InfoHub Logo

Bilim salasyna reforma emes revolúsıa qajet (tórtinshi usynys)
Fınlándıada, jalpy orta bilim tómendegideı:— Tómengi (alakoulu), 1 - 6 synyp — Joǵarǵy (yläkoulu), 7 - 9 (eger úlken ómirge daıyn bolmasań, 10 synyp oqýǵa bolady, biraq mindetti emes) 1 - 2 synyp. Ana tili, oqý, matematıka, tabıǵattaný, din (óziniń senimine sáıkes ), mýzyka, sýret, eńbek, dene shynyqtyrý. Bir sabaqta birneshe pán oqytylýy múmkin. 3 - 6 synyp. Aǵylshyn tilin bastaıdy. 4 - synapta qosymsha taǵy til tańdaıdy: fransýz, shved, nemis, orys. Tańdaý boıynsha ártúrli qosymsha sabaqtar engiziledi. Olar ár mektepte ártúrli: kompúterde pernetaqtamen tez terý, horda án aıtý, aǵashpen jumys, kompúterlik saýattylyq. Barlyq mektepte 9 jyl boıyna mýzykalyq aspapta oınaý úıretiledi. Oqýshylar sybyzǵydan kontrabassqa deıin úırenip kóredi. 5 - synypta bıologıa, geografıa, fızıka, hımıa, tarıh qosylady. 1 - 6 synyp aralyǵynda barlyq pánnen 1 muǵalim sabaq beredi. Dene shynyqtyrýda jetisine 1 - 3 ret kez kelgen sport oıyndaryn oınaý. Sabaqtan keıin shomylý mindetti. Jeke pán muǵalimderi 7 synyptan bastap sabaq beredi. 7 - 9 synyp. Fın tili men ádebıeti, shved tili, aǵylshyn, matematıka, bıologıa, geografıa, fızıka, hımıa, densaýlyq negizderi, dintaný, mýzyka, beıneleý óneri, dene shynyqtyrý, tańdaý pánderi, qyzdar men uldarǵa bólinbeıtin eńbekke baýlý. 9 synypta 2 apta «eńbek ómirimen» tanysý bolady. Oqýshylar ózderi qalaǵan jumys ornyn tańdap, úlken qyzyǵýshylyqpen «jumysqa» attanady. Fınlándıa mektepterinde 9 - 10 jyldyq orta mektepti bitirgennen keıin arnaıy gımnazıalar men lıseılerde oqı alady. Sodan soń joǵary oqý oryndaryna túse alady. Eń basty artyqshylyqtary – teorá men praktıkanyń teńdigi. 3, 5 - 4, 5 jyl oqyp, bakalavrıat dárejesin alǵan stýdent eshqandaı qıyndyqsyz jumysqa ornalasyp, ony ári qaraı alyp kete alady. Joǵary oqý oryndaryna túsý úshin onyń aldynda oqyǵan oqý oryndaryndaǵy úlgerimderi esepteledi nemese keıbir jerlerde túsý emtıhandary uıymdastyrylady. Ýnıversıtette oqyǵandary úshin eshqandaı stýdent aqsha tólemeıdi, barlyǵy memleket tarapynan qarjylandyrylady. Jáne de shákirtaqy alýǵa quqyǵy bar. Tek bul joly turǵylyqty jeri men tamaǵyn stýdenttiń ózi qamtamasyz etý kerek. Qazirgi ýaqytta Fınlándıada 39 ýnıversıtet jumys jasaıdy. Osy oqý oryndaryndaǵy oqý sapasyn, teorıa men praktıkany ushtastyra alý qabilettikterin, stýdenttik ómir sapasyn tekseretin FINEEC arnaıy uıym jumys jasaıdy. Bul mekeme qyzmetkerleri eshkimge táýelsiz baǵalaý júrgizedi jáne onyń nátıjeleri barlyǵynyń ashyq túrde kórýge múmkindikteri bar.
