Dıalogtik oqytý arqyly oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, olardyń bilim deńgeıin kóterý
T.Amandosov atyndaǵy orta mekteptiń hımıa páni muǵalimi
Jamalıeva Gúlsara Tileshqyzy.
Dıalogtik oqytý arqyly oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, olardyń bilim deńgeıin
kóterý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý.
Balaǵa kúshtep bilim berýden góri, balanyń bilimge degen qushtarlyǵyn oıatý eń mańyzdy maqsat.
K.D.Ýshınskıı
Sondyqtan balanyń bilim alýǵa degen qushtarlyǵyn oıatý úshin qazirgi zamanda muǵalim kóp izdenip, sabaqtyń tıimdi ótýine jumys jasaýy qajet. Bilim sapasy oqýshynyń bilimge degen qushtarlyǵymen, qyzyǵýshylyǵyna tikeleı baılanysty.
Sabaq barysynda oqýdyń belsendi áreket ádisterin qoldanýdyń nátıjeliligin osydan kórýge bolady.
Oqýdyń belsendi ádisterine: pikir-talastar, ózin-ózi baǵalaý, test qurý jáne birin – birin tekserý jatady.
Bul baǵyt muǵalimniń jumysyn túbegeıli ózgertedi. Jańa bilim alý úrdisi oqytýshy men oqýshyǵa shyǵarmashylyqpen jumys jasaýǵa ıtermeleıdi, sebebi oqýshy bilimdi ózdiginen izdený arqyly alý kerek bolsa, muǵalim oqýshynyń bilim alýyna sebepter, jaǵdaılar týdyrý kerek. Ol úshin muǵalimniń sabaqty jan-jaqty daıyndaýy qajet, sabaq ústinde qandaı bolmasyn oqýshy tarapynan ártúrli suraqtar týyndaý múmkin sol jerde muǵalim qajetti baǵdar berip jiberýine týra keledi.
Sonymen, qazirgi zaman talabyna saı muǵalim «bilim bulaǵy» emes, «bilim bulaǵyna» jetkizýshi, ıaǵnı bilim alý jetekshisi bolýy tıis. Osy kezde muǵalimniń talapqa saı oqýshynyń bilim alý belsendiligin joǵarylatý maqsatynda jańa tehnologıalar meńgerýi qajettiligi týyndap otyr.
Joǵary tehnologıalar zamanynda adamǵa jan-jaqtan túrli aqparat kelip túsedi, sondyqtan kazirgi zaman adamy aqparattarmen jumys jasaı bilip, qajetin alyp qoldana alý beıimdiligin qajet etedi.
Sabaq berýge jáne oqytýǵa barynsha maqsatqa saı jáne kreatıvti amaldardy damytýda ortalyq aspekt muǵalim men oqýshy arasyndaǵy qarym - qatynastardyń túsinikti bolýy kerek. Eger oqytýǵa belsendilik pen ózara áreket kiretin bolsa, ol tıimdirek bola alady.
Oqýdy belsendirýge jáne dıalog túrinde oqytýdy belsendirýge yqpal etetin kez kelgen tásildi qoldaý mekteptiń basynan bastap quqyqtar teń bólingen oryn ekenin bildiretin faktini rastaıdy; sabaq berý men oqytý talqylaý úderisinde júzege asyrylýǵa jáne yntymaqtastyq qoldanýǵa tıis, sondyqtan muǵalimder oqýshylarǵa óz betinshe oryndaý quqyǵyn beretin, synypta asa demokratıalyq atmosferasyn qalyptastyratyn tásilmen oqytý úderisin kóńil bóle uıymdastyrýy kerek.
Baǵdarlamaǵa saı, sabaq barysynda «Sabaq berý men oqytýdaǵy jańa tásilder»-di qoldanýda «dıalogtik oqytý» tásilin basshylyqqa aldym. Oqýshylar dıalog ádisin qoldana otyryp, mysaly:talqylaý, bilimdi birlesip qurý, túsiný men daǵdylardy qalyptastyrý arqyly bilim alady. Árbir sabaqta oqýshylarǵa suraqtar qoıý arqyly, taqyryp boıynsha óz oılaryn aıtýǵa múmkindik berdim. Ózara talqylaý arqyly, túrli oılardyń bolatyndyǵyn, bir - biriniń túsinýine kómektesetinin kórsetti. Suhbattasý arqyly óz oılaryn dáleldeýge tyrysty. Oqýshylardyń qandaı deńgeıde ekenin túsinýge kómektesedi. Dıalogtik tásildiń oqýshylardyń ashylýyna, oıyn jetkizýine, sózdik qorynyń molaıýyna kómektesetinin túsindim.
Ǵylymı zertteý nátıjeleri sabaqta dıalogtyń mańyzdy ról atqaratynyn kórsetti. Merser men Lıtlon (2007) óz eńbekterinde dıalog sabaqta oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýmen qatar olardyń bilim deńgeıiniń ósýine úles qosatynyn atap kórsetti. Zertteýlerde eresektermen ınteraktıvti qarym - qatynas pen dostarymen birigip júrgizilgen jumystyń balalardyń oqýyna jáne kognatıvti damýyna áser etetindigi aıtylǵan.
Vygotskıı kognetıvi damýdyń oqýshylar ózderiniń«Jaqyn aradaǵy damý aımaǵynda» (JADA) jumys istese jaǵdaıda jaqsaratynyn atap kórsetedi. Dıalog barysynda oqýshylar nátıjege jetý úshin kúsh-jigerin jumsaıtyn jáne Merser(2000) sıpattaǵandaı, bilimdi birlesip alýda nemese «pikir almasý» barysynda teń quqyly seriktester bolyp tabylady. Pikir almasý oqýshylarmen dıalog qurý arqyly júzege asady.
