چيپسىنىڭ پايداسى مەن زيانى

چيپسىنىڭ پايداسى مەن زيانى

ك ءى ر ءى س پ ە
قىتىرلاق كارتوپ (چيپسى) بالالاردىڭ جانە ۇلكەندەردىڭ ەڭ سۇيىكتى تاعامىنا اينالعان. ونىڭ زيانى تۋرالى قانشا رەت ايتىلسا دا، كوڭىلىنە توقىپ جۇرگەن جاستار از. چيپسى كەز كەلگەن بۇرىشتا ساتىلادى جانە سىرتى ادەمى بەزەندىرىلگەن، تارتىمدى قابىمەن كوزگە تۇسەدى. تەلەديداردان كورسەتەتىن جارنامالار ارقىلى دا بۇل ءونىمنىڭ تۇتىنۋشىلارى كوبەيۋدە. قازىرگى كەزدە ول فاستفۋد ونىمدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىمال. دارۋمەندەر مەن مينەرالدى زاتتار مۇلدەم جوق. سول سەبەبى ونكولوگيالىق اۋرۋلار پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن جانە قىتىرلاق كارتوپتىڭ زياندىعى تۋرالى سىزدەرگە ايتىپ بەرسەم. سوندىقتان قىتىرلاق كارتوپتىڭ قۇرامىن زەرتتەدىم. زەرتتەۋ بارىسىندا قىتىرلاق كارتوپتىڭ قۇرامىندا: C، B1، B2، B6، B9، PP، K دارۋمەندەرى، كالسيي، تەمىر، ماگنيي، ناتريي جانە فوسفور بار. ال ەڭ باسىم بولىگىن 75% - سۋ قۇرايدى. قىتىرلاق كارتوپتىڭ قۇرامىندا تۇز وتە كوپ تۇزدىڭ وتە كوپ مولشەردە بولۋى سۇيەكتەردىڭ دۇرىس وسۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى جانە جۇرەككە اسەر ەتەدى. قىتىرلاق كارتوپقا ءار ءتۇرلى دامدەۋىشتەردى قوسادى.
بۇگىنگى تاڭدا ەكولوگيا لاس زاماندا ادامدار اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە اۋىرمايتىن جول ىزدەيدى. وسىعان وراي دۇكەندەردە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىتىرلاق كارتوپتى كورگەندە ارينە ونى جەگىڭ كەلەدى، قىتىرلاق كارتوپتى كوپ مولشەردە جەۋ ادام دەنساۋلىعىنا زيان ەكەنىنە زەرتتەۋ بارىسىندا كوزىم جەتتىم. سول سەبەپتى «قىتىرلاق كارتوپتىڭ زيانى» تاقىرىبىن تاڭداپ الدىم. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە مەن ەندى دۇكەننەن قىتىرلاق كارتوپ ساتىپ المايمىن دەپ شەشتىم سەبەبى: ءچيپسيدى جەگەن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتتى وتە تومەن بولادى ەكەن. ءچيپسيدى العاش جەگەننەن باستاپ ونى قايتا - قايتا جەگىڭىز كەلە بەرەدى. سول سەبەپتى ادامدى سەمىزدىككە ۇشىراتادى. سوندىقتان ادام اعزاسىندا اللەرگيا پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن.
«قىتىرلاق كارتوپتىڭ زيانى» تاقىرىبىن زەرتتەۋدەگى ماقساتىم: چيپسىنىڭ ساپالىق قۇرامىن انىقتاۋ، ادام ورگانيزمىنە اسەرىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ، زياندىعى تۋرالى حالىققا جەتكىزۋ.
وسى ماقساتقا سايكەس مىناداي مىندەتتەر قويىلادى:
- قىتىرلاق كارتوپتىڭ شىعۋ تاريحىن انىقتاۋ.
- قىتىرلاق كارتوپتىڭ قۇرامى قانداي ەكەنىن انىقتاۋ.
- قىتىرلاق كارتوپتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زيانى قانداي ەكەنى تۋرالى مالىمەت جيناۋ.