Japonıanyń orta bilim júıesi. Japon mektepteri shıoýgakkoý, chıýgakkoý, koýtoýgakkoý degen úsh satydan turady. Bastaýysh mektep – shıoýgakkoýda oqýshylar alty jyl oqıdy. Orta mektep – chıýgakkoý men joǵary mektep – koýtoýgakkoýda úsh jyl bilim alady. Sonda japon balasy mektepte barlyǵy on eki jylyn ótkizedi. Joǵary mektepti bitirgen soń ýnıversıtetke túsýine bolady. Bastaýysh pen orta mektep mindetti bilim satysy sanalady. Bastaýysh pen orta bilim tegin beriledi, al joǵary mektep aqyly. Japon mektepteriniń bul úsh túriniń ǵımarattary bólek - bólek ornalasqan Jalpy, japondar bilimqumar halyq. Bilim jınaý adamnyń ómir boıy aınalysatyn isi dep esepteıdi. Esh nárseden qatelespeýdi ómirlik qaǵıdattyń biri sanaıdy. Baldyrǵan balabaqshadan soń bastaýysh mektepke qabyldanarda emtıhannan ótedi. Bastaýysh mektepte oqý jeńil, úı tapsyrmasy berilmeıdi, qıyn emtıhandar joq. Japonıadaǵy bastaýysh mekteptiń basty maqsaty – bala boıynda mádenıetti adam qasıetterin qalyptastyrý, jalpy bilim negizderimen tanystyrý. Oqýshylar 4 - synypqa deıin emtıhan tapsyrmaıdy, óz betimen oryndaǵan shyǵarmashylyq jumystaryn ótkizedi. Bastaýyshtan japon tili, mýzyka, áleýmettaný pánderi, beıneleý óneri, úı sharýashylyǵy, arıfmetıka, tabıǵattaný oqytylady, eńbekke baýlý, dene shynyqtyrý da bar. Mektepterde arnaıy jabdyqtalǵan kabınette «Otbasy tárbıesi» degen pán oqytylady. Al «Qarıalarǵa qurmet» dep atalatyn sabaq barysynda balalar aqsaqaldarmen júzdesip, sharýasyna qolǵabys tıgizedi. Egistikte oraq oryp, kelsappen kúrish túıýge de bastaýyshtan baýlıdy. Balalarǵa qorshaǵan ortany súıýge úıretý, ádeptilikke tárbıeleý – bastaýysh bilim júıesiniń negizgi mindeti. Oqýshylar adamdy qurmetteýge, tabıǵatty aıalaýǵa, ortaǵa zıan keltiretin áreketten aýlaq bolýǵa tárbıelenedi. Ózin - ózi ustaı bilý, qanaǵatshyldyq, qoǵam úshin eńbek etý – basty tárbıe baǵyty.
Sıngapýrdyń bilim berý júıesi. Mektepke deıingi bilim berý. Balabaqshalardyń barlyǵy derlik jeke menshik. Olar dinı uıymdar jáne bıznes qorlarmen basqarylady. 3 - 6 jas aralyǵyndaǵy balalar sanaý, oqý, qarym - qatynas negizderimen qatar úsh tildi — qytaı, malaı, aǵylshyn tilderin meńgeredi. Bastaýysh mektep. Bastaýysh mektep, kerisinshe, tolyǵymen tegin jáne mindetti bolyp tabylady. Ol eki kezeńnen turady: negizgi jáne baǵdarly. 1 - 4 synypta negizgi pánderdi oqıdy. 