InfoHub Logo

Metamodernızm qaıta oılanýǵa emes, álemdi jańa jáne tutas sezinýge umtylady

Metamodernızm uǵymy jáne onyń modernızm men postmodernızmnen aıyrmashylyǵy

Turaqty daǵdarys jaǵdaıy, bolyp jatqan jaǵdaıǵa qanaǵattanbaý, baǵdarsyzdyq jáne, saıyp kelgende, jalpy ózgeristerge degen umtylys 21 ǵasyrdyń basyn sıpattaıdy. Dáýirdiń osyndaı daǵdarystyq kóńil-kúıleri adamzat tarıhynda qundylyqtar men áleýmettik júıelerdiń jańarý qarsańynda oryn alǵan.

Árıne, munyń bári kóptegen faktorlarǵa baılanysty: ekologıalyq problemalar men klımattyń ózgerýi, halyqaralyq uıymdardyń bedelin joǵaltý jáne sonyń saldarynan jergilikti jáne jahandyq qaqtyǵystarǵa ákeletin sharttardy buzý, kedeıshilik problemalarynyń sheshilmeýi, álemniń «altyn mıllıard» jáne «úshinshi álem» dep atalatyn elderge bólinýi jáne t.b.

Kezinde postmodernızm modernızmdi almastyrdy jáne ony jeńýge tyrysyp, oǵan qarama-qarsy baǵytqa umtyldy. Búgingi postmodernızmde bizge ne sáıkes kelmeıdi jáne qazir ony jeńýdi qajet etetin ne? Ýnıfıkasıa men tulǵasyzdyqtan sharshaý jınaldy, biraq, eń bastysy, postmodernıstik ıronıa, oıyn jáne sımýlákr ornynan aıyrylýda. Postmodernızm shynaıylyqtyń tapshylyǵyn týdyrdy. Ol jeke tájirıbe men shynaıy sezimderdi qunsyzdandyrdy, maǵynalar men qundylyqtardyń mańyzdylyǵyn tómendetti. Ózgeristerdi suratý - bul postmodernızm týdyrǵan apatıaǵa nemese nıgılızmge boı aldyrmaý áreketi. Onyń ústine postmodernızm birdeı mándi eshteńe usyna almady. Álem postmodernızmnen shyǵýdyń jolyn izdeýde, adamdar men elderdi biriktiretin ıdeıalardy tabýda, biriktiretin jáne bólinbeıtin qundylyqtar men maqsattardy anyqtaýda.

Jańa dáýirdiń bastalýy 2001 jyldyń 11 qyrkúıegi bolyp belgilendi, degenmen bul data shartty jáne sımvoldyq ekeni anyq. Ony belgileý úshin qazirdiń ózinde kóptegen termınder usynyldy (postpostmodern, aftermodernızm, gıpermodernızm, metamodern, áltermodernızm, dıdjımodernızm, psevdomodernızm, avtomodernızm) jáne onyń mánin túsinýge kóptegen talpynystar jasaldy.

Biz «metamodern» termınine toqtalamyz, mundaǵy «meta» (grek tilinen aýdarǵanda arasy, arqyly) basqa kúıge ótý, jańa nársege aınalý, sheginen shyǵý degendi bildiredi. Sonymen qatar, «meta» aralyqty atap kórsetedi. Osylaısha, Platonda metaksıs eki qarama-qarsy konsepsıa arasyndaǵy terbelis pen bir mezgildik bolyp tabylady jáne dál osy maǵynada metamodernızm termınin golandıalyq mádenıettanýshylar T.Vermúlen men R.van der Akker usynǵan («Notes on Metamodernism», 2010).

Qarama-qarsylyqtar arasyndaǵy terbelister maıatnıktiń beınesin beredi. Bul metamodernızmniń basty qasıeti – qozǵalys, ártúrli, biraq teńdiktiń úılesýi, kóptegen múmkindikterden tańdaý. Metamodern moderndi ıerarhıasymen, avtorıtet belgilegen bılikpen, ıdeologıalarymen, tańdaý quqyǵyn bermeıtin propagandasymen, al postmodernniń ıronıasymen shynaıylyq pen baıyptylyqqa oryn qaldyrmaǵan ıdeıasyn eńserip, ıterip tastaýǵa tyrysady. Modern óziniń avtorıtarızmimen adamdardy konslagerlerge aıdap áketti, eki dúnıejúzilik soǵysta qanshama adamnyń janyn aldy, ǵylym men ıdeologıanyń jetistikterine súıendi. Postmodernızmge taǵylǵan basty aıyp – emosıanyń, shynaıylyqtyń qunsyzdanýy, myzǵymas aqıqat pen maǵynany dekonstrýksıalaý. Metamodernızm postmodernızm kórsetken modernızm fragmentterinen jańa shyndyqty qalpyna keltiredi jáne narratıvterge (tarıh, din, fılosofıa jáne t.b.) oralýdy usynady. T.Vermúlen men R.van der Akker bylaı dep jazady: «Metamodernniń entýzıazmy fanatızmge bet alǵan saıyn, tartylys kúshi ony keleke-mazaqqa qaraı tartady; mazaq apatıaǵa aınalǵan kezde, gravıtasıa ony qaıtadan entýzıazmǵa tartady».

Metamodernızmniń formalary áli belgisiz. Biraq bir nárse anyq – eger modernızm ózgerister men daǵdarystardy negatıvti nárse dep eseptese, al postmoderndik qoǵam úshin daǵdarys jaǵdaıynda ómir súrý jaǵymsyz, biraq qarapaıym nárse bolsa, metamodernızmniń ózi ózgeristerdi, ótpeli kúılerdi, daǵdarystyq jaǵdaıdan tirekterge, belgisizdikten maǵynalyqqa kóshýdi sıpattaıtyn problemalardy ózi izdeıdi jáne jasaıdy. Metamodernızm modernısik pen postmoderndikten ózine qajet nárseni alady. Ol osy eki kúshtiń órisinde terbelip, qozǵalys pen qosylys órisin jasaıdy.

Sonymen birge metamodernızmdegi ıronıa pafos pen belgilengen ıdeologıalyq senimge balama retinde saqtalǵan. Ol shynaıylyqqa, ıronıanyń basqa nusqasy – postıronıaǵa artyqshylyq beredi. Onda postmoderndik ıronıanyń sarkazm, ázil-qaljyń nemese kelemejdeý sekildi belgileri joq. Postıronıanyń bul eki jaqtylyǵy dáýirdiń ótpeli jaǵdaıyna názik jaýap beredi, bul kezde shynshyldyqtyń, ashyqtyqtyń qundylyǵyn bári birdeı túsinbedi, jeńil ıronıa maskasyn jasyrmaı, mańyzdy nárseler, tájirıbeler týraly aıtýǵa árkimniń batyly jete bermedi, salmaqty nárselerdi ázilge, praktıkalyq ázilge aınaldyrý múmkindigin saqtap qalǵandaı kezeńge sáıkes keledi.

Postıronıa qarama-qarsy kózqarasty qabyldaýǵa daıyn. Bul jasyqtyq, qaıyrsyzdyq emes, bárine senýge nemese, kerisinshe, bárine kúmándanýǵa, barlyǵyn mazaq pen synǵa ushyratýǵa múmkindik bermeıtin talǵampazdyq desek bolady. Postıronıa qubylystyń mánin kórý qabiletin jáne ózgermeli jaǵdaılarǵa jaýap berý qabiletin kórsetedi. Ol shyndyqty kórsetpeıdi, biraq árqashan onyń tuspaldaryn qamtıdy nemese ony izdeýdi kórsetedi. Sondyqtan metamodernızmniń postıronıasy postmodernızmniń destrýktıvti ıronıasynan áldeqaıda shyǵarmashyl.

Postıronıa metamodernızmniń eń mańyzdy domınanty retinde «jańa shynaıylyqty» ashady. Bul ózińizge, aınalańyzdaǵy adamdarǵa jáne álemge degen shynaıy kózqarasty bildiredi. Bul basqa adamdardyń rólderi men úlgilerin synaýdyń qajeti joq; belgili bir tıptik nemese buqaralyq úlgiler men stereotıpterge sáıkes kelýdiń qajeti joq degendi bildiredi. Shynaıy bolý – óz qalpyńda bolý degen sóz. «Jańa shynaıylyqty» túsinýge, mysaly, qazirgi shoý-bıznes juldyzdaryn Dımash Qudaıbergenovpen, Imanbekpen salystyrý kómektesedi. Bul jastardyń aıyrmashylyǵy nede? Óıtkeni, olar «juldyzdardyń» qıal-ǵajaıyp rólderin oınaýǵa tyryspaıdy, olar qorshaǵan ortaǵa beıimdelýge, «ózimizdiki» bolýǵa tyryspaıdy. Dımash, Imanbek, Aısultan Seıitov, Qýanysh Beısekovter kóptegen shoý-bıznes ókilderiniń fonynda erekshe kózge túsedi.