Mekteptegi praktıka kezinde 8- synypqa ótkizgen sabaqtarymda kórinis tapty. Sabaqtarymda oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda, ár sabaqtyń taqyrybyn ashý úshin sózjumbaqtar, suraq - jaýap, tekserý suraqtaryn daıyndadym. Hımıada negizgi ereje – hımıalyq formýlalar men hımıalyq reaksıalar. Hımıalyq tilde sóıleýge daǵdylandyrý, formýlalardy sóıletý.
Oqýshylar óz sabaqtarynda taqyrypta ne oqylatynyn, neni bilý kerektigin, neniń mańyzdylyǵyn túsinip sezindi.
Oqýshylar taqyryp boıynsha muǵalimge oqýshylardyń bilim deńgeıiniń qandaı ekenin túsinýine yqpal etetinin sabaq barysynda baqyladym.
Barns pen Merser zertteýshilik áńgime - muǵalimniń oqýshylardy áńgimege tartý kezinde ózara damytý qajet bolyp tabylatyn áńgimeniń túri dep aıtqan.
Barns pen Merser zertteýshilik áńgime – muǵalimderdiń oqýshylardy áńgimege tartý kezinde olardy ózara damytý qajet bolyp tabylatyn áńgimeniń túri dep aıtqan. Endeshe, oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń bir tásili - toptarǵa berilgen ortaq problemalar arqyly túıindi sheshimge keletini anyqtaldy. Mysaly, dáreje dárejeniń anyqtamasy, odan shyǵatyn tujyrymdamalar, qasıetteri týraly tapsyrmalardy sheshýde oqýshylar ujymmen ózara keńesip, taldap, talqylap ortaq sheshimge kelip, túsindirdi.Klastege túsirip, taqyryptaryn qorǵady.
Oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń taǵy bir tásili – oqýshylardyń bir-birine suraq qoıýy.
Synypta suraq qoıý mańyzdy daǵdylardyń biri bolyp tabylady, sebebi suraq durys qoıylǵan jaǵdaıda sabaq berýdiń tıimdi quralyna aınalady jáne de oqýshylardyń oqýyna qoldaý kórsetip, ony jaqsarta jáne keńeıte alady. Oqýshylardyń taqyrypty túsinýine qol jetkizýi úshin muǵalimder qoldanatyn suraqtardyń eki túri - tómen dárejeli jáne joǵary dárejeli suraqtar qoldanylady.Keı kezderi tómen dárejeli suraqtardy «jabyq» nemese «durys emes» suraqtar dep te ataıdy. Olar jattap alýǵa baǵyttalǵan jáne de oǵan berilgen jaýap baǵalanady. Al joǵary dárejeli suraqtar qoıylǵanda, oqýshylar aqparatty belgili bir joldarmen qoldanýǵa, qaıta qurýǵa, keńeıtýge, baǵalaýǵa jáne taldaýǵa tıis bolady.
Tıimdi pedagogıka aıasynda bul suraqtardyń eki túri de qoldanylady, tek qoıylatyn suraqtyń túri onyń maqsatyna qaraı ózgerip turady. Suraqty oqýshylardyń bilim alý qabiletterine sáıkes bolatyndaı etip qurý qajet. Oqýshynyń bilim alýyn qoldaý úshin suraq qoıýdyń túrtki bolý, synaqtan ótkizý jáne qaıta baǵyttaý sıaqty túrli tehnıkalaryn paıdalanýǵa bolady. Ol úshin suraq qoıýdyń túrtki bolý, synamalaý, qaıta baǵyttaý sıaqty ár túrli tehnologıalardy paıdalandym.
Synamalaýǵa arnalǵan suraqtar: oqýshylarǵa anaǵurlym tolyq jaýap berýge, oılaryn anyq bildirýge kómektesetindeı etip qurylýy qajet. Mysaly: 1. 5N2O qalaı oqylady?
A) Sýdyń 2 atomy
B) Sýdyń 2 molekýlasy
Á) Sýdyń 5 atomy
V) Sýdyń 5 molekýlasy
2. Salystyrmaly molekýlalyq massasyn tabyńdar. M(MgSO4)=?
A) 120
Á)130
B)100
V)85
Qaıta baǵyttaý suraqtary: suraqty basqa oqýshyǵa qaıta baǵyttaý. Máselen: joǵaryda atalǵan suraqtarǵa jaýap berýge kim kómektesedi?
Mekteptegi tájirıbe kezeńinde men 8 - synyp oqýshylarymen hımıa páni boıynsha sabaq ótkizdim. Sabaq ótkizgennen keıin oqýshylarǵa qoıylǵan suraqtardyń túrlerine toqtalar bolsam, mysaly,
- Mol degen ne?
- Molárlyq massa degen ne?
- Avogadro sany degen ne?
degen suraqtarǵa jaýap alǵan soń ǵana, osy taqyryptardyń esepterin shyǵara bastadyq, sebebi, suraq qoıyp - jaýap berý arqyly oqýshylar formýlanyń shartyn túsine alady. Sodan keıin esep shyǵarýǵa emin-erkin kirisedi.
Oqýshynyń oqýyn suraqtarǵa bergen jaýaptar negizinde baǵalaý múmkin boldy. Sebebi, keıbir oqýshylar osy suraqtarǵa jaýap bere otyryp, esep shyǵarý múmkindigine ıe bolsa, keıbir oqýshylardyń suraqqa jaýap bergenine rıza bolýǵa týra keledi. Qabileti ár túrli oqýshylar úshin suraqtardy shektep otyrdym. Balalardy barynsha muqıat oqytý úshin suraqtar qoıý tehnıkasyn anyqtadym.
Balalardyń oılaý qabiletin barynsha joǵary deńgeıde damytý úshin suraýdy qoldanýǵa qatysty meniń túsinigimde bolǵan ózgerister:
- birden kóp suraq qoımaý.
- oqýshylarǵa oılaýǵa ýaqyt berý.
- orynsyz suraqtar qoımaý.
- oılaýdy damytý úshin problemalyq suraqtar paıdalaný.