5 - 6 synyptarda bala ózine qajetti baǵdardy tańdaı alady. Aıaqtaǵan soń mindetti túrde emtıhannan ótý arqyly ǵana kelesi synypqa jiberiledi. Orta mektep. Emtıhannan keıin oqýshylardyń orta mektepte oqıtyn baǵyty men baǵdarlamasy tańdalady. Ol baǵyttar tómendegideı:— arnaıy;— jyldam/ekspress - baǵyt/;— akademıalyq;— tehnıkalyq. Al, bilim baǵdarlamasy biriktirilgen jáne kásibı bolyp bólingen. Orta mektep 4 jylǵa sozylady, tek akademıalyq baǵyt 5 - 6 jyl bola alady. Arnaıy baǵyt tolyqqandy orta bilimdi atestat beredi. Jyldam baǵyt tereńdetilgen ana tilin oqytýmen sıpattalady. Osy ekeýiniń atestattary O - deńgeıi dep atalady. Al, qalǵan ekeýiniki sál tómendeý N - dárejesi dep atalady. Osydan keıin oqýshylar kolejderde, tehnıkýmdarda, t. b. bilim ala alady. Mektep pen kolejdi bitirgennen keıin baryp Sıngapýrdaǵy ýnıversıtetke túsýge múmkindik ala alasyz. Túsý úshin qabyldaý komısıasyna qujat tapsyryp, suqbattasýdan ótesiz. Kerek bolǵan jaǵdaıda túsý emtıhanyn tapsyrasyz. Ýnıversıtter memlekettik jáne jeke menshik bolyp bólinedi. Jeke menshikter, negizinen, ekonomıka jáne zań ǵylymdaryn oqytady. Al, memlekettik 3 ýnıversıtet bar: Sıngapýr Ulttyq Ýnıversıteti, Sıngapýr Tehnıkalyq Ýnıversıteti, Sıngapýr Menedjment Ýnıversıteti. Jalpy, Sıngapýrdaǵy mektepter jan - jaqtylyǵymen erekshelenedi. Balalarǵa tańdaýǵa múmkindik jasalǵan. Bul úsh Ulystyń bilim júıesin jekeshelep kórsetý sebebim. olardyń orta bilim júıesin bizdiń memleketimiz erekshe tańdap olardyń mektepterin óz elimizge «kóshirip» kelýge erekshe tyrysyp otyr, ári kóshirip te jatyr. Ol maqtanarlyq is áreket.(«... Almatyda jalpy aýdany 12 500 sharshy metrdi quraıtyn mekteptiń jańa ǵımaratyn salýǵa 5 mlrd teńgeden asa qarjy jumsaý josparlanǵan. Onyń jobasyn Fınlándıanyń mektep ǵımarattaryn jobalaýmen ǵana shuǵyldanatyn sáýletshileri jasady.» «Memleket basshysy ınvestısıalardy tartý qajettigin aıtqan bolatyn. Ásirese bilim berý júıesine ınvestısıa tartý boıynsha jumystar júrgizýimiz kerek. Elordamyz Nur - Sultan qalasy ınvestısıa tartý úshin óte qolaıly jer", - dedi A. Kólginov. Osylaısha, halyqaralyq uıym 200 mln dollar kóleminde ınvestısıa bóletin bolady.( Sıngapýrdyń bilim berý júıesi bilimdi tikeleı praktıkada qoldanýǵa baǵyttalǵan jáne reıtıńterde jetekshi orynǵa ıe bolyp keledi.) Budan basqa 11 ınvestor 11 jeke menshik mektep salýǵa nıet bildirýde. Jobalardy iske asyrý oqý oryndarynda 10 myńnan astam oryn, 1500 - den astam jumys ornyn ashýǵa jáne el ekonomıkasyna 27, 6 mlrd. teńge ınvestısıa tartýǵa múmkindik beredi. ) Olardyń orta mektep júıesinde bizge uqsamaıtyn artyqshylyqtary bar bolýmen qatar oqytyp - tárbıeleý maqsat muratynda ortaq ustanymdar men qaǵıdalar jetkilikti. Olardyń «uqsamaıtyn artyqshylyqtaryn» osyǵan deıin biz izdep tappaı keldik.
Bizdiń usynatyn Qazaqstanda orta bilim júıesiniń ulttyq úlgisi mynandaı bolmaq: Birinshi kezeń. Saýattylyqqa baýlý satysy. Ol úsh satyly: Birinshi satysy: 3 - 5 jastaǵy balany qamtıdy. Sábılik áýlet mektebi atalady. Olar tolyǵynan oqý tárbıe jumysyn qazaq tilinde júrgizedi. (Qoryqpańyz. Álemde bul úrdis tolyq synaqtan ótken. Mysaly, Fransıada 3 jastaǵy emıgrant arabtardyń balasyn balabaqshaǵa qabyldap oqý tárbıe úrdisin fransýz tilinde júrgizgende olar saýattylyqty, bilimdi tolyǵymen fransýz balalardan kem emes dárejede ıgerip ketken.) Bilim berý, tárbıeleý isi ana mektebindegi ata, apa tájirıbesin negizdeı otyryp, osy jastaǵy balalardyń sóıleý saýattylyǵyn, oılaý saýattylyǵyn, qabylet - qarymyn arttyrý, jetildirý, aqyl - oıynyń damýyna basa nazar aýdarylady. Sabaq túri oıyn jáne tabıǵatta serýendeý arqyly júzege asyrylady. Mektepaldy damytý kázirgi pedagogıkada logıkalyq oıyndar, jobalaý, qurastyrý oıynshyqtardy keń qoldaný usynylǵan. Máselen rabotatehnıka, legotehnıka, árqıly almaly - salmaly tehnıkalyq oıynshyqtar men qurastyrýǵa arnalǵan músin jáne beıne, t. b. qurylystyq jobalar. Jas sábıge arnalǵan bul tektes oıyndar men oıynshyqtar qazaqta tym kóp bolǵan. Máselen, órý, keste, oıý, qurastyrmaly saýsaq oıyndary, beınelik oıynshyqtar tigý, qurastyrý t. b. Ekinshi jaǵynan Japonıada balabaqsha men bastaýysh mekteptiń basty mindeti - sábı jastan adamdy qurmetteýge, tabıǵatty aıalaýǵa, ortaǵa zıan keltiretin áreketten aýlaq bolýǵa tárbıelenedi. Sondaı - aq, sábı shaqtan balalarǵa qorshaǵan ortany súıýge úıretý, ádeptilikke tárbıeleý – bastaýysh bilim júıesiniń negizgi mindeti. Ózin - ózi ustaı bilý, qanaǵatshyldyq, qoǵam úshin eńbek etý – basty tárbıe baǵyty. Baldyrǵandar 3 jasynan bastap balabaqshaǵa mindetti túrde barady. Osy jerde júrip hıragana men katakanany oqyp úırenip, arıfmetıkanyń negizderimen tanysa bastaıdy. Mine, qazaqtyń ana mektebiniń tájirıbesi zamanaýı balabaqshada qalaı qol - danylyp, qalaı qabysa alatynyn kórip tańqalasyz. Ekinshi saty. Saýattylyq satysy. 6 - 7 - 8 - 9 - 10 jastaǵylardy qamtıdy. (Buryńǵy bastaýyshqa balama.) Bul mekteptiń negizgi mindeti tárbıe baǵytynda Japondarmen úzengiles bolýmen qatar úshinshi synyptan bastap «Adamshylyqqa baýlý», «Eńbekke baýlý» atty eki pán oqý jazý, syzý, beıneleý saýatty - lyǵyn bekitý úshin arnaıy oqytylady. Dálirek aıtqanda, bıazy ádep pen jibek minezdiń alǵashqy daǵdylary óner men eńbekke ushtastyryp úıretiledi. 1 - 2 synypta bilim berý negizgizgi baǵyty mátindi mánerlep te, tez de jyldam ári tereń tolǵanyp, túsinip oqýdyń barlyq tehnologıasyn ıgerý. Oqýdyń basy ǵarip taný. Jazýdyń basy ǵaripti syza bilý. Sheber jazý úlken jattyǵý nátıjesi. Oqý. jazý. oılaǵan oıyn, pikirin. tipten uǵymyn qaǵazǵa túsirý, ony aqparat quraldarǵa júkteý úlgi nusqa oqýlyqtarmen, zıyndy pedagog - tardyń kómegimen júzege asrylady. Bul talaptar 1 ne 2 - synyp aýmaǵynda aıaqtalmaıdy. Oqý saýattylyǵy, jazý saýattylyǵy. matematıkalyq