InfoHub Logo

Cabaqtyń taqyryby: Úısinder
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Úısinderdiń ornalasqan jeri, jazba derekteri, qoǵamdyq qurylymy, múlik teńsizdigi jáne sharýashylyǵy, salt - dástúri men dinı – nanymdary týraly oqýshylarǵa túsinik berý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń izdenimpazdyq qasıetterin qalyptastyrý, ózdiginen jumys isteýge jáne salystyrmaly taldaý jasaýǵa, óz oıyn tıanaqty jetkize bilýge, tarıhı oıyn damytý.
Tárbıelik: Ultjandy azamat bolyp ósýge tárbıeleý. Ótkenin bilip, keleshegin boljaı alatyn urpaq tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli - baıandaý, suraq - jaýap, oqýlyqpen jumys
Pánaralyq baılanys: Geografıa, beıneleý óneri, tehnologıa
Kórnekiligi: Karta, tirek - syzbalar, sýretter

Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi
1. Sálemdesý
2. Oqýshylardy túgeldeý
3. Sabaqqa nazarlaryn aýdarý
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli - baıandaý, suraq - jaýap, oqýlyqpen jumys
Pánaralyq baılanys: Geografıa, beıneleý óneri, tehnologıa
Kórnekiligi: Karta, tirek - syzbalar, sýretter

Úı tapsyrmasyn suraý
“Kim júırik” suraq - jaýap
1. Soltústik Qazaqstanǵa qaı aımaqtar jatady?
Qostanaı, Soltústik Qazaqstan, Aqmola, Pavlodar oblystarynyń Soltústik bóligi
2. Soltústik Qazaqstandyqtar erteden qandaı sharýashylyqpen shuǵyldanǵan?
Balyq aýlaý, eginshilik pen mal sharýashylyǵy
3. Qysqy jaıylymdar qaı aımaqtarda ornalasqan?
Ońtústikte
4. Soltústik Qazaqstan turǵyndary kimder bolǵan?
Savromattar, argıppeıler, ıssedondar
5. Geradot Soltústik Qazaqstannyń turǵyndarynyń ómir salty týraly ne dep aıtty?
Olardyń árqaısysy qysta aǵashty qalyń aq kıizben jaýyp sonyń astyna panalaıdy. Mundaı adamdarǵa eshkim tıispeıdi, óıtkeni olardy áýlıe tutyp qurmetteıdi
7. Soltústik Qazaqstan halqynyń mádenıeti qaı taıpanyń mádenıetine uqsas boldy?
Saqtardyń mádınetine
8. Mal baǵý erekshelikteri qandaı boldy?
Soltústik turǵyndardyń qoılary kóp, jylqy basty orynda turdy. Jaz jaılaýda, qysta mal tebinde jaıylyp, aryqtap qaldy. Qar qalyń túskendikten uzaq jaıyla almady. Aýa raıynyń kúrt ózgerýi – malshylardyń tirligin qıyndatty
9. Jut degenimiz ne?
Jerdi muz basyp, mal shóp taýyp jeı almaı ashtan qyrylýy
10. Jut qansha jylda qaıtalanyp turady?
6 - 8 nemese 10 - 12 j. j.
11. Jutqa qarsy qalaı kúres júrgize aldy?
Muzdy buzý úshin ústinen jylqy tabyndaryn aıdap ótt. i Maldy basqa jaqqa aıdap áketý. Jaıylymdy kúrep tazalaý
12. Jaıyq pen Ertis ózenderi arasynda saq úlgisindegi mádenıettiń qalyptasýyna qaı mádenıettiń áseri boldy?
Tasmola mádenıeti
13. Ulybaı atrabynyń eskertkishteri qandaı oba?
Tasmolaǵa uqsas murtty oba
14. Saqtar zamanynyń alǵashqy kezeńiniń bul óńirde jaqsy zerttelgenderi qandaı eskertkishter?
Birlik, Alypqash, Pokrovka, Bekteńiz
15. Saq dáýiriniń erte kezeńine jatatyn Qarlyǵa, Bórki jáne Keńótkel qonystarynan neler tabylǵan?
Qysh ydystar qaldyǵy, qola pyshaqtar, jebe ushtary, qanjarlar, búıirli keramıkalyq ydystar
16. Soltústik Qazaqstan jerinen tabylǵan temir buıymdar kórshi aımaqtardan tabylǵan temir zattardan neshe ǵasyr erterek ýaqytpen merzimdelgen?
2 - 3 ǵasyrmen
Jańa sabaq:
1. Úısinderdiń ornalasqan jeri
2. Qoǵamdyq qurylysy
3. Sharýashylyǵy
4. Kásibi
5. Salt - dástúri men dinı - nanymdary