- oqýshylardyń jaýap berý nıetin basatyn suraqtardy qoımaý.
- oqýshylardyń aldyńǵy jaýaptaryna saı suraqtar qurastyrý.
Suraqtardyń sapasy jáne josparlaý úzdik sabaqtyń aıqyn belgisine aınalýy kúmánsiz. İs júzinde biz suraqtarǵa kóp senim artamyz. Suraqtardy qoıa bilý strategıasynsyz úzdik progres, sabaqqa etene kirip ketý jáne baǵalaý bolýy múmkin emes.
Neıl Merser, A. Daıalogos pen Lıtlton eńbekterindegi sapaly oqytýdyń bir kózi, áńgimelesý ıaǵnı, adamı kognıtıvti jáne áleýmettik damý negizinde oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn dıalogtyq strategıalardy qoldaný arqyly júzege asyrý qajetti dese, al Regg jáne Braýn usynǵan zerteýlerindegi oqýshylardyń jaýaptary men túsiniktemelerine qaraı áreket etýiniń túrlerin tıimdi qoldanýdy usynady. Endeshe, óz sabaqtarymda dıalog pen áńgimelesý tıimdi ekenin, onyń ózara árekettesý daǵdylaryn damytatynyn tájirıbe júzinde engizip, zerttedim.
Oqýshylarǵa oqý materıalyn zertteý jumysy negizinde berýdi josparlap, sabaqta olardy oqytýdyń maqsatymen tanystyrdym.
Mekteptegi zertteý barysynda oqý materıalyn meńgertý úshin kognıtıvti is - áreketti uıymdastyrý paıdaly, sondyqtan túrli tapsyrmalardy dıalog arqyly taldaýdy uıymdastyrdym. Balalardyń árbir sabaqtaǵy is - áreketin baǵalaý úshin dıalogtyq qarym - qatynas óte qajet.
Dıalogtyq oqytý arqyly balalardyń ózara damýyn qalyptastyrý, Brazılıalyq pedagog Frıerı aıtqandaı ár adam oqý prosesine synı turǵyda qatysyp, adamdarmen dıalogtyq áńgimelesýge qatysýǵa qabiletti ekendigine negizdelgen bilim teorıasyn ázirledi. Frıerı teorıasynyń negizinde osy tásilge jaǵymdy energıany engizýge arnalǵan «pedagogıkanyń múmkindikteri» termıni jatyr.
Pedagog Frıerı bilim mynadaı bolýǵa tıis dep sanaıdy:
Birlesken, ıaǵnı oqýshylardyń toptyq jumystarda yntymaqtastyq arqyly ózara damýyn qalyptastyrýdy meńgertý maqsatynda túrli tapsyrmalar oryndady.Problemalyq tapsyrmalardy sheshýde dıalog arqyly jumystar uıymdastyryldy.
Ótkizgen sabaqtarymdaǵy oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń taǵy bir tásili - afektıvti (emosıonaldy) sezim arqyly ortaq problemalardy birge sheship, eki oqýshy birge qorytyndylaıdy. Sabaqtarymda JIGSO ádisin qoldaný kezinde Dıalogtik oqytý ádisi jaqsy júzege asyp otyrdy. Dıalog barysynda oqýshylar kútilgen nátıjege jetý úshin kúsh – jigerin jumsady, yntalandy, oılaryn bólisti, pikirlesedi, bilimdi birlesip aldy, óz bilimin tolyqtyrdy. Pikir almasý oqýshylar arasynda dıalog júrgizý arqyly júzege asyp otyrdy.
Frıerı, muǵalimniń mindeti - oqýshynyń bilimin toltyrý, kóbeıtý tendensıasymen emes, bilimdi taýyp, damytý arqyly tereńdetýge baǵyttalǵan kózqaraspen oqýshylarmen dıalogqa túsý dep sanaıdy (2007 red., 43-b). Osy maquldaý jańashyl bolyp tabylady. Eń aldymen, L.S.Vygotskıı oqytýda dıalogqa basty róldi berýdi usynǵan; ol engizgen «jaqyn mańdaǵy damý aımaǵy» men Sokrattyń usynǵan «elenhos» sıaqty (Abbs boıynsha sıtata 2003, 15-bet) túsinigi, dıalogtik áńgimege qatysýshylardyń bilimindegi kemistikterdi kórsetetinin dáleldeıtin teorıanyń maǵynasyn anyqtaıdy. Frıerı osy teorıany ary qaraı damytýda, oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy dıalog prosesiniń róli men qatynasyn qarastyrýda, osyndaı dıalogtyń maqsattaryn anyqtaýda kóp eńbek sińirgen. Endeshe, sabaq barysynda oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy dıalogty eskere otyryp, suraq-jaýap tapsyrmalary da eskerildi. (Dıalogtyq oqytý arqyly demokratıalyq synyptardy damytý.)
Máselen, 8 synypta «Hımıalyq elementterdiń valenttiligi» taqyrybyn ótkende oqýshylar ózderine úlestirilgen resýrstardaǵy málimet jınaý úshin dıalog arqyly ózara árekettesip, áńgimelesip bir - birine ózderiniń oı - pikirlerin bildiredi. Tapsyrma oryndaýda toptyq áńgimede oqýshylardyń árqaısysy dıalogqa tústi óz ıdeıalaryn, sheshimderin usyndy, aýyzsha, jazbasha dáleldedi, durys pikirdi quptap kelisimge keldi. Oqýshylar ózara áreketpen nátıjege jetý maqsatynda pikir almasyp ózderiniń kúsh jigerin jumsady. Mundaı tapsyrmalar balalar úshin óte qyzyqty boldy. Merserdiń aıtýynsha, ujymdyq túsiný men oqytýǵa qol jetkizý aıasynda tabysty talqylaýlarda áńgimelesýdiń zertteýshilik túri basym bolady. Áńgimelesýdiń mańyzdylyǵyn, onyń bilim alýda ajyramas bóligi ekenin zertteý barysynda dáleldedi.
Barn (1976) pen Merser (2000) aıtqandaı oqýshylardy áńgimege tartý kezinde damytý qajet bolatyn áńgimeniń túri dese, ol sabaqta oqýshylardyń ózara árekettesý daǵdylaryn damytýǵa da áserin tıgizetini anyqtaldy..
Atalǵan ǵalymdardyń eńbekterinde dıalog qurýǵa arnalǵan strategıa retinde «Talqylaý jónindegi seriktesterdi» paıdalaný «talqylaý jónindegi seriktes» bólinetinin aıtady. Shaǵyn topta jumysty josparlaǵan umtylysy bolýy tıis degen ıdeıa usynady. Júıelilik ǵylymı oılaýǵa, qıyn tapsyrmalardy jetik bilýge, óz betimen bilim alýǵa, izdenýge ishteı qajettilik týdyrady. Osynyń nátıjesinde jan-jaqty bilim alýǵa, qorshaǵan dúnıeniń zańdylyqtaryn tutastyqta qabyldaýy qalyptasady. Jalpy oqýshylardyń qıyn tapsyrmalardy oryndaýda qıyndyqtar týyndaıtyny belgili boldy. Qıyn tapsyrmalardyń mólsherin aldyn ala anyqtaý kerektigi belgili. Endeshe, oqýshyǵa qalaı oqytýdyń jolyn úıretip, keri baılanys arqyly ony qaıta suraý kerek. Olar: onyń oqı, jaza bilýi, daýystap aıtýy, estip, kózimen kórýi, qabyldaýy, qaıtadan aıtyp berýi t.b. oqýshylardyń esinde uzaq saqtalady. Oqýshylar sabaqta jaýap berýde dáleldemelerdi aýyzsha baıandap formýlalardy jazady, taldaý kezinde jibergen qatelerin ózara áreketpen túzetedi, iskerlik ózara áreket daǵdylary damıdy.
Bilimdi berý salý ońaı, al oqýshyny izdenýge úıretý qıynyraq, izdenis barysynda túıindi máselelerdi bekitýde synı oılaýdy, óz qyzmetine synmen qaraýdy úıretý qajet. Adamdardyń bilim alýy jaıly bolý úshin jaýapty reaksıa men madaqtaý qajet, sondyqtan baǵalaý izgi bolýy kerek qaıtalap aıtýǵa umtylysy bolýy tıis degen ıdeıa usynady. Bul usynystar meniń sabaqtarymda da bolǵanyn aıtqym keledi, árbir sabaq sońynda jaýaptaryna qaraı oqýshy bilimin baǵaladym. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý olardyń jaýaptaryn muqıat tyńdaǵannan keıin, oqýshynyń jetken jetistigin talqylap baǵalaý ózara árekettesýine áser etkenin baqyladym. Ár sabaqtan keıin oqýshynyń jetken jetistikterin aıtyp madaqtaý, qoldaý, top ishinde izdenisterine tabys ákelgenine, sátti oryndaǵandaryna ózara baǵa berip otyrdy. Kez kelgen tapsyrmalar oryndaý kezinde oqýshylarǵa óz pikirlerin bildirip, talqylaý úshin shamaly ýaqyt berý kerek ekenin eskerdim.
Qoryta kele, oqýshylardyń biletin, bilmeıtindigin anyqtaý úshin jaqsy qarym-qatynas, tildik daǵdylarynyń bolýyn talap etedi.
Áńgimelesý pármendi qural bolyp tabylady, onyń kómegimen muǵalim oqýshylardyń oqý úderisin qoldaı jáne damyta alady. Synypta dıalogti paıdalaný arqyly muǵalimder oqýshylardyń bilim sapasyna erekshe oń áser ete alady. Oqýshylardyń bilimi men oılaý qabiletin zertteýge shynaıy umtylý oqý úderisine barynsha qyzyqtyrý úshin yntalandyrý bolyp tabylady.
Dıalogtik ıdeıa tásiline sáıkes, saýalnama men toptyq jumys oqýshylardyń oqýyn jaqsartýǵa qabiletti.
Suraq qoıý arqyly muǵalim:
- oqýshylardy taqyryp boıynsha jáne syndarly sóıleýge yntalandyrady.
- oqýshylardyń shynaıy qyzyǵýshylyǵy men sezimderin anyqtaıdy.
- bilimge qushtarlyqty damytady jáne zertteýge yntalandyrady.
- oqýshylarǵa bilimin qalyptastyrýǵa jáne verbaldandyrýǵa kómektesedi.
- oqýshylardyń synı turǵydan oılaýyna yqpal etedi.
- oqýshylarǵa synı turǵydan oılaýǵa kómektesedi.
- oqýshylardyń bir-birinen úırenýine, basqa oqýshylardyń ıdeıalaryn
qurmetteýine jáne baǵalaýyna yqpal etedi.
(Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq, 41 - bet.)
Muǵalimder sabaq barysynda saýalnama túrindegi keri baılanys ádisin qoldanady jáne sabaq barysynda kóptegen suraqtar qoıady.
Ótkizgen sabaqtarymda synyp oqýshylarynyń ózara bilimin damytý maqsatynda birlesken suhbatynan: oqýshylar birin – biri oqytady, pikirlesedi, oı bólisedi, áńgimelesedi.Bunyń bári de dıalogtyq oqytý ádisteri negizinde júzege asyp otyrady. Oqýshylardyń tildik qoryn molaıtýǵa, bilim deńgeıin kórsete alýyna, bilimin ádil baǵalaýyna oń áserin tıgizetinine senimim mol.
Jańasha izdenis, jańasha kózqaras jalǵasyn taýyp, el erteńi keleshek urpaqtyń bilim alýdaǵy jetistikke jetý jolynda nátıjeli eńbek etetinime senimdimin.
Jamalıeva Gúlsara Tileshqyzy.
Dıalogtik oqytý arqyly oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, olardyń bilim deńgeıin
kóterý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý.
Balaǵa kúshtep bilim berýden góri, balanyń bilimge degen qushtarlyǵyn oıatý eń mańyzdy maqsat.
K.D.Ýshınskıı
Sondyqtan balanyń bilim alýǵa degen qushtarlyǵyn oıatý úshin qazirgi zamanda muǵalim kóp izdenip, sabaqtyń tıimdi ótýine jumys jasaýy qajet. Bilim sapasy oqýshynyń bilimge degen qushtarlyǵymen, qyzyǵýshylyǵyna tikeleı baılanysty.
Sabaq barysynda oqýdyń belsendi áreket ádisterin qoldanýdyń nátıjeliligin osydan kórýge bolady.
Oqýdyń belsendi ádisterine: pikir-talastar, ózin-ózi baǵalaý, test qurý jáne birin – birin tekserý jatady.
Bul baǵyt muǵalimniń jumysyn túbegeıli ózgertedi. Jańa bilim alý úrdisi oqytýshy men oqýshyǵa shyǵarmashylyqpen jumys jasaýǵa ıtermeleıdi, sebebi oqýshy bilimdi ózdiginen izdený arqyly alý kerek bolsa, muǵalim oqýshynyń bilim alýyna sebepter, jaǵdaılar týdyrý kerek. Ol úshin muǵalimniń sabaqty jan-jaqty daıyndaýy qajet, sabaq ústinde qandaı bolmasyn oqýshy tarapynan ártúrli suraqtar týyndaý múmkin sol jerde muǵalim qajetti baǵdar berip jiberýine týra keledi.
Sonymen, qazirgi zaman talabyna saı muǵalim «bilim bulaǵy» emes, «bilim bulaǵyna» jetkizýshi, ıaǵnı bilim alý jetekshisi bolýy tıis. Osy kezde muǵalimniń talapqa saı oqýshynyń bilim alý belsendiligin joǵarylatý maqsatynda jańa tehnologıalar meńgerýi qajettiligi týyndap otyr.
Joǵary tehnologıalar zamanynda adamǵa jan-jaqtan túrli aqparat kelip túsedi, sondyqtan kazirgi zaman adamy aqparattarmen jumys jasaı bilip, qajetin alyp qoldana alý beıimdiligin qajet etedi.
Sabaq berýge jáne oqytýǵa barynsha maqsatqa saı jáne kreatıvti amaldardy damytýda ortalyq aspekt muǵalim men oqýshy arasyndaǵy qarym - qatynastardyń túsinikti bolýy kerek. Eger oqytýǵa belsendilik pen ózara áreket kiretin bolsa, ol tıimdirek bola alady.
Oqýdy belsendirýge jáne dıalog túrinde oqytýdy belsendirýge yqpal etetin kez kelgen tásildi qoldaý mekteptiń basynan bastap quqyqtar teń bólingen oryn ekenin bildiretin faktini rastaıdy; sabaq berý men oqytý talqylaý úderisinde júzege asyrylýǵa jáne yntymaqtastyq qoldanýǵa tıis, sondyqtan muǵalimder oqýshylarǵa óz betinshe oryndaý quqyǵyn beretin, synypta asa demokratıalyq atmosferasyn qalyptastyratyn tásilmen oqytý úderisin kóńil bóle uıymdastyrýy kerek.
Baǵdarlamaǵa saı, sabaq barysynda «Sabaq berý men oqytýdaǵy jańa tásilder»-di qoldanýda «dıalogtik oqytý» tásilin basshylyqqa aldym. Oqýshylar dıalog ádisin qoldana otyryp, mysaly:talqylaý, bilimdi birlesip qurý, túsiný men daǵdylardy qalyptastyrý arqyly bilim alady. Árbir sabaqta oqýshylarǵa suraqtar qoıý arqyly, taqyryp boıynsha óz oılaryn aıtýǵa múmkindik berdim. Ózara talqylaý arqyly, túrli oılardyń bolatyndyǵyn, bir - biriniń túsinýine kómektesetinin kórsetti. Suhbattasý arqyly óz oılaryn dáleldeýge tyrysty. Oqýshylardyń qandaı deńgeıde ekenin túsinýge kómektesedi. Dıalogtik tásildiń oqýshylardyń ashylýyna, oıyn jetkizýine, sózdik qorynyń molaıýyna kómektesetinin túsindim.
Ǵylymı zertteý nátıjeleri sabaqta dıalogtyń mańyzdy ról atqaratynyn kórsetti. Merser men Lıtlon (2007) óz eńbekterinde dıalog sabaqta oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýmen qatar olardyń bilim deńgeıiniń ósýine úles qosatynyn atap kórsetti. Zertteýlerde eresektermen ınteraktıvti qarym - qatynas pen dostarymen birigip júrgizilgen jumystyń balalardyń oqýyna jáne kognatıvti damýyna áser etetindigi aıtylǵan.
Vygotskıı kognetıvi damýdyń oqýshylar ózderiniń«Jaqyn aradaǵy damý aımaǵynda» (JADA) jumys istese jaǵdaıda jaqsaratynyn atap kórsetedi. Dıalog barysynda oqýshylar nátıjege jetý úshin kúsh-jigerin jumsaıtyn jáne Merser(2000) sıpattaǵandaı, bilimdi birlesip alýda nemese «pikir almasý» barysynda teń quqyly seriktester bolyp tabylady. Pikir almasý oqýshylarmen dıalog qurý arqyly júzege asady.
Mekteptegi praktıka kezinde 8- synypqa ótkizgen sabaqtarymda kórinis tapty. Sabaqtarymda oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda, ár sabaqtyń taqyrybyn ashý úshin sózjumbaqtar, suraq - jaýap, tekserý suraqtaryn daıyndadym. Hımıada negizgi ereje – hımıalyq formýlalar men hımıalyq reaksıalar. Hımıalyq tilde sóıleýge daǵdylandyrý, formýlalardy sóıletý.