saýattylyq t. b. saýattylyqtar oqýshylardyń quzyrettiligine aınalǵansha jalǵasady. Osy zaman, oqýshy maman ıelený úshin jáne ǵylym negizin ıgerý úshin 13 - 14 saýattylyq qajet dep talap qoıýda. Úshinshi saty. Dara damý satysy. Igere bastaǵan saýattylyǵyn tereńdetip, yqsham yńǵaıyna saı, talap - tidegine saı daralanyp damytatyn kezeń. Qalaǵan shet tilinde saýat ashýǵa erekshe mán beriledi. Japonıada, Sıpgapýgda, Fıplándıada bul baǵytta úlken tájirıbe bar. Ana tiliniń qadyr - qasıeti, jalpy til qudyreti erekshe aıqyn kórsetilip, oqýshylardyń kitap oqýǵa degen qulshynysyn erekshe ósire alǵan. Bul elderde bar bala kitapqumar. Onyń basty sebebi gýmanıtarlyq pánder men jaratylystaný sabaqtary bilim ǵylymǵa yntalandyrý, qyzyqtyrý baǵytynda qurylǵan. Ólketanýda óz eljurtyndaǵy ásem, kıeli, erekshe jerin arnaıy iriktep alyp oqýlyqqa engizedi. Jıhandaǵy, álemdegi eń qyzyqty tabıǵı oryndar, erekshe qýbylystar, ózgerister beriledi. Ony tereńdetip oqý jolyn, kitaptar tizimin, kórsetip qoıady. Osy jaǵdaı oqý izdený qushtarlyǵyn oıatady, eriksiz qitapqumarlyqqa baýlıdy. Mysaly matematıka saýattylyǵy qyzyqty matematıny, bıznestik qyzyqty esepteýlermen, nesıaqty bas «qatyrarlyq» oıyndarmen ıgeriledi. Dara damýbaǵytynyń eń basty ereksheligi, balalardyń týma talanty, tabıǵı qarym - qabyletiniń kóziń ashyp, osy beıimdilik pen nyshan, yqsham yńǵaıyntaný mamandy adamdardyń kómegine súıenip muqıat júriledi. Osy negizde árkim qalaǵan, ózine qajetti bilimdi oqyp úırenedi. Mysaly Fıplándıada, bir synypta birneshe taqyryptar oqytyla beredi. Al Sıngapýrda oqýshylardyń talant baǵyty anyqtala sala mektep aýmaǵyndaǵy úıirmelerge qamtylady odan arnaýly mektepterge (án, mýzyka, óner, sport, t. b) qabyldanady. Bul satyda «Eńbekke baýlý», náiniń mańyzy osy úsh elde de erekshe. Olar eńbekqumar urpaqty jasynan tárbıeleıdi. Qazaq ta solaı bolǵan. Kázirgi bilim berý júıesi osy tarıhı jetistikten aırylyp qaldy. Sondyqtan oǵan reforma emes revolúsıa qajet. Mysaly «Eńbekke baýlý» páni 8, 9, 10 synypta «Tehnologıa jáne mamandyqa baýlý» bolyp ózgertilýi tıis. Shyn máninde jas býyndy erte jastan nátıjeli eńbekke baýlý, kásibı baǵdarlaý qajettiligi erteden týyndaǵan edi. Jańa joldaýdaǵy, Prezıdenttiń: « kásibı baǵdar berý saıasatyna kóshý týraly usynysy»- ulttyq mektep úlgisinde óz ornyn tabýy tıis. Orta bilim berýdiń ekinshi kezeńi. Zıatkerlik mektep. 11, 12 synypty qamtydy. Ǵylym - bilimniń belgili baǵytyna ynta kóńili aýǵan, talǵap tańdap oqýǵa, ǵylym negizin tereńdetip ıgerýge beıimdelgen, bilim alý tehnologoıasyn ájeptáýir meńgergen oqýshylardyń mektebi bolýy tıis. Ol osy kúngi iriktep alynǵan oqýshylardyń basqadan artyqshylyq ıelenetin NZM – ne uqsas bolǵanymen, ózara alalyq (baǵdarlamasynda, oqýlyǵynda, oqý – bilim berý dárejesinde, sapasynda, oqytýshylardyń jalaqysynda, t. b.) bolmaıdy. Eshqandaı emtıhan tapsyrmaıdy, oqýshynyń qalaýy, tańdaýy sheshedi. Qamtylǵan oqýshy sanyna saı aýdandarda 