«Jańa shynaıylyq» jańa keıipkerlerdi ashady jáne bul ekrandaǵy brýtaldy sýperqaharman nemese jyltyr jýrnaldyń muqabasyndaǵy mıllıarderler emes. Qaharmandar – óz keıpinde bolýdan qoryqpaıtyndar. Mańyzdysy tipti keıbir jetistik emes, shynaıylyq pen shynshyldyq. Biz bul jańa keıipkerlerdi búgingi tańda kórip otyrmyz: keshe ǵana kelemejge ushyraǵan «botandar» nemese «birtúrli»(chýdık) dep atalyp ketkender, margınaldanǵandar, buqaralyq mádenıettiń stereotıpterine sáıkes kelmeıtin nemese beıimdelmegender.

Biz qyzyqty ýaqytta ómir súrip jatyrmyz. Qozǵalys bastalýda. Álem qazirdiń ózinde HH ǵasyrdaǵy ınersıadan shyǵyp, tez ózgerýde. Keıingi urpaqtyń qandaı álemde ómir súretinin jáne olar nege daıyn bolý kerektigin túsiný úshin biz ózimiz qoǵamda ne bolyp jatqanyn bilýimiz kerek.

Metamodernızmniń paıda bolýynyń alǵysharttary

«Metamodernızm» termıni 1975 jyly Masýd Zavarzade ony 1950 jyldardyń ortasynan beri amerıkandyq ádebı áńgimelerde paıda bolǵan estetıka nemese kózqarastar tobyn sıpattaý úshin oqshaýlap qoldanǵan kezde paıda boldy.

1995 jyly kanadalyq ádebıet teoretıgi Lında Hacheon postmodernızmnen keıin bolatyn jańa belgi qajet dep sanady.

1999 jyly Moıo Okedıjı «metamodern» termınin qazirgi afroamerıkalyq ónerge qoldaný úshin qaıta qoldanyp, ony «modernızm jáne  postmodernızmniń jalǵasy» retinde anyqtady.

2002 jyly Andre Fýrlanı Gaı Devenporttyń óneri men ádebı shyǵarmalaryn taldaı otyryp, metamodernızmdi estetıka retinde anyqtady. Metamodernızm men modernızmniń qarym-qatynasy «qurmet sheginen shyǵatyn, modernısik ádispen modernısterdiń óz aýqymynan nemese múddelerinen tys taqyrypty sheshýge qaıta kirisý» retinde qarastyryldy.

2007 jyly Aleksandra Dýmıtreský metamodernızmdi ishinara postmodernızmmen sáıkestik, ishinara onyń paıda bolýy jáne ishinara oǵan reaksıa retinde sıpattaı otyryp, «tek olardyń ózara baılanysy men jıi qaıta qaraý qazirgi zamanǵy mádenı jáne ádebı qubylystardyń tabıǵatyn túsinýge bolady degen ıdeıany jaqtaıdy."

Metamodernızmniń sıpattamasy

«Metamodernızm týraly eskertpeler» jobasynyń avtorlarynyń biri aǵylshyn sýretshisi Lúk Terner óziniń «Metamodernızm: qysqasha kirispe» atty maqalasynda metamodernızmniń negizgi belgilerine toqtaldy:

• dekonstrýksıa (stereotıpterdi joıý);
• ıronıa (jasyryn kelemejdeý);
• stıldeý (shyǵarmashylyq jumystyń basqa stıldegi erekshelikterin berý);
• relátıvızm (uǵymdardyń salystyrmalylyǵy);
• nıgılızm (joqtaý).

Bul erekshelikter postmodernızmde ishinara boldy, biraq negizgi aıyrmashylyq - úılesimsiz nárselerdiń úılesýi. Terner atap ótkendeı, bul ıdeıa «ıronıa men shynaıylyq, konstrýksıa men dekonstrýksıa, apatıa men qalaý» arasynda ózgeredi.

«Metamodernızmdi ıronıa men shynaıylyq, ańǵaldyq pen bilim, relátıvızm men aqıqat, optımızm men kúmán jáne odan tys ártúrli jáne qol jetpes kókjıekterge umtylý arasyndaǵy turaqsyz kúı retinde anyqtaý kerek. Biz ilgeri jyljyp, terbelýimiz kerek», - dep qorytyndylady Terner manıfesin.

Postmodernızm óldi. Onyń ornyn postpostmodernızm basty. Al mádenıet teoretıkteriniń ózderi ázirshe ony sıpattaı almaıdy, alaıda, bir nárse anyq: turaqsyzdyq pen belgisizdik qazirgi álemniń ajyramas belgileri bolyp tabylady. Al olardy ónerde de, qoǵamdyq ómirde de, saıasatta da, ǵylymda da baıqaýǵa bolady.

Maqalaǵa materıaldar https://exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/124918/ saıtynan alyndy.

Maqala avtory - Ólmesova Arýjan. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy», «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 4 kýrs stýdenti

Jetekshisi - Kýderına Aıjan Nýrhamıtovna

---