Jańa sabaq
Muǵalimniń sózi:
Erte temir dáýirinde saqtardan keıin Jetisý jerinde úısin taıpalary mekendegen. Olar Orta Azıa aýmaǵyndaǵy ertedegi alǵashqy etnıkalyq birlestikterdiń biri. Úısinder Jetisý men Tán - shanda, Qytaıdyń Soltústik batysynda, Shyǵys Qazaqstanda, Tarbaǵataı taýy bókterindegi dalaly óńirde óz izin qaldyrǵan. Úısinder b. z. b. 3 ǵ. men b. z. 5 ǵ. aralyǵynda ómir súrgen. Úısin ataýy qytaı jazbalarynda b. z. b. 2 ǵasyrdan bastap kezdesedi. Olar “at jaqty, aqqubasha, sary shashty” bolyp beınelenedi. Úısinderdiń ordasy Qyzyl Ańǵar qalasy Ystyqkól men İle ózeniniń ońtústik jaǵalaýy aralyǵynda ornalasty. Jetisý óńirindegi úısin qorymdarynan alynǵan bas súıekter antropologıalyq jaǵynan evropeoıdter. Biraq olardyń bet pishinderinde monǵoloıdtyq belgiler barlyǵy da anyqtalǵan. Ertedegi qytaı derekterinde kórsetilgendeı “úısinder shóbi men sýy mol jerlerdi tańdap, malmen birge, bir orynnan ekinshi orynǵa kóship júredi” tabıǵaty jerleri tegis, shóptesin, jańbyrly ári sýyq keledi. Ókinishke oraı, úısinderdiń mádenıeti, tili men jazýy jóninde de tolyq derek joq. Derekterde “Úısinder de 120 myń otbasy bar, 630 myń turǵyny bar, áskerleriniń sany 188 myń 800 jaýyngerlerden qurylǵan” dep jazǵan. Ertedegi úısinderdiń túsiniginshe, ólgen adam tiriledi dep eseptegen. Sondyqtan da adamdy jerlegende oǵan o dúnıede kerek bolady - aý degen zattardyń bárin qosa kómgen. Tiri kezinde paıdalanyp júrgen zattaryn janyna qosa qoıǵan. Ertedegi úısinder jaratýshy kúshke sengen. Olar sol jaratýshy kúshke arnap qurbandyqtar shalyp otyrǵan.

Úısinderdiń qoǵamdyq qurylysy
Basshysy: Gýnmo
Baǵynǵandar: Taıpa kósemderi Usaq rý basylary
Taıpa, rý basylarynan, aýqatty adamdardan, jasaýyldardan, abyzdar men buqara halyqtan quraldy
Úısin qoǵamynda teńsizdik qalyptasty
Baılar: 4 - 5 myń jylqy boldy. 4 - 5 myń jylqy boldy. Balshyqtan jáne tastan, altyn men mys mórleri bolǵan
.Jibekten, bıazy júnnen, matadan kıim kıgen
Jeke menshik: Malǵa, Jyl - jyma - ly múlik. jerge sýǵa,
Jyl - jymaıtyn múlik.
Quldar: Soǵystan túsken tutqyndar: Úı sharýashylyǵymen aınalysty
Qarapaıym adamdar: Júnnen toqylǵan, bylǵary men qoı terisinen kıim kıgen
Úısinderdiń sharýashylyǵy
Mal sharýashylyǵy: Úısinderdiń turmysynda mal sharýashylyǵynyń mańyzy zor boldy. Jetisýdyń tabıǵaty olarǵa kóp mal ustaýǵa múmkindik berdi. Moıynqum men Balqash óńirlerinde qystaǵan jáne jazdaǵan. Bul aımaqtarda jaılaý men qystaý arasy 20 - 100 km bolǵan. Úısinder qoı, jylqy, sıyr, qos órkesh túıe, eshki ósirgen. Turaqty úılerde turǵan.

Egin sharýashylyǵy: Úısinderdiń bir bóligi eginshilik - pen de shuǵyldandy. Eginshilikpen aınalysqandyǵyn qazba jumysy kezinde tas ketpender, oraqtar men dánúkkishterdiń tabylýy dáleldeı - di. Derekter boıynsha úısinder sýarmaly eginshilikpen de, tálimdi eginshilikpen de aınalysqan. Baý - baqsha, dándi daqyldar ósirgen.

Úısinderdiń baspanasy: Úısinder turaqty úılerde turǵan. Qysqy úıleri shıki kirpishten jáne tastan, balshyqtan qalandy. Úıdiń edenderi balshyqpen sylandy jáne qaq ortasyna jer oshaq salynǵan
Kásipshilik: Qolóner damyǵan
Bylǵary: Ydystar, aıaq - kıim, teri shalbar, beshpet, kıim - ke - shekter
Súıek: Pyshaq saptary, jebeler - diń ushtary, túımeler
Temir: Balta, oraq, pyshaq, biz, shege, qazandar, qarý - ja - raq
Aǵashtan: Astaý, tabaq, tostaǵan - dar, ojaýlar oıyp jasalǵan
Saz balshyqtan: Qysh qumyralar
Tastan: Ketpen, dıirmen, keli, qaıraq, tas urshyqbas jáne asyl tastardan monshaqtar
«Sandar sóıleıdi»
630 myń
188, 800 myń
4 - 5 myń
b. z. b 2 ǵasyr
B. z. b 3ǵ - b. z 5ǵ
35 sm, eni 4, 7 sm
«Termın sózder»
Gýnmo
Táti
Bylǵary
Tálimdi
Tańba
Bekitý suraqtary
Balama test(ıa nemese joq)
. Úısinder temir dáýirinde ómir súrgen
2. Úısinder Jetisýdy mekendemegen
3. Úısin ataýy qytaı jazbalarynda b. z. b. 2 ǵ. bastap kezdesedi
4. Úısinder b. z. b. 3 ǵ. men b. z. b - ń 5 ǵ. aralyǵynda ómir súrgen
5. Úısinderdiń ordasy Qyzyl Ańǵar (Chıgý) emes
6. Úısinder antropologıalyq jaǵynan eýropeoıdter
7. Bet pishininde monǵoloıdtyq belgiler joq
8. Úısinderdiń Chıgý qalasynyń halqy 630 myń, áskeri 188, 800 jaýynger
9. Bek dep úısinderdiń basshysyn aıtty
10. Qarapaıym buhara halyq eginshiler men malshylardan turady
11. Úısinderde jeke menshik bolmady
12. Úısinder mal jáne egin sharýashylyǵymen aınalyspaǵan
13. Úısinderde qolóner kásibi damydy
14. Úısinder jaratýshy kúshke sengen joq
15. Úısinder túsinigi boıynsha ólgen adam tiriledi dep oılaǵan
V. Qorytyndylaý
V. Baǵalaý
VI. Úıge tapsyrma: §21 oqý
Úısinder týraly izdenip kelý