I. ادەبي شولۋ.
1. 1. قىتىرلاق كارتوپتىڭ شىعۋ تاريحى.
چيپسىدى العاش ويلاپ تاپقان ادام – امەريكالىق قىمبات مەيرامحانالاردىڭ بىرىندە باس اسپازشى بولعان دجورد كرام دەگەن ازامات. ءتىپتى چيپسىنىڭ ناقتى قاي جىلى، قاي كۇنى پايدا بولعانى دا بەلگىلى: 1853 جىلدىڭ 24 تامىزى. بىردە مەيرامحاناعا كەلگەن قوناققا وتە قالىڭ كەسىلگەن فري كارتوبى ۇناماي، باس اسپازشىنى ابدەن سوگەدى. ەلدىڭ الدىندا قاتتى قىسىلعان كرام كارتوپتى جاي عانا جۇقا ەمەس، ءتىپتى وتە جۇقا ەتىپ دوڭگەلەكتەپ كەسىپ، ەكى جاعىن كەزەك - كەزەك قىتىرلاق بولعانشا مايعا قۋىرعان ەكەن. وسى تاعامنىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن قوناق ريزا بولىپ، وسى تاعامدى «چيپسى» دەپ اتاعان ەكەن. «چيپسى» اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا «بولشەك» دەگەندى بىلدىرەدى. 1932 جىلى امەريكادا كارتوپ چيپسىلارىنىڭ ءدامىن تۇرلەندىرىپ جاساۋ ءۇشىن ءتىپتى ۇلتتىق ينستيتۋت تا قۇرىلعان. بۇگىندە بالالار ءسۇيىپ جەيتىن بۇل تاعام كارتوپتىڭ بەلگىلى ءبىر سورتتارىنان نەمەسە كارتوپ ۇنتاعىنان، باسقا دا زياندى قوسپالاردان جاسالادى. ماماندار چيپسىعا ادام تەز ءۇيىر بولادى دەيدى.

1. 2. قىتىرلاق كارتوپتىڭ قۇرامى قانداي؟
ءبىر پاكەت چيپسىدىڭ ەنەرگەتيكالىق قۇندىلىعى شامامەن – 550 ككال بولسا، بۇعان ول قۇرامىنداعى مايدىڭ ەسەبىنەن قول جەتكىزەدى. چيپسىدىڭ قۇرامىندا دارۋمەندەر مەن مينەرالدار مۇلدەم بولمايدى. چيپسى قاتتى شولدەتىپ، ىسىندىرەدى جانە قالىپتى راسيونالدى كالورياڭىزدى جويادى.
چيپسىلارعا قوسىلاتىن زياندى دامدەۋىش قوسپالار. مۇنداي چيپسىلاردىڭ ءدامى كارتوپ دامىنە مۇلدەم ۇقسامايدى، وعان كومەككە ءدام قوسارلار مەن دامدەۋىش قوسپالار، نەگىزىنەن ناتريي گلۋتاماتى كەلەدى. ناتريي گلۋتاماتىنىڭ ەڭ ءدامسىز دەگەن تاعامدى ونىڭ ناقتى قۇندىلىعىن ۇمىتىپ تاعى دا جەگىڭىز كەلتىرەتىندەي قاسيەتى بار.
اكريلاميد – ەڭ ءقاۋىپتى كانسەروگەن، ەگەر دە مايدى تاڭداماي، تابانى قاتتى قىزدىرىپ جىبەرسە ءۇي جاعدايىندا دا پايدا بولادى. بىرنەشە جىل بۇرىن چيپسىدىڭ قۇرامىندا اكريلاميدتىڭ تۋىسى گليسەداميد تابىلعان بولاتىن. ول ىسىكتىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتىپ قويماي دنق دا وزگەرىسكە ۇشىراتادى.
زياندى تاعام قوسپاسىنىڭ كودتارى:
- تيىم سالىنعاندار: ە - 103، ە105، ە111، ە121، ە123، ە125، ە126، ە130، ە152.
- قاۋىپتىلەر: ە102، ە110، ە120، ە124، ە127.
- كۇماندىلەر: ە104، ە122، ە141، ە150، ە171، ە173، ە180، ە241، ە477.
- ىسىك تۋدىراتىندار: ە131، ە210 – 217، ە240، ە330.
- ىشەك اۋرۋلارىن تۋدىراتىندار: ە221 - 226.
- تەرىگە زياندىلار: ە230 - 232، ە239.
- قىسىمنىڭ وزگەرىسىن تۋدىراتىندار: ە250، ە251.
- بورتپەنىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەتىندەر: ە311، ە312.
- حولەستەريندى جوعارىلاتاتىندار – ە320، ە321.
- اسقازان اۋرۋىن تۋدىراتىندار: ە338 – 341، ە407، ە450، ە461 - 446.
چيپسىنىڭ پايداسى مەن زيانى جۇكتەۋ