InfoHub Logo

ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءجۇنى قازاق حالقىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىندە ۇلكەن رول اتقارعان جانە ونى ۇقساتۋدى ەل بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن بىلگەن. قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىندا مال ءجۇنىنىڭ ەڭ اسىلى جانە بۇيىمدار جاساۋعا ەڭ كوپ قولداناتىنى تۇيە جانە قوي جۇندەرى، ەشكى ءتۇبىتى، ونىڭ قىلى، سودان كەيىنگىسى جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعى، تۇيەنىڭ ءجۇنى، شۋداسى.

تۇيە جۇنىنەن نەشە ءتۇرلى ورمەك جىپتەرىن ءيىرىپ، شەكپەن، قاپ، بەلبەۋ، قۇر، كىلەم، قورجىن سياقتىلاردى توقيدى. سول سياقتى تۇيە ءجۇنى ايىل-قۇيىسقان، ومىلدىرىك، نوقتا جاساۋعا جانە كوگەن، باۋ-شۋ ەسۋگە وتە قولايلى. تۇيە ءجۇنى كورپەگە سالۋعا، شاپانعا تارتۋعا وتە جاقسى، جەڭىل، ءارى جىلى بولادى، قىلشىق شىقپايدى. «شۋدا» دەپ تۇيەنىڭ موينىنداعى، تىزەسىندەگى، ەكى وركەشتىڭ ۇستىندەگى سالالى قىلشىق جۇندەرىن ايتادى. شۋدادان جاماۋ-جاسقاۋلىق ءجىپ يىرىلەدى. بۇرىن قازاقتىڭ تون-شالبارى، ساباسى مەن تورسىعى، كوپ ىدىستارى وسى شۋدا جىپپەن تىگىلگەن. شۋدا ءجىپ «شەرتەر»، «كەرۋىش» دەپ اتالاتىن.

قويدىڭ ءجۇنىن «جاباعى»، «كۇزەم ءجۇنى»، «قوزى ءجۇنى»، «ءولى ءجۇن» جانە «شەت-پۇشپاق» دەپ بەس تۇرگە ءبولىپ اتايدى. قويدىڭ جاباعى جۇنىنەن شيدەم شاپان، كۇپى كۇسەدى، ىشپەك، تەرىلىك جاسايدى، تىستاپ كۇپسەك (بوستەك)، كوپشىك، جەڭىل بايپاق تىگەدى. قويدىڭ جاباعى ءجۇنىن ءتۇتىپ، ودان كەيىن ماتانىڭ سىرتىنا شىقپاس ءۇشىن قىلشىقتارىن ءبۇرىلتىپ قايناتادى. بۇل ءجۇندى شايىرىنان ارىلتىپ تازارتۋ ءۇشىن دە ىستەلەدى. جاباعى ءجۇندى كيىمنىڭ، كورپەنىڭ اراسىنا سالادى، نەشە ءتۇرلى ءيىرۋ ىسىنە، بىزبەن، سىممەن توقۋ جۇمىسىنا قولدانادى. تۇتىلگەن جاباعى جۇننەن شۇيكە جاسالىپ، باۋ-شۋ ەسىلەدى، ورمەك جىپتەرى، نەشە ءتۇرلى جيەكتەر شيراتىلادى.

ال كۇزەم جۇنىنەن، قوزى جۇنىنەن كيىز باسىلادى، تەكەمەت،  سىرماق، قالپاق، كەبەنەك، كيىز ەتىك، پيما سياقتى كيىم-كەشەكتەر جاسالادى. كۇزەم ءجۇنى مەن قوزى ءجۇنى يىرۋگە كەلمەيدى، ول كيىمنىڭ، كورپەنىڭ اراسىنا تارتۋعا دا جارامسىز.

مالدىڭ تەرىسىنەن جۇلىنىپ نەمەسە ءجيدىتىپ الىنعان جۇلما ءجۇندى، قويدىڭ باۋىرىندا، پۇشپاقتارىندا بايلانىپ جۇرەتىن بىلتەلەنگەن جۇندەردى «ءولى ءجۇن» دەپ اتايدى. قوتاننىڭ ورتاسىندا ءتۇسىپ قالعان، بۇتانىڭ باسىنان جينالعان، باۋ-شۋ ەسكەننەن قالعان ۇزىك جۇندەردى «شەت-پۇشپاق ءجۇن» دەپ اتايدى. مۇنداي جۇندەر كوبىنەسە ءارقان-جىپ ەسۋگە جۇمسالادى.

ەشكى ءجۇنىن ءتۇبىت، قىلشىق دەپ ەكىگە بولەدى. ءتۇبىت يىرۋگە، شۇلىق، قولعاپ، ءشالى سياقتى جەڭىل ءارى جىلى كيىمدەردى توقۋعا ءتيىمدى. ونى ەشكى تۇلەگەن كەزدە قىلشىق جۇنمەن بىرگە قىرقىپ الىپ، ءتۇتىپ قىلشىعىنان بولەدى. ەشكىنىڭ قىلشىعى ءارقان-جىپ ەسۋگە جۇمسالادى. قازاق تالعامىندا ەشكى ءتۇبىتى تۇيە جