aýrý adam jazylady. (Rýhanıat kúshi).

Sonda memleketke, qoǵamǵa qaısysy tıimdi? Túrmege shyqqan shyǵyndy teatrǵa jumsaǵan tıimdi me, joq álde teatrdyń aýzynan azyn-aýlaq nesibesin jyryp alyp, túrmege jumsaǵan jaqsy ma?

Bul jerde «teatr» dep otyrǵanym jalpy mádenıet, rýhanıat álemi ekenin uqqan shyǵarsyń, Kamal.

Zamannyń zor suraqtarynyń biri osy. Al Prezıdent Joldaýynda bul týraly bir aýyz sóz joq. Ras, joq eken, bylaıǵy sheneýnikter eskerer dep ıegiń qyshymaı-aq qoısyn. Prezıdent Jarlyqtaryn jambasyna basyp qoıyp jatyp alatyn mınıstrler, ákimder Joldaýda joq Rýhanıatty óz betterinshe izdeıdi deý — qıal.

Árıne, ýázirlerdiń, ákimderdiń ishinde de ımandylary bar. Jany ashyǵanmen qoly qysqa. Qaltasy juqa.

Al qaltasy qalyńdar... júr toı taltańdap. Jemqorlar, paraqorlar... Halyq qazynasyn tonaǵandar. Jasyryn aqsha jatyr ishte de, eziń aıtqan shetelderde de.

Átteń, bir Zor Magnıt bolsa! Solardyń bárin soryp alatyn. Halyq qazynasyna salatyn. Sol Zor Magnıtke, mıllıardtaǵan aram aqshalar, aram aqshaǵa salynǵan jekemenshik saltanatty saraılar, jarq-jurq etken mersedester, sýyq qolda naqaq ketken zaýyttar, fabrıkalar, kenishter sol Zor Magnıtke ózderinen ózderi kelip jabysyp qala berse. İzdeýshi de, prokýror da, sot ta keregi joq. Tek ózderi jabysyp qala berse... Aramnyń qolynda turǵymyz kelmeıdi dese... Qazynanyń qaqpaǵy joq, Kamal. Bar pále sodan. Úmitsiz shaıtan ǵana bolsyn. Prezıdent korrýpsıamen, paraqorlyqpen kúres týraly taǵy da jańa Zańnyń jobasyn daıyndatyp jatyr deıdi. Múmkin, bul jolǵysy pármendi bolar. Memlekettik qyzmetkerlerge sıapat alýǵa, qumarpaz oıyndar oınaýǵa tıym salynady deıdi. Para degenniń bir joly osylar kórinedi ǵoı. Biraq aramnan amal artylǵan ba? Tym bolmasa bir-eki akýlany ustap alyp, aspanǵa quıryǵynan ilip qoıý kerek edi ǵoı. Kórsin jurt. Bálkim, jegishterdiń júregi shaılyǵar.

Adamdardyń bári de baqytty bolǵysy keledi. Baqyt qusy tek adal enbek adamdarynyń ǵana basyna qonatyn kórinedi. Oıbaı, óldik, qyryldyq dep baıbalamdaı bermeı, tyrysyp, tyrmysyp eńbek eteıik. Áreket túbi — bereket.

Adam quny arzandamasyn, Kamal. Táńirden de, patshadan da osyny tileıik. Adam kuny adal eńbekpen óspek.

Bizdiń basty baqytymyz Táýelsizdik — Adam qunymen ólshenedi. Osyny umytpaǵan utady.

Támám.

Saý bol, Kamal!

Sherhan MURTAZA 26-jeltoqsan, 1997 jyl

---