Oqýshylar óz sabaqtarynda taqyrypta ne oqylatynyn, neni bilý kerektigin, neniń mańyzdylyǵyn túsinip sezindi.
Oqýshylar taqyryp boıynsha muǵalimge oqýshylardyń bilim deńgeıiniń qandaı ekenin túsinýine yqpal etetinin sabaq barysynda baqyladym.
Barns pen Merser zertteýshilik áńgime - muǵalimniń oqýshylardy áńgimege tartý kezinde ózara damytý qajet bolyp tabylatyn áńgimeniń túri dep aıtqan.
Barns pen Merser zertteýshilik áńgime – muǵalimderdiń oqýshylardy áńgimege tartý kezinde olardy ózara damytý qajet bolyp tabylatyn áńgimeniń túri dep aıtqan. Endeshe, oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń bir tásili - toptarǵa berilgen ortaq problemalar arqyly túıindi sheshimge keletini anyqtaldy. Mysaly, dáreje dárejeniń anyqtamasy, odan shyǵatyn tujyrymdamalar, qasıetteri týraly tapsyrmalardy sheshýde oqýshylar ujymmen ózara keńesip, taldap, talqylap ortaq sheshimge kelip, túsindirdi.Klastege túsirip, taqyryptaryn qorǵady.
Oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń taǵy bir tásili – oqýshylardyń bir-birine suraq qoıýy.
Synypta suraq qoıý mańyzdy daǵdylardyń biri bolyp tabylady, sebebi suraq durys qoıylǵan jaǵdaıda sabaq berýdiń tıimdi quralyna aınalady jáne de oqýshylardyń oqýyna qoldaý kórsetip, ony jaqsarta jáne keńeıte alady. Oqýshylardyń taqyrypty túsinýine qol jetkizýi úshin muǵalimder qoldanatyn suraqtardyń eki túri - tómen dárejeli jáne joǵary dárejeli suraqtar qoldanylady.Keı kezderi tómen dárejeli suraqtardy «jabyq» nemese «durys emes» suraqtar dep te ataıdy. Olar jattap alýǵa baǵyttalǵan jáne de oǵan berilgen jaýap baǵalanady. Al joǵary dárejeli suraqtar qoıylǵanda, oqýshylar aqparatty belgili bir joldarmen qoldanýǵa, qaıta qurýǵa, keńeıtýge, baǵalaýǵa jáne taldaýǵa tıis bolady.
Tıimdi pedagogıka aıasynda bul suraqtardyń eki túri de qoldanylady, tek qoıylatyn suraqtyń túri onyń maqsatyna qaraı ózgerip turady. Suraqty oqýshylardyń bilim alý qabiletterine sáıkes bolatyndaı etip qurý qajet. Oqýshynyń bilim alýyn qoldaý úshin suraq qoıýdyń túrtki bolý, synaqtan ótkizý jáne qaıta baǵyttaý sıaqty túrli tehnıkalaryn paıdalanýǵa bolady. Ol úshin suraq qoıýdyń túrtki bolý, synamalaý, qaıta baǵyttaý sıaqty ár túrli tehnologıalardy paıdalandym.
Synamalaýǵa arnalǵan suraqtar: oqýshylarǵa anaǵurlym tolyq jaýap berýge, oılaryn anyq bildirýge kómektesetindeı etip qurylýy qajet. Mysaly: 1. 5N2O qalaı oqylady?
A) Sýdyń 2 atomy
B) Sýdyń 2 molekýlasy
Á) Sýdyń 5 atomy
V) Sýdyń 5 molekýlasy
2. Salystyrmaly molekýlalyq massasyn tabyńdar. M(MgSO4)=?
A) 120
Á)130
B)100
V)85
Qaıta baǵyttaý suraqtary: suraqty basqa oqýshyǵa qaıta baǵyttaý. Máselen: joǵaryda atalǵan suraqtarǵa jaýap berýge kim kómektesedi?
Mekteptegi tájirıbe kezeńinde men 8 - synyp oqýshylarymen hımıa páni boıynsha sabaq ótkizdim. Sabaq ótkizgennen keıin oqýshylarǵa qoıylǵan suraqtardyń túrlerine toqtalar bolsam, mysaly,
- Mol degen ne?
- Molárlyq massa degen ne?
- Avogadro sany degen ne?
degen suraqtarǵa jaýap alǵan soń ǵana, osy taqyryptardyń esepterin shyǵara bastadyq, sebebi, suraq qoıyp - jaýap berý arqyly oqýshylar formýlanyń shartyn túsine alady. Sodan keıin esep shyǵarýǵa emin-erkin kirisedi.
Oqýshynyń oqýyn suraqtarǵa bergen jaýaptar negizinde baǵalaý múmkin boldy. Sebebi, keıbir oqýshylar osy suraqtarǵa jaýap bere otyryp, esep shyǵarý múmkindigine ıe bolsa, keıbir oqýshylardyń suraqqa jaýap bergenine rıza bolýǵa týra keledi. Qabileti ár túrli oqýshylar úshin suraqtardy shektep otyrdym. Balalardy barynsha muqıat oqytý úshin suraqtar qoıý tehnıkasyn anyqtadym.
Balalardyń oılaý qabiletin barynsha joǵary deńgeıde damytý úshin suraýdy qoldanýǵa qatysty meniń túsinigimde bolǵan ózgerister:
- birden kóp suraq qoımaý.
- oqýshylarǵa oılaýǵa ýaqyt berý.
- orynsyz suraqtar qoımaý.
- oılaýdy damytý úshin problemalyq suraqtar paıdalaný.
- oqýshylardyń jaýap berý nıetin basatyn suraqtardy qoımaý.
- oqýshylardyń aldyńǵy jaýaptaryna saı suraqtar qurastyrý.
