Azıanyń munaı eksporttaýshy elderi. (OPEK - ke múshe elder)
Azıanyń munaı eksporttaýshy elderi. (OPEK - ke múshe elder)
OPEK álemdegi munaıly derjavalardyń bastamasymen qara altynnyń qunyn turaqtandyrý úshin 1960 jyly Iraktyń astanasy Baǵdad qalasynda quryldy. Alǵashynda bastamashy topta bes memleket (Iran, Irak, Kýveıt, Saýd Arabıasy jáne Venesýela) ǵana boldy. Qazir bul memleketterdiń qataryna Katar, Lıvıa, BAÁ, Aljır, Nıgerıa, Ekvador jáne Angola elderi qosylyp, jalpy sany 12 - ge deıin jetti. Uıym quramynan Gabon 1994 jyly shyǵyp ketti. Dál osyndaı jaǵdaı 1992 jyly Ekvadordyń da basynda bolǵanmen, ońtústik amerıkalyq el 2007 jyly qaıta múshelikke ótti. OPEK - tiń shtab - páteri alǵashqy bes jyl Shveısarıanyń Jeneva qalasynda bolǵanymen, 1965 jyldyń kúzinde Avstrıa astanasy Vena qalasyna kóshirildi. Sebebi atalǵan uıymnyń ortalyǵy beıtarap elde bolýǵa tıis.
Maqsaty:
Munaı salasynda munaı baǵasynyń turaqty bolýy, tutynýshylardy munaımen qamtamasyz etýi, bul mekemege múshe elderdiń arasyndaǵy munaı óndirýdi qoǵamdyq jáne ortaq saıası qatynasta úılestirý bolyp tabylady.
OPEK - tiń týy (sýret)
Uıymǵa kirgen jyldary
Aljır – 1969 j
Ekvador – 2007j
Iran – 1960j
Irak – 1960j
Kýveıt – 1960j
Lıvıa – 1962j
Nıgerıa - 1971j
Katar – 1961j
Saýd Arabıasy – 1960j
BAÁ – 1967j
Venesýela – 1960j
Angola – 2007j
Venadaǵy OPEK - tiń shtab - páteri (Avstrıa) (sýret kórsetiledi)
Bas hatshy - Abdalla Salem al - Badrı (portreti)
OPEK elderi ózderine paıda kórý úshin álemdi munaımen “tamaqtandyrady” (sýret)
Saýd Arabıasy
Saýd Arabıa patshalyǵy — Arab túbeginde ornalasqan memleket. Soltústiginde Iordanıamen, Irakpen jáne Kýveıtpen shekaralas, shyǵysynda Katarmen, Birikken Arab Ámirlikterimen, ońtústiginde Oman, ońtústik - shyǵysynda Iemenmen shekaralas. Soltústik - shyǵysynda Parsy shyǵanaǵy batysynda Qyzyl teńizben qorshalyp jatyr.
Saýd Arabıany «Haram jeri» dep ataıdy. Haram dep atalýyna sebep Mekke jáne Medıne qalalarynyń ornalasýynda.
Saýd Arabıa munaı qorymen álemdegi baı elderdiń qatarynan. 2009 jyly munaı óndirip eksporttaýdan Reseıden keıingi ekinshi oryndy ıemdendi. Munaıdy eksporttaý 95% quraıdy, onyń ishinde 75% memleketke kiris, memleket kiristi halyqqa teńdeı bólip berip otyrady.
Astanasy Er - Rıad qalasy. Halyq sany 4 878 473 adam (2010 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha). Bul jerlerdi alǵashynda kóshpendi arab taıpalary mekendegen bolatyn. 1902 jyldan bastap Nedjd aımaǵynyń ortalyǵy bolyp, 1932 jyly memlekettiń astanasy boldy. Buryn qala shaǵyn qalashyq bolǵan. Munaı óndirisiniń damýy qaladaǵy halyq sanynyń ósýine yqpalyn tıgizdi. Qazirgi tańda Er - Rıadta zamanaýı jobalarmen salynǵan ǵımarattar boı kótergen.
Týy jáne eltańbasy (sýret)
Ekonomıkasy
Sý men aýyl sharýashylyǵy. Saýd Arabıasynda turaqty ózender nemese iri kólder joq. Aýyl sharýashylyǵynda dástúrli mal sharýashylyǵy - túıe, qoı, eshki, esek pen jylqy ósirý basym. Kóshpeli bádeýıler óz úılerimen birge bir jaıylymnan basqasyna kóship - qonyp júredi. Óńdeýge jaramdy jerler eldiń ońtústik - batysyndaǵy Asır taýly aýdany men koróldiktiń soltústiginde shashyraǵan shurattarda ǵana bar. Alaıda sýlandyrýdyń qazirgi zamanǵy ádisteriniń arqasynda eginshilik jedel qarqynmen damyp kele jatqan salaǵa aınalady. Teńiz sýyn tushshylandyrý keń kólemge ıe boldy. Shól dalanyń ortasynda dóńgelek formasyndaǵy egin alaptary sozylyp jatyr. Sýarý aınalatyn qondyrǵylar arqyly júzege asyrylady. Negizgi daqyldar — bıdaı, arpa, qurma, kókónister, baqsha ósimdikteri men jemister.
Munaı óndirisi. Saýd Arabıasynda munaı alǵash ret 1936 jyly tabyldy. 2002 jyly elde kúnine 10, 5 mln barel munaı óndirildi. Koróldikte bul qazba otynnyń búkil dúnıejúzilik qorynyń 1/4 - ne jýyǵy shoǵyrlanǵan. Eksport qurylymynda munaıdyń úlesi 97%- ǵa jetedi. Munaı ken oryndarynyń kópshiligi eldiń shyǵysynda, Parsy shyǵanaǵynyń jaǵalaýynda ornalasqan. Munaıdy eksportqa shyǵarýdan túsetin orasan paıda qazirgi zamanǵy qalalar, joldar men porttar salýǵa, ınfraqurylymdy damytýǵa, mektepter men aýrýhanalardy qazirgi zamanǵy qural - jabdyqtarmen jaraqtandyrýǵa múmkindik berdi. Qarjy sondaı - aq ónerkásiptiń munaı - hımıa, metal óńdeý men dári - dármek jasaý sıaqty salalaryn qurýǵa da baǵyttalady.