1 - 3, qalalar men aýmaqty ólkelerde 5 - 6 - ǵa deıin qurylady. Qarapaıymdaý tilmen túsindirsek 11 - 12 synyby bar barlyq mektep zıatkerlik mektepke aınalady, alaıda ol mektepte 10 - 1 - ge deıingi synyptar bolmaıdy. Mundaı mektepter bir kezde «aýyl aralyq mektep» atalǵan jaǵdaı bolǵan. Ekinshi bir másele zıatkerlik mektepter aýdanda qurylsa ınternatymen qosa bolýy tıis. Sondaı - aq, onyń oqý - óndiristik bazasy, eńbekke baýlý, kásip ıgertý múmkindigi bolý kerek. Muny júzege asyrýdyń bizde eki túrli joly bar. Birinshi. Ár aýdandardaǵy zıatkerlik mektep pen arnaıy orta oqý oryndary, kásiptik - tehnıkalyq mektepterdiń ózara yntymaqtastyǵy men baılanysyn jańa beleske kóterip, olardyń materıal tehnıkalyq bazasyn, óndiristik oqý ortalyqtaryn birigip paıdalaný, óndiristik oqý júrgizýge beıimdeý qajet. Bul álemdik tájirıbeden ótip synalǵan úrdis. Olar ózara mektep aýystyrý, mamandyq ıgerýde erkin bolý kerek. Ekinshi. Ár zıatkerlik mektepter óz aýmaǵynda jáne óndiristik mekemeler, fermerler men bızısmender, sharýa qojalyqtarymen kelisim shartqa otyryp, 11 synyp oqýshylary aılyq nemese 45 kúndik eńbek toqsanyn ótkizý oryndy. Munyń bastamalary ózimizde kázir de bar. Óndiristik oqýsyz mektep, jalań sózge berilgen turlaýsyz mektep. «Bul jaǵdaı ár jyl saıyn 21 myńǵa jýyq mektep túlegi kásibı jáne joǵary oqý oryndaryna túse almaı qalady. Jastardyń bul toby jumyssyzdar men margınaldardyń negizin quraıdy. Olar amalynyń joqtyǵynan qylmystyq jáne ekstremıstik aǵymdardyń yqpalyna túsýde.»- dep prezıdent aıtyp eskertken olqylyqty joıýǵa múmkindik beredi. Sondaı - aq orta mektep júıesin osyndaı qurammen qaıta qurý – Qazaqstandaǵy Shaǵyn Jınaqy - mektepterdi joıýǵa, olardy kenttik mektepke aılandyrýǵa jáne óte tóte jolmen bir aýysymdy mektepterdiń sanyn kóbeıtýge tikeleı múmkindik jasaıdy. Zıatkkrlik mektepterdi bulaı uıymdastyrý «Adamshylyq iliminiń negizderi», «Bıznes jáne kásipkerlik negizderi» pánderin mindetti oqý páni boldyra otyryp, zıatkerlik mektepterde kópbaǵyttaǵy baǵyttaı oqytý, ellektıvti kýrstardy engizý, ártaraptanedyrylǵan tereńdeı bilim berý múmkindigi qolǵa keledi. Sonymen qatar adam bilim jınaýdy ǵumyr boıy iske asyratyndyqtan barlyq bilimdi jalpaǵynan ıgertý doǵarylyp, oqýshyǵa qajetti ózine kerekti bilim, bilikti tańdap ıgerý múmkindigi qolǵa keledi. Buryn oqýshy bilimdi qabyldaýshy, jınaqtaýshy, ózine sińirýshi rolderin atqarsa, endi muǵalim ony ózdiginen bilim alýshy, izdenýshi dárejesine jetkizýi kerek. Iaǵnı aqparattardy óz betimen alýǵa, taldaýǵa, qaıta óńdeýge úıretý arqyly jeke tulǵanyń teorıalyq bilimi men praktıkalyq tájirıbesine saı belgili mindetterdi oryndaýǵa daıyndyǵy men qabiletttiligi ıaǵnı quzyrettiligi qalyptasady. « Aqyl qaltasyna» salyp qoıǵan bilim, bilik daǵdysyn ómirdiń ár kezeńinde qajetti ýaqytynda sýyryp alyp paıdalana alatyn qabylet ıgerý kerek. Kázirgi zaman osy múmkindikti qolǵa keltirip otyr.
Qobdabaı Qabdyrazquly (ǵalym - jazýshy )