Suraqtardyń sapasy jáne josparlaý úzdik sabaqtyń aıqyn belgisine aınalýy kúmánsiz. İs júzinde biz suraqtarǵa kóp senim artamyz. Suraqtardy qoıa bilý strategıasynsyz úzdik progres, sabaqqa etene kirip ketý jáne baǵalaý bolýy múmkin emes.
Neıl Merser, A. Daıalogos pen Lıtlton eńbekterindegi sapaly oqytýdyń bir kózi, áńgimelesý ıaǵnı, adamı kognıtıvti jáne áleýmettik damý negizinde oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn dıalogtyq strategıalardy qoldaný arqyly júzege asyrý qajetti dese, al Regg jáne Braýn usynǵan zerteýlerindegi oqýshylardyń jaýaptary men túsiniktemelerine qaraı áreket etýiniń túrlerin tıimdi qoldanýdy usynady. Endeshe, óz sabaqtarymda dıalog pen áńgimelesý tıimdi ekenin, onyń ózara árekettesý daǵdylaryn damytatynyn tájirıbe júzinde engizip, zerttedim.
Oqýshylarǵa oqý materıalyn zertteý jumysy negizinde berýdi josparlap, sabaqta olardy oqytýdyń maqsatymen tanystyrdym.
Mekteptegi zertteý barysynda oqý materıalyn meńgertý úshin kognıtıvti is - áreketti uıymdastyrý paıdaly, sondyqtan túrli tapsyrmalardy dıalog arqyly taldaýdy uıymdastyrdym. Balalardyń árbir sabaqtaǵy is - áreketin baǵalaý úshin dıalogtyq qarym - qatynas óte qajet.
Dıalogtyq oqytý arqyly balalardyń ózara damýyn qalyptastyrý, Brazılıalyq pedagog Frıerı aıtqandaı ár adam oqý prosesine synı turǵyda qatysyp, adamdarmen dıalogtyq áńgimelesýge qatysýǵa qabiletti ekendigine negizdelgen bilim teorıasyn ázirledi. Frıerı teorıasynyń negizinde osy tásilge jaǵymdy energıany engizýge arnalǵan «pedagogıkanyń múmkindikteri» termıni jatyr.
Pedagog Frıerı bilim mynadaı bolýǵa tıis dep sanaıdy:
Birlesken, ıaǵnı oqýshylardyń toptyq jumystarda yntymaqtastyq arqyly ózara damýyn qalyptastyrýdy meńgertý maqsatynda túrli tapsyrmalar oryndady.Problemalyq tapsyrmalardy sheshýde dıalog arqyly jumystar uıymdastyryldy.
Ótkizgen sabaqtarymdaǵy oqýshylardyń ózara áreket daǵdylaryn damytýdyń taǵy bir tásili - afektıvti (emosıonaldy) sezim arqyly ortaq problemalardy birge sheship, eki oqýshy birge qorytyndylaıdy. Sabaqtarymda JIGSO ádisin qoldaný kezinde Dıalogtik oqytý ádisi jaqsy júzege asyp otyrdy. Dıalog barysynda oqýshylar kútilgen nátıjege jetý úshin kúsh – jigerin jumsady, yntalandy, oılaryn bólisti, pikirlesedi, bilimdi birlesip aldy, óz bilimin tolyqtyrdy. Pikir almasý oqýshylar arasynda dıalog júrgizý arqyly júzege asyp otyrdy.
Frıerı, muǵalimniń mindeti - oqýshynyń bilimin toltyrý, kóbeıtý tendensıasymen emes, bilimdi taýyp, damytý arqyly tereńdetýge baǵyttalǵan kózqaraspen oqýshylarmen dıalogqa túsý dep sanaıdy (2007 red., 43-b). Osy maquldaý jańashyl bolyp tabylady. Eń aldymen, L.S.Vygotskıı oqytýda dıalogqa basty róldi berýdi usynǵan; ol engizgen «jaqyn mańdaǵy damý aımaǵy» men Sokrattyń usynǵan «elenhos» sıaqty (Abbs boıynsha sıtata 2003, 15-bet) túsinigi, dıalogtik áńgimege qatysýshylardyń bilimindegi kemistikterdi kórsetetinin dáleldeıtin teorıanyń maǵynasyn anyqtaıdy. Frıerı osy teorıany ary qaraı damytýda, oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy dıalog prosesiniń róli men qatynasyn qarastyrýda, osyndaı dıalogtyń maqsattaryn anyqtaýda kóp eńbek sińirgen. Endeshe, sabaq barysynda oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy dıalogty eskere otyryp, suraq-jaýap tapsyrmalary da eskerildi. (Dıalogtyq oqytý arqyly demokratıalyq synyptardy damytý.)
Máselen, 8 synypta «Hımıalyq elementterdiń valenttiligi» taqyrybyn ótkende oqýshylar ózderine úlestirilgen resýrstardaǵy málimet jınaý úshin dıalog arqyly ózara árekettesip, áńgimelesip bir - birine ózderiniń oı - pikirlerin bildiredi. Tapsyrma oryndaýda toptyq áńgimede oqýshylardyń árqaısysy dıalogqa tústi óz ıdeıalaryn, sheshimderin usyndy, aýyzsha, jazbasha dáleldedi, durys pikirdi quptap kelisimge keldi. Oqýshylar ózara áreketpen nátıjege jetý maqsatynda pikir almasyp ózderiniń kúsh jigerin jumsady. Mundaı tapsyrmalar balalar úshin óte qyzyqty boldy. Merserdiń aıtýynsha, ujymdyq túsiný men oqytýǵa qol jetkizý aıasynda tabysty talqylaýlarda áńgimelesýdiń zertteýshilik túri basym bolady. Áńgimelesýdiń mańyzdylyǵyn, onyń bilim alýda ajyramas bóligi ekenin zertteý barysynda dáleldedi.