Saýd Arabıasy munaıdy eksportqa shyǵaratyn elder uıymynda (OPEK) jetekshi oryndy ıelendi, bul oǵan kóptegen halyqaralyq ótkir problemalardy sheshýge yqpal etýge múmkindik beredi.
Transporty
Temirjoly nebári birneshe júz km. Standartty kálıa 1435 mm, Er - Rıadty Parsy shyǵanaǵymen baılanystyrady.
2005 jyly «Soltústik — Ońtústik» temirjol toraby, uzyndyǵy 2400 km, quny $2 mlrd. joba jasaldy. Atalmysh jobanyń tenderin 2008 jyly OAO «Rossııskıe jeleznye dorogı» utyp aldy. Uzyndyǵy 520 km quny $800 mln. 2006 jyly Mekke men Medıne arasyn baılanystyratyn 440 - kılometrlik temirjol jobasy bastaldy. 2011 jylǵy qajylyq maýsymynda Mekke qalasynda jańa metropolıten iske qosyldy. Ol 500 myń qajylyǵyn óteýshilerge qyzmet kórsetip, olardyń Mekkeden Arafat taýyna jetkizip otyrady. Qytaılyq temir jol kompanıasy salǵan bul metro saǵatyna 72 myń jolaýshyny tasymaldaýǵa eseptelgen. 2011 jyly alǵash ret iske qosylǵanyna qaramastan, tolyq múmkindikte jumys istedi. Temir jol Mına, Muzdalıfa jáne Arafat taýyn jalǵaıdy.
Avtokólik joldary. Avtomobıl joldarynyń jalpy uzindiǵi 221, 372 km. Olardyń ishinde:
Saýd Arabıadan barlyq áıelderge kólik júrgizýge tyıym salynǵan. Atalmysh zań 1932 g. qabyldanǵan bolatyn
Aeroporttar sany — 208, olardyń 73 - iniń ushý - qoný alańdar betonmen qaptalǵan. 3 halyqaralyq statýsty ıelengen.
Irak
Irak Respýblıkasy (ózd. ataýy — ál - Jýmhýrıa ál - Irakıa) — Ońtústik - Batys Azıada, Tıgr jáne Evfrat ózenderi boıynda ornalasqan memleket. Jer kólemi 444 myń km2. Halqy 31 234 000 mln. adam (2009). Turǵyndarynyń 75%- y arabtar, 20%- y — kýrdtar, qalǵandary túrikmender, assırıalyqtar, parsylar, armándar, t. b. Qala halqy 68, 1% (1997). Memlekettik tili — arab tili. Halqynyń 62%- y — ıslam dininiń shııt baǵytyn, 34%- y sýnıt baǵytyn ustanady. Astanasy — Baǵdad q. (3 mln - nan astam). 1970 j. qabyldanǵan konstıtýsıasy boıynsha Revolúsıalyq keńestiń tóraǵasy eldiń Prezıdenti jáne Joǵarǵy Bas qolbasshy qyzmetin qatar atqarady. Zań shyǵarýshy organ — bir palataly Ulttyq keńes, 250 depýtattan turady. Eldiń ulttyq meıramy — 17 shilde, Ulttyq Respýblıka kúni jáne Táýelsizdik kúni (1958). Irak 18 provınsıadan (mýhafaz) turady. Aqsha birligi — Irak dınary.
Irak — ekonomıkalyq álýeti úlken el. Elde asa iri munaı (65 mlrd. t - dan astam), tabıǵı gaz, fosfat qorlary bar. Irak — Iran soǵysyna deıin el tek munaı eksportynan ǵana jyl saıyn 21 — 26 mlrd. AQSH doll - y kóleminde paıda taýyp otyrdy. Ol aqsha eldiń qorǵanys qabiletin nyǵaıtýǵa, jańa ındýstrıa men ınfraqurylymdardy damytýǵa jumsaldy. Munaı shyǵarý, munaı óńdeý, gaz óndirý, sement, elektrenergetıka, mashına jasaý, t. b. óndiris salalary jaqsy damyǵan. Aýyl sharýashylyǵy ulttyq tabystyń 20%- n quraıdy. Astyq (bıdaı, arpa, kúrish) ónimderi, ósimdik maılary, kókónis, qurma, t. b. ósirý jaqsy jolǵa qoıylǵan. Mal sharýashylyǵy jaqsy damyǵan (15 mln - nan astam qoı men eshki, 2, 5 mln múıizdi iri qara bar). 1998 j. Irak úkimeti BUU - nyń arnaıy komısıasyn jumys istetkizbeı tastady. Sondyqtan elge ekon. baıkot jarıalaý áli kúnge jalǵasyp keledi. 2001 — 2002 j. AQSH úkimeti Irak terrorlyq qastandyqtardy qoldaıdy, “zulymdyq uıasy elderine” jatady, sol sebepti Aýǵanstannan soń ony soqqynyń astyna alyp, el basshysy S. Hýseınniń kózin joıý kerek degen pikirdi álem halyqtaryna jarıalap keledi
Týy men eltańbasy (sýret kórsetiledi)
Kýveıt
Kýveıt - Shyǵys Orta elderiniń biri. Resmı ataýy: Kýveıt Memleketi. Astanasy - Kýveıt qalasy (turǵyn sany 60. 000). Basty qalalary: Haýallı (t. s. 190. 000), Salımıa (t. s. 200. 000), Fárýanıa, Djáhra jáne Ál - Ahmadıa. Jer kólemi: 17. 818 kv. km
Halqy. Jalpy sany: 450 000. Halqynyń basym kópshiligi qalalyq jerde qonystanǵan. Ortasha jas mólsheri 73 jas. Halyqtyń 37% jastan tómengiler. Halyqtyń qonystaný tyǵyzdyǵy: bir sharshy metrge 81. 3 kisi. Halyqtyń ósý qarqyny: jyldyq 4% kóleminde.
Ulttyq quramy: Halyqtyń 84% arabtar quraıdy. Olardyń jartysynan kóbi kýveıttik, al qalǵandary basqa arab elderinen kelgen arabtar. Qalǵan 15% Azıa elderinen kelgender, 0, 1% afrıkalyqtar, 0, 8% evropalyqtar, al 0, 1% amerıkandyqtar. Sonyń ishinde azıalyqtardyń kópshiligi Úndistan men Irannan kelgender.
Týy men eltańbasy (sýret)
Ekonomıkasy
Ekonomıkasy. Kýveıt ekonomıkasy eń aldymen munaı óndirisine súıenedi. 1992 j. jalpy 312 barel munaı óndirilgen. OPEC elderi arasynda 1993j. jasalǵan kelisim boıynsha Kýveıttiń kýndelikti munaı óndirisi 2 mln. barel dep belgilengen. 1993 j. boljam boıynsha Kýveıttiń munaı qory 92 mlrd. 430 mln. barrelge jýyq dep baǵalanǵan. Elde tabıǵı gazdyń da mol qory bar. 1992 j. 2 mlrd. 650 mln. M3. tabıǵı gaz óndirilgen. 1993j. boljam boıynsha tabıǵı gaz qory 1 mlrd. 350 mln. m. kýbty quraıdy. Munaı men gazdyń jalpy ishki ónimdegi úlesi 41% kóleminde. Sonymen birge sońǵy ýaqyttarda egin sharýashylyǵynda zamanaýı ádister keń qoldanylyp, eleýli ózgeristerge qol jetkizilgen. Egin men mal sharýashylyǵynan túsken tabystyń ulttyq tabystaǵy úlesi 1%. Halyq paıdalanatyn aýyz sý teńiz sýyn tazartý arqyly alynady.
Aqsha birligi: Kýveıt dınary.
Adam basyna shaqqandaǵy ulttyq tabysy: 16. 200 $
Syrtqy saýda. Importtalatyn zattardyń basynda munaı men tabıǵı gaz keledi (bul ekeýiniń ımporttaǵy úlesi 91%). Basty eksport zattaryna: qorǵanys quraldary, elektrli jáne elektrondy zattar, kólik quraldary men onyń bólshekteri, stanoktar, azyq túlik zattary, hımıalyq ónimder, tekstıl ónimderi jáne túrli óndiris shıkizattary jatady. Syrtqy saýda Japonıa, Taıvan, AQSH jáne túrli Eýropa elderimen jasalýda.
Óndirisi. Kýveıt óndirisiniń basynda munaı óńdeý jáne munaı ónimderin shyǵarý ónerkásipteri bar. Budan basqa temir bolat ónimderi, metal sym, maı, plasıkalyq zattar, sement, ottegi, kúkirt, qaǵaz, azyqtúlik zattary, sýsyndar, kıim tigý, jıhaz jasaý, keńse zattary, qurylys jabdyqtary, elektr quraldary men jabdyqtaryn óndiretin ónerkásipter de bar. Óndiris ornyn ashatyndar memleket tarapynan uzaq merzimdi kredıtter jáne óndiris ornyn salatyn jermen qamtamasyz etiledi. Óndiris oryndarynan túsetin tabystyń jalpy ishki ónimdegi úlesi 14%. Jumysshy kúshiniń 9. 5%y ónerkásip salasynda jumys isteıtinder.
Iran
Iran (1935 jylǵa deıin Parsy eli), Iran Islam Respýblıkasy — Azıanyń ońtústik - batys bóliginde ornalasqan memleket. Jer kólemi 1, 648 mln. km². Halqy 77 891 220 mln. adam (2011). Halqynyń ulttyq quramy: parsylar (51%), ázirbaıjandar (27%), kúrdter (5%), arabtar, túrikmender, belýjıler, armándar, evreıler, t. b. Qala halqy 58, 3%. Astanasy — Tegeran q. (aınalasyn qosqanda 12 mln - nan astam). Odan basqa Meshhed (1, 5 mln.), Isfahan (1 mln.), Tebrız (852 myń), Shıraz (800 myń) sıaqty iri qalalar bar. Resmı tili — parsy tili. Memlekettik dini — ıslam dininiń shııt tarmaǵy. Iran — dinı memleket. Eldegi saıası jáne dinı bılik aıatolla Seıd Álı Hameneıdiń qolynda. Prezıdent (1997 jyldan bastap Seıd Mohammed Hatamı) 4 jylǵa saılanady jáne Mınıstr Kabınetin basqarady. Joǵarǵy zań shyǵarýshy organ — bir palataly parlament — Islam keńesi jınalysy (medjlıs) 4 jyl saıyn saılanyp otyratyn 270 depýtattan turady. 1981 jylǵy konstıtýsıasy boıynsha, elde saıası jáne dinı emes uıymdarǵa tyıym salynǵan. Ulttyq meıramy 11 aqpan — Revolúsıa kúni (1979). Ulttyq aqsha birligi — rıal.
Týy jáne eltańbasy (sýreti kórsetiledi)
Ekonomıkasy
El ekonomıkasynyń negizi munaı jáne munaı men gaz óńdeý ónerkásipteri. Meml. kiristiń 1/3 jáne eksporttyń 90%- yna jýyǵy osy salalardan alynady. Elde jyl saıyn 180 mln. t - ǵa jýyq munaı, 58 mlrd. m3 gaz (qory 14 trl. m3 shamasynda) óndiriledi. Ekonomıkanyń basqa salalary da damyǵan, biraq syrtqy ekon. baılanystardyń nasharlyǵynan jáne qarjy jetispeýshiliginen tolyq qýatymen jumys isteı almaýda. Ónerkásipke qajetti qural - saımandar 90%- ǵa deıin shetten ákelinedi.
Aýyl sharýashylyǵy nashar damyǵan. Turǵyndar úshin bıdaı, kúrish, qant, ósimdik maıy, t. b. shetten (jyl saıyn 2 mlrd. AQSH doll - na) ákelinedi. Sońǵy jyldary týrızm damı bastady. Ulttyq baılyqtyń 36%- y ónerkásipten, 22%- y aýyl sharýashylyǵynan, qalǵany qyzmet kórsetý sektorynan turady. Munaı eksportynan jyl saıyn 16, 3 mlrd. AQSH dollary túsedi. Ulttyq tabys 75 mlrd. AQSH dollar kóleminde, jan basyna shaqqanda — 1250 doll. shamasynda. Eldegi basty problemanyń biri — jumyssyzdyq (3, 5 mln. adam). Munaıdan basqa eksportqa keıbir ónerkásip taýarlary, aýyl sharýashylyǵy ónimderi, kilem, halyq tutyný taýarlary shyǵarylady. Shetten — azyq - túlik ónimderi (30%), mashına, qural - jabdyqtar, keıbir ónerkásip shıkizattary ákelinedi. Negizgi saýda seriktesteri: Germanıa, Japonıa, Ulybrıtanıa, Italıa, Arab elderi, Túrkıa, Qazaqstanmen dıplomatıalyq jáne ekonomıkalyq baılanys 1992 j. ornady.
Birikken Arab Ámirligi
Birikken Arab Ámirlikteri - soltústik - shyǵystaǵy Arabıa túbeginde Taıaý shyǵysta ornalasqan memleket. Qatarmen, Saýd Arabıasymen, Oman Sultanatymen shektesedi. Soltústiktegi BAÁ Parsy shyǵanaǵynyń sýlarymen, al shyǵysynda Oman buǵazynyń sýlarymen jaǵalasady. Resmı astanasy – Abý - Dabı qalasy bolyp tabylady. Al týrıstik jáne saýdalyq ortalyǵy – Dýbaı shahary - dep esepteledi. Árbir ámirliktiń esimi onyń bas qalasynyń ataýymen sáıkes keledi. 1971 jyly qurylǵan federatıvti memleket Birikken Arab Ámirlikteri – jeti táýelsiz ámirlikterden turatyn jas el, ár ámirliktiń esimi negizgi qalasymen baılanysty atalǵan belgileýi bolady: Abý - Dabı, Dýbaı, Shardja, Adjman, Ým - al Kýveın, Ras - El - Haıma jáne Fýdjeıra. Ár bir ámirliktiń ámirshisi – sheıh, al jalpy memlekettik basqarý bıligi joǵarǵy keńeske berilgen. Halyqtyń 80%- y basqa elden kelýshiler bolyp tabylady. 2009j. Sanaq boıynsha etnıkalyq arabtar barlyq turǵynnyń 48, 1% (onyń ishinde BAÁ arabtary – 12, 2%, bedýınder – 9, 4%, egıpettik arabtar – 6, 2%, oman arabtary – 4, 1%, saýd arabtary - 4%), ońtústik Azıadan kelgenderi – 35, 7%, ırandyqtar - 5%, fıllıpındikter – 3, 4%, eýropalyqtar – 2, 4%, basqalar – 5, 4% bóligin qurady. BAÁ - niń dini – ıslam. Degenmen, basqa dinderge de ruqsat berilgen. Arab tili, sonymen birge aǵylshyn tili de keń taralǵan.
Katar
Katar, Katar memleketi – Parsy shyǵanaǵynyń Katar túbegindegi memleket.
Jer kólemi 11400 km2.
Halqy 1 699 435 myń adam (2010).
Negizgi turǵyndary – katarlyq arabtar. Oǵan qosa pákstandyqtar, úndiler, ırandyqtar turady.
Resmı tili – arab tili.
Turǵyndary, negizinen, musylmandar.
Astanasy – Doha qalasy.
Memlekettiń saıası qurylymy – absolútti monarhıa.
Memleket basshysy ámir sheıhi Hamad ben Halıfa ál - Tanı (1995 jyldan) búkil bılikti óz qolyna shoǵyrlandyrǵan.
Saıası partıalarǵa tyıym salynǵan.
Ulttyq merekesi 3 qyrkúıek – Táýelsizdik kúni (1971).
Aqsha birligi – Katar rıaly.
Ekonomıkasy
Negizgi baılyǵy – munaı (tabıǵı qory – 778 mln. tonna). Eldegi ulttyq tabystyń 90%- yn munaı ónerkásibi beredi. Munaı ónerkásibi “Katar petroleým”, “Shell of Katar”, taǵy basqa kompanıalar qolynda. Munaıdan basqa tabıǵı gaz óndiriledi, balyq aýlanady. Turǵyndardyń 35%- y ónerkásipte, 3%- y aýyl sharýashylyǵynda, 60%- y qyzmet kórsetý salalarynda qyzmet etedi. Jeriniń 0, 7%- y ǵana aýyl sharýashylyǵyna paıdalanylady. 1997 jyly ulttyń baılyq mólsheri 7, 4 mlrd. AQSH dollapy, jan basyna shaqqanda 20100 dollar deńgeıinde boldy. Munaı salalary boıynsha jetispeıtin jumys kúshin syrttan ákeledi. Syrttan mashınalar, qural - saımandar, mal, tamaq ónimderi, tutyný jáne hımıa taýarlary ákelinedi. Negizgi saýda seriktestikteri: Japonıa, Italıa, AQSH, Ulybrıtanıa, Germanıa, Fransıa, Saýd Arabıasy. Qazaqstan men Katar arasynda dıplomatıalyq qatynas 1992 jyly ornaǵan. 1998 jyly 23 mamyrda Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev Katarda resmı saparmen bolyp, ámir Hamad ben Halıfa ál - Tanımen jáne eldegi asa iri bıznes ókilderimen kelissóz júrgizdi. Eki jaq munaı óńdeý jáne tasymaldaý, ınvestısıa men bank, týrızm, áýe baılanysy, taǵy basqa salalar boıynsha ózara kelisimderge qol qoıdy. Osy kezdesýden keıin eki el arasynda saýda - ekonomıkalyq baılanystar jedel damı bastady.
Bıologıa jáne geografıa páni muǵalimi
Zarıpova Gaýhar Adılbekovna
Prezentasıasyn júkteý
OPEK álemdegi munaıly derjavalardyń bastamasymen qara altynnyń qunyn turaqtandyrý úshin 1960 jyly Iraktyń astanasy Baǵdad qalasynda quryldy. Alǵashynda bastamashy topta bes memleket (Iran, Irak, Kýveıt, Saýd Arabıasy jáne Venesýela) ǵana boldy. Qazir bul memleketterdiń qataryna Katar, Lıvıa, BAÁ, Aljır, Nıgerıa, Ekvador jáne Angola elderi qosylyp, jalpy sany 12 - ge deıin jetti. Uıym quramynan Gabon 1994 jyly shyǵyp ketti. Dál osyndaı jaǵdaı 1992 jyly Ekvadordyń da basynda bolǵanmen, ońtústik amerıkalyq el 2007 jyly qaıta múshelikke ótti. OPEK - tiń shtab - páteri alǵashqy bes jyl Shveısarıanyń Jeneva qalasynda bolǵanymen, 1965 jyldyń kúzinde Avstrıa astanasy Vena qalasyna kóshirildi. Sebebi atalǵan uıymnyń ortalyǵy beıtarap elde bolýǵa tıis.
Maqsaty:
Munaı salasynda munaı baǵasynyń turaqty bolýy, tutynýshylardy munaımen qamtamasyz etýi, bul mekemege múshe elderdiń arasyndaǵy munaı óndirýdi qoǵamdyq jáne ortaq saıası qatynasta úılestirý bolyp tabylady.
OPEK - tiń týy (sýret)
Uıymǵa kirgen jyldary
Aljır – 1969 j
Ekvador – 2007j
Iran – 1960j
Irak – 1960j
Kýveıt – 1960j
Lıvıa – 1962j
Nıgerıa - 1971j
Katar – 1961j
Saýd Arabıasy – 1960j
BAÁ – 1967j
Venesýela – 1960j
Angola – 2007j
Venadaǵy OPEK - tiń shtab - páteri (Avstrıa) (sýret kórsetiledi)
Bas hatshy - Abdalla Salem al - Badrı (portreti)
OPEK elderi ózderine paıda kórý úshin álemdi munaımen “tamaqtandyrady” (sýret)
Saýd Arabıasy
Saýd Arabıa patshalyǵy — Arab túbeginde ornalasqan memleket. Soltústiginde Iordanıamen, Irakpen jáne Kýveıtpen shekaralas, shyǵysynda Katarmen, Birikken Arab Ámirlikterimen, ońtústiginde Oman, ońtústik - shyǵysynda Iemenmen shekaralas. Soltústik - shyǵysynda Parsy shyǵanaǵy batysynda Qyzyl teńizben qorshalyp jatyr.
Saýd Arabıany «Haram jeri» dep ataıdy. Haram dep atalýyna sebep Mekke jáne Medıne qalalarynyń ornalasýynda.
Saýd Arabıa munaı qorymen álemdegi baı elderdiń qatarynan. 2009 jyly munaı óndirip eksporttaýdan Reseıden keıingi ekinshi oryndy ıemdendi. Munaıdy eksporttaý 95% quraıdy, onyń ishinde 75% memleketke kiris, memleket kiristi halyqqa teńdeı bólip berip otyrady.
Astanasy Er - Rıad qalasy. Halyq sany 4 878 473 adam (2010 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha). Bul jerlerdi alǵashynda kóshpendi arab taıpalary mekendegen bolatyn. 1902 jyldan bastap Nedjd aımaǵynyń ortalyǵy bolyp, 1932 jyly memlekettiń astanasy boldy. Buryn qala shaǵyn qalashyq bolǵan. Munaı óndirisiniń damýy qaladaǵy halyq sanynyń ósýine yqpalyn tıgizdi. Qazirgi tańda Er - Rıadta zamanaýı jobalarmen salynǵan ǵımarattar boı kótergen.
Týy jáne eltańbasy (sýret)
Ekonomıkasy
Sý men aýyl sharýashylyǵy. Saýd Arabıasynda turaqty ózender nemese iri kólder joq. Aýyl sharýashylyǵynda dástúrli mal sharýashylyǵy - túıe, qoı, eshki, esek pen jylqy ósirý basym. Kóshpeli bádeýıler óz úılerimen birge bir jaıylymnan basqasyna kóship - qonyp júredi. Óńdeýge jaramdy jerler eldiń ońtústik - batysyndaǵy Asır taýly aýdany men koróldiktiń soltústiginde shashyraǵan shurattarda ǵana bar. Alaıda sýlandyrýdyń qazirgi zamanǵy ádisteriniń arqasynda eginshilik jedel qarqynmen damyp kele jatqan salaǵa aınalady. Teńiz sýyn tushshylandyrý keń kólemge ıe boldy. Shól dalanyń ortasynda dóńgelek formasyndaǵy egin alaptary sozylyp jatyr. Sýarý aınalatyn qondyrǵylar arqyly júzege asyrylady. Negizgi daqyldar — bıdaı, arpa, qurma, kókónister, baqsha ósimdikteri men jemister.
Munaı óndirisi. Saýd Arabıasynda munaı alǵash ret 1936 jyly tabyldy. 2002 jyly elde kúnine 10, 5 mln barel munaı óndirildi. Koróldikte bul qazba otynnyń búkil dúnıejúzilik qorynyń 1/4 - ne jýyǵy shoǵyrlanǵan. Eksport qurylymynda munaıdyń úlesi 97%- ǵa jetedi. Munaı ken oryndarynyń kópshiligi eldiń shyǵysynda, Parsy shyǵanaǵynyń jaǵalaýynda ornalasqan. Munaıdy eksportqa shyǵarýdan túsetin orasan paıda qazirgi zamanǵy qalalar, joldar men porttar salýǵa, ınfraqurylymdy damytýǵa, mektepter men aýrýhanalardy qazirgi zamanǵy qural - jabdyqtarmen jaraqtandyrýǵa múmkindik berdi. Qarjy sondaı - aq ónerkásiptiń munaı - hımıa, metal óńdeý men dári - dármek jasaý sıaqty salalaryn qurýǵa da baǵyttalady.