Barn (1976) pen Merser (2000) aıtqandaı oqýshylardy áńgimege tartý kezinde damytý qajet bolatyn áńgimeniń túri dese, ol sabaqta oqýshylardyń ózara árekettesý daǵdylaryn damytýǵa da áserin tıgizetini anyqtaldy..
Atalǵan ǵalymdardyń eńbekterinde dıalog qurýǵa arnalǵan strategıa retinde «Talqylaý jónindegi seriktesterdi» paıdalaný «talqylaý jónindegi seriktes» bólinetinin aıtady. Shaǵyn topta jumysty josparlaǵan umtylysy bolýy tıis degen ıdeıa usynady. Júıelilik ǵylymı oılaýǵa, qıyn tapsyrmalardy jetik bilýge, óz betimen bilim alýǵa, izdenýge ishteı qajettilik týdyrady. Osynyń nátıjesinde jan-jaqty bilim alýǵa, qorshaǵan dúnıeniń zańdylyqtaryn tutastyqta qabyldaýy qalyptasady. Jalpy oqýshylardyń qıyn tapsyrmalardy oryndaýda qıyndyqtar týyndaıtyny belgili boldy. Qıyn tapsyrmalardyń mólsherin aldyn ala anyqtaý kerektigi belgili. Endeshe, oqýshyǵa qalaı oqytýdyń jolyn úıretip, keri baılanys arqyly ony qaıta suraý kerek. Olar: onyń oqı, jaza bilýi, daýystap aıtýy, estip, kózimen kórýi, qabyldaýy, qaıtadan aıtyp berýi t.b. oqýshylardyń esinde uzaq saqtalady. Oqýshylar sabaqta jaýap berýde dáleldemelerdi aýyzsha baıandap formýlalardy jazady, taldaý kezinde jibergen qatelerin ózara áreketpen túzetedi, iskerlik ózara áreket daǵdylary damıdy.
Bilimdi berý salý ońaı, al oqýshyny izdenýge úıretý qıynyraq, izdenis barysynda túıindi máselelerdi bekitýde synı oılaýdy, óz qyzmetine synmen qaraýdy úıretý qajet. Adamdardyń bilim alýy jaıly bolý úshin jaýapty reaksıa men madaqtaý qajet, sondyqtan baǵalaý izgi bolýy kerek qaıtalap aıtýǵa umtylysy bolýy tıis degen ıdeıa usynady. Bul usynystar meniń sabaqtarymda da bolǵanyn aıtqym keledi, árbir sabaq sońynda jaýaptaryna qaraı oqýshy bilimin baǵaladym. Oqýshylardyń bilimin baǵalaý olardyń jaýaptaryn muqıat tyńdaǵannan keıin, oqýshynyń jetken jetistigin talqylap baǵalaý ózara árekettesýine áser etkenin baqyladym. Ár sabaqtan keıin oqýshynyń jetken jetistikterin aıtyp madaqtaý, qoldaý, top ishinde izdenisterine tabys ákelgenine, sátti oryndaǵandaryna ózara baǵa berip otyrdy. Kez kelgen tapsyrmalar oryndaý kezinde oqýshylarǵa óz pikirlerin bildirip, talqylaý úshin shamaly ýaqyt berý kerek ekenin eskerdim.
Qoryta kele, oqýshylardyń biletin, bilmeıtindigin anyqtaý úshin jaqsy qarym-qatynas, tildik daǵdylarynyń bolýyn talap etedi.
Áńgimelesý pármendi qural bolyp tabylady, onyń kómegimen muǵalim oqýshylardyń oqý úderisin qoldaı jáne damyta alady. Synypta dıalogti paıdalaný arqyly muǵalimder oqýshylardyń bilim sapasyna erekshe oń áser ete alady. Oqýshylardyń bilimi men oılaý qabiletin zertteýge shynaıy umtylý oqý úderisine barynsha qyzyqtyrý úshin yntalandyrý bolyp tabylady.
Dıalogtik ıdeıa tásiline sáıkes, saýalnama men toptyq jumys oqýshylardyń oqýyn jaqsartýǵa qabiletti.
Suraq qoıý arqyly muǵalim:
- oqýshylardy taqyryp boıynsha jáne syndarly sóıleýge yntalandyrady.
- oqýshylardyń shynaıy qyzyǵýshylyǵy men sezimderin anyqtaıdy.
- bilimge qushtarlyqty damytady jáne zertteýge yntalandyrady.
- oqýshylarǵa bilimin qalyptastyrýǵa jáne verbaldandyrýǵa kómektesedi.
- oqýshylardyń synı turǵydan oılaýyna yqpal etedi.
- oqýshylarǵa synı turǵydan oılaýǵa kómektesedi.
- oqýshylardyń bir-birinen úırenýine, basqa oqýshylardyń ıdeıalaryn
qurmetteýine jáne baǵalaýyna yqpal etedi.
(Muǵalimge arnalǵan nusqaýlyq, 41 - bet.)
Muǵalimder sabaq barysynda saýalnama túrindegi keri baılanys ádisin qoldanady jáne sabaq barysynda kóptegen suraqtar qoıady.
Ótkizgen sabaqtarymda synyp oqýshylarynyń ózara bilimin damytý maqsatynda birlesken suhbatynan: oqýshylar birin – biri oqytady, pikirlesedi, oı bólisedi, áńgimelesedi.Bunyń bári de dıalogtyq oqytý ádisteri negizinde júzege asyp otyrady. Oqýshylardyń tildik qoryn molaıtýǵa, bilim deńgeıin kórsete alýyna, bilimin ádil baǵalaýyna oń áserin tıgizetinine senimim mol.
Jańasha izdenis, jańasha kózqaras jalǵasyn taýyp, el erteńi keleshek urpaqtyń bilim alýdaǵy jetistikke jetý jolynda nátıjeli eńbek etetinime senimdimin.
You Might Also Like