Saýd Arabıasy munaıdy eksportqa shyǵaratyn elder uıymynda (OPEK) jetekshi oryndy ıelendi, bul oǵan kóptegen halyqaralyq ótkir problemalardy sheshýge yqpal etýge múmkindik beredi.
Transporty
Temirjoly nebári birneshe júz km. Standartty kálıa 1435 mm, Er - Rıadty Parsy shyǵanaǵymen baılanystyrady.
2005 jyly «Soltústik — Ońtústik» temirjol toraby, uzyndyǵy 2400 km, quny $2 mlrd. joba jasaldy. Atalmysh jobanyń tenderin 2008 jyly OAO «Rossııskıe jeleznye dorogı» utyp aldy. Uzyndyǵy 520 km quny $800 mln. 2006 jyly Mekke men Medıne arasyn baılanystyratyn 440 - kılometrlik temirjol jobasy bastaldy. 2011 jylǵy qajylyq maýsymynda Mekke qalasynda jańa metropolıten iske qosyldy. Ol 500 myń qajylyǵyn óteýshilerge qyzmet kórsetip, olardyń Mekkeden Arafat taýyna jetkizip otyrady. Qytaılyq temir jol kompanıasy salǵan bul metro saǵatyna 72 myń jolaýshyny tasymaldaýǵa eseptelgen. 2011 jyly alǵash ret iske qosylǵanyna qaramastan, tolyq múmkindikte jumys istedi. Temir jol Mına, Muzdalıfa jáne Arafat taýyn jalǵaıdy.
Avtokólik joldary. Avtomobıl joldarynyń jalpy uzindiǵi 221, 372 km. Olardyń ishinde:
Saýd Arabıadan barlyq áıelderge kólik júrgizýge tyıym salynǵan. Atalmysh zań 1932 g. qabyldanǵan bolatyn
Aeroporttar sany — 208, olardyń 73 - iniń ushý - qoný alańdar betonmen qaptalǵan. 3 halyqaralyq statýsty ıelengen.
Irak
Irak Respýblıkasy (ózd. ataýy — ál - Jýmhýrıa ál - Irakıa) — Ońtústik - Batys Azıada, Tıgr jáne Evfrat ózenderi boıynda ornalasqan memleket. Jer kólemi 444 myń km2. Halqy 31 234 000 mln. adam (2009). Turǵyndarynyń 75%- y arabtar, 20%- y — kýrdtar, qalǵandary túrikmender, assırıalyqtar, parsylar, armándar, t. b. Qala halqy 68, 1% (1997). Memlekettik tili — arab tili. Halqynyń 62%- y — ıslam dininiń shııt baǵytyn, 34%- y sýnıt baǵytyn ustanady. Astanasy — Baǵdad q. (3 mln - nan astam). 1970 j. qabyldanǵan konstıtýsıasy boıynsha Revolúsıalyq keńestiń tóraǵasy eldiń Prezıdenti jáne Joǵarǵy Bas qolbasshy qyzmetin qatar atqarady. Zań shyǵarýshy organ — bir palataly Ulttyq keńes, 250 depýtattan turady. Eldiń ulttyq meıramy — 17 shilde, Ulttyq Respýblıka kúni jáne Táýelsizdik kúni (1958). Irak 18 provınsıadan (mýhafaz) turady. Aqsha birligi — Irak dınary.
Irak — ekonomıkalyq álýeti úlken el. Elde asa iri munaı (65 mlrd. t - dan astam), tabıǵı gaz, fosfat qorlary bar. Irak — Iran soǵysyna deıin el tek munaı eksportynan ǵana jyl saıyn 21 — 26 mlrd. AQSH doll - y kóleminde paıda taýyp otyrdy. Ol aqsha eldiń qorǵanys qabiletin nyǵaıtýǵa, jańa ındýstrıa men ınfraqurylymdardy damytýǵa jumsaldy. Munaı shyǵarý, munaı óńdeý, gaz óndirý, sement, elektrenergetıka, mashına jasaý, t. b. óndiris salalary jaqsy damyǵan. Aýyl sharýashylyǵy ulttyq tabystyń 20%- n quraıdy. Astyq (bıdaı, arpa, kúrish) ónimderi, ósimdik maılary, kókónis, qurma, t. b. ósirý jaqsy jolǵa qoıylǵan. Mal sharýashylyǵy jaqsy damyǵan (15 mln - nan astam qoı men eshki, 2, 5 mln múıizdi iri qara bar). 1998 j. Irak úkimeti BUU - nyń arnaıy komısıasyn jumys istetkizbeı tastady. Sondyqtan elge ekon. baıkot jarıalaý áli kúnge jalǵasyp keledi. 2001 — 2002 j. AQSH úkimeti Irak terrorlyq qastandyqtardy qoldaıdy, “zulymdyq uıasy elderine” jatady, sol sebepti Aýǵanstannan soń ony soqqynyń astyna alyp, el basshysy S. Hýseınniń kózin joıý kerek degen pikirdi álem halyqtaryna jarıalap keledi
Týy men eltańbasy (sýret kórsetiledi)
Kýveıt
Kýveıt - Shyǵys Orta elderiniń biri. Resmı ataýy: Kýveıt Memleketi. Astanasy - Kýveıt qalasy (turǵyn sany 60. 000). Basty qalalary: Haýallı (t. s. 190. 000), Salımıa (t. s. 200. 000), Fárýanıa, Djáhra jáne Ál - Ahmadıa. Jer kólemi: 17. 818 kv. km
Halqy. Jalpy sany: 450 000. Halqynyń basym kópshiligi qalalyq jerde qonystanǵan. Ortasha jas mólsheri 73 jas. Halyqtyń 37% jastan tómengiler. Halyqtyń qonystaný tyǵyzdyǵy: bir sharshy metrge 81. 3 kisi. Halyqtyń ósý qarqyny: jyldyq 4% kóleminde.
Ulttyq quramy: Halyqtyń 84% arabtar quraıdy. Olardyń jartysynan kóbi kýveıttik, al qalǵandary basqa arab elderinen kelgen arabtar. Qalǵan 15% Azıa elderinen kelgender, 0, 1% afrıkalyqtar, 0, 8% evropalyqtar, al 0, 1% amerıkandyqtar. Sonyń ishinde azıalyqtardyń kópshiligi Úndistan men Irannan kelgender.
Týy men eltańbasy (sýret)
Ekonomıkasy
Ekonomıkasy. Kýveıt ekonomıkasy eń aldymen munaı óndirisine súıenedi. 1992 j. jalpy 312 barel munaı óndirilgen. OPEC elderi arasynda 1993j. jasalǵan kelisim boıynsha Kýveıttiń kýndelikti munaı óndirisi 2 mln. barel dep belgilengen. 1993 j. boljam boıynsha Kýveıttiń munaı qory 92 mlrd. 430 mln. barrelge jýyq dep baǵalanǵan. Elde tabıǵı gazdyń da mol qory bar. 1992 j. 2 mlrd. 650 mln. M3. tabıǵı gaz óndirilgen. 1993j. boljam boıynsha tabıǵı gaz qory 1 mlrd. 350 mln. m. kýbty quraıdy. Munaı men gazdyń jalpy ishki ónimdegi úlesi 41% kóleminde. Sonymen birge sońǵy ýaqyttarda egin sharýashylyǵynda zamanaýı ádister keń qoldanylyp, eleýli ózgeristerge qol jetkizilgen. Egin men mal sharýashylyǵynan túsken tabystyń ulttyq tabystaǵy úlesi 1%. Halyq paıdalanatyn aýyz sý teńiz sýyn tazartý arqyly alynady.
Aqsha birligi: Kýveıt dınary.
Adam basyna shaqqandaǵy ulttyq tabysy: 16. 200 $
Syrtqy saýda. Importtalatyn zattardyń basynda munaı men tabıǵı gaz keledi (bul ekeýiniń ımporttaǵy úlesi 91%). Basty eksport zattaryna: qorǵanys quraldary, elektrli jáne elektrondy zattar, kólik quraldary men onyń bólshekteri, stanoktar, azyq túlik zattary, hımıalyq ónimder, tekstıl ónimderi jáne túrli óndiris shıkizattary jatady. Syrtqy saýda Japonıa, Taıvan, AQSH jáne túrli Eýropa elderimen jasalýda.
Óndirisi. Kýveıt óndirisiniń basynda munaı óńdeý jáne munaı ónimderin shyǵarý ónerkásipteri bar. Budan basqa temir bolat ónimderi, metal sym, maı, plasıkalyq zattar, sement, ottegi, kúkirt, qaǵaz, azyqtúlik zattary, sýsyndar, kıim tigý, jıhaz jasaý, keńse zattary, qurylys jabdyqtary, elektr quraldary men jabdyqtaryn óndiretin ónerkásipter de bar. Óndiris ornyn ashatyndar memleket tarapynan uzaq merzimdi kredıtter jáne óndiris ornyn salatyn jermen qamtamasyz etiledi. Óndiris oryndarynan túsetin tabystyń jalpy ishki ónimdegi úlesi 14%. Jumysshy kúshiniń 9. 5%y ónerkásip salasynda jumys isteıtinder.
Iran
Iran (1935 jylǵa deıin Parsy eli), Iran Islam Respýblıkasy — Azıanyń ońtústik - batys bóliginde ornalasqan memleket. Jer kólemi 1, 648 mln. km². Halqy 77 891 220 mln. adam (2011). Halqynyń ulttyq quramy: parsylar (51%), ázirbaıjandar (27%), kúrdter (5%), arabtar, túrikmender, belýjıler, armándar, evreıler, t. b. Qala halqy 58, 3%. Astanasy — Tegeran q. (aınalasyn qosqanda 12 mln - nan astam). Odan basqa Meshhed (1, 5 mln.), Isfahan (1 mln.), Tebrız (852 myń), Shıraz (800 myń) sıaqty iri qalalar bar. Resmı tili — parsy tili. Memlekettik dini — ıslam dininiń shııt tarmaǵy. Iran — dinı memleket. Eldegi saıası jáne dinı bılik aıatolla Seıd Álı Hameneıdiń qolynda. Prezıdent (1997 jyldan bastap Seıd Mohammed Hatamı) 4 jylǵa saılanady jáne Mınıstr Kabınetin basqarady. Joǵarǵy zań shyǵarýshy organ — bir palataly parlament — Islam keńesi jınalysy (medjlıs) 4 jyl saıyn saılanyp otyratyn 270 depýtattan turady. 1981 jylǵy konstıtýsıasy boıynsha, elde saıası jáne dinı emes uıymdarǵa tyıym salynǵan. Ulttyq meıramy 11 aqpan — Revolúsıa kúni (1979). Ulttyq aqsha birligi — rıal.
Týy jáne eltańbasy (sýreti kórsetiledi)
Ekonomıkasy
El ekonomıkasynyń negizi munaı jáne munaı men gaz óńdeý ónerkásipteri. Meml. kiristiń 1/3 jáne eksporttyń 90%- yna jýyǵy osy salalardan alynady. Elde jyl saıyn 180 mln. t - ǵa jýyq munaı, 58 mlrd. m3 gaz (qory 14 trl. m3 shamasynda) óndiriledi. Ekonomıkanyń basqa salalary da damyǵan, biraq syrtqy ekon. baılanystardyń nasharlyǵynan jáne qarjy jetispeýshiliginen tolyq qýatymen jumys isteı almaýda. Ónerkásipke qajetti qural - saımandar 90%- ǵa deıin shetten ákelinedi.
Aýyl sharýashylyǵy nashar damyǵan. Turǵyndar úshin bıdaı, kúrish, qant, ósimdik maıy, t. b. shetten (jyl saıyn 2 mlrd. AQSH doll - na) ákelinedi. Sońǵy jyldary týrızm damı bastady. Ulttyq baılyqtyń 36%- y ónerkásipten, 22%- y aýyl sharýashylyǵynan, qalǵany qyzmet kórsetý sektorynan turady. Munaı eksportynan jyl saıyn 16, 3 mlrd. AQSH dollary túsedi. Ulttyq tabys 75 mlrd. AQSH dollar kóleminde, jan basyna shaqqanda — 1250 doll. shamasynda. Eldegi basty problemanyń biri — jumyssyzdyq (3, 5 mln. adam). Munaıdan basqa eksportqa keıbir ónerkásip taýarlary, aýyl sharýashylyǵy ónimderi, kilem, halyq tutyný taýarlary shyǵarylady. Shetten — azyq - túlik ónimderi (30%), mashına, qural - jabdyqtar, keıbir ónerkásip shıkizattary ákelinedi. Negizgi saýda seriktesteri: Germanıa, Japonıa, Ulybrıtanıa, Italıa, Arab elderi, Túrkıa, Qazaqstanmen dıplomatıalyq jáne ekonomıkalyq baılanys 1992 j. ornady.
Birikken Arab Ámirligi
Birikken Arab Ámirlikteri - soltústik - shyǵystaǵy Arabıa túbeginde Taıaý shyǵysta ornalasqan memleket. Qatarmen, Saýd Arabıasymen, Oman Sultanatymen shektesedi. Soltústiktegi BAÁ Parsy shyǵanaǵynyń sýlarymen, al shyǵysynda Oman buǵazynyń sýlarymen jaǵalasady. Resmı astanasy – Abý - Dabı qalasy bolyp tabylady. Al týrıstik jáne saýdalyq ortalyǵy – Dýbaı shahary - dep esepteledi. Árbir ámirliktiń esimi onyń bas qalasynyń ataýymen sáıkes keledi. 1971 jyly qurylǵan federatıvti memleket Birikken Arab Ámirlikteri – jeti táýelsiz ámirlikterden turatyn jas el, ár ámirliktiń esimi negizgi qalasymen baılanysty atalǵan belgileýi bolady: Abý - Dabı, Dýbaı, Shardja, Adjman, Ým - al Kýveın, Ras - El - Haıma jáne Fýdjeıra. Ár bir ámirliktiń ámirshisi – sheıh, al jalpy memlekettik basqarý bıligi joǵarǵy keńeske berilgen. Halyqtyń 80%- y basqa elden kelýshiler bolyp tabylady. 2009j. Sanaq boıynsha etnıkalyq arabtar barlyq turǵynnyń 48, 1% (onyń ishinde BAÁ arabtary – 12, 2%, bedýınder – 9, 4%, egıpettik arabtar – 6, 2%, oman arabtary – 4, 1%, saýd arabtary - 4%), ońtústik Azıadan kelgenderi – 35, 7%, ırandyqtar - 5%, fıllıpındikter – 3, 4%, eýropalyqtar – 2, 4%, basqalar – 5, 4% bóligin qurady. BAÁ - niń dini – ıslam. Degenmen, basqa dinderge de ruqsat berilgen. Arab tili, sonymen birge aǵylshyn tili de keń taralǵan.
Katar
Katar, Katar memleketi – Parsy shyǵanaǵynyń Katar túbegindegi memleket.
Jer kólemi 11400 km2.
Halqy 1 699 435 myń adam (2010).
Negizgi turǵyndary – katarlyq arabtar. Oǵan qosa pákstandyqtar, úndiler, ırandyqtar turady.
Resmı tili – arab tili.
Turǵyndary, negizinen, musylmandar.
Astanasy – Doha qalasy.
Memlekettiń saıası qurylymy – absolútti monarhıa.
Memleket basshysy ámir sheıhi Hamad ben Halıfa ál - Tanı (1995 jyldan) búkil bılikti óz qolyna shoǵyrlandyrǵan.
Saıası partıalarǵa tyıym salynǵan.
Ulttyq merekesi 3 qyrkúıek – Táýelsizdik kúni (1971).
Aqsha birligi – Katar rıaly.
Ekonomıkasy
Negizgi baılyǵy – munaı (tabıǵı qory – 778 mln. tonna). Eldegi ulttyq tabystyń 90%- yn munaı ónerkásibi beredi. Munaı ónerkásibi “Katar petroleým”, “Shell of Katar”, taǵy basqa kompanıalar qolynda. Munaıdan basqa tabıǵı gaz óndiriledi, balyq aýlanady. Turǵyndardyń 35%- y ónerkásipte, 3%- y aýyl sharýashylyǵynda, 60%- y qyzmet kórsetý salalarynda qyzmet etedi. Jeriniń 0, 7%- y ǵana aýyl sharýashylyǵyna paıdalanylady. 1997 jyly ulttyń baılyq mólsheri 7, 4 mlrd. AQSH dollapy, jan basyna shaqqanda 20100 dollar deńgeıinde boldy. Munaı salalary boıynsha jetispeıtin jumys kúshin syrttan ákeledi. Syrttan mashınalar, qural - saımandar, mal, tamaq ónimderi, tutyný jáne hımıa taýarlary ákelinedi. Negizgi saýda seriktestikteri: Japonıa, Italıa, AQSH, Ulybrıtanıa, Germanıa, Fransıa, Saýd Arabıasy. Qazaqstan men Katar arasynda dıplomatıalyq qatynas 1992 jyly ornaǵan. 1998 jyly 23 mamyrda Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev Katarda resmı saparmen bolyp, ámir Hamad ben Halıfa ál - Tanımen jáne eldegi asa iri bıznes ókilderimen kelissóz júrgizdi. Eki jaq munaı óńdeý jáne tasymaldaý, ınvestısıa men bank, týrızm, áýe baılanysy, taǵy basqa salalar boıynsha ózara kelisimderge qol qoıdy. Osy kezdesýden keıin eki el arasynda saýda - ekonomıkalyq baılanystar jedel damı bastady.
Bıologıa jáne geografıa páni muǵalimi
Zarıpova Gaýhar Adılbekovna
Prezentasıasyn júkteý
You Might Also Like
-
Ashyq sabaq taqyryby: Jaı bólshekterdi, aralas sandardy ortaq bólimge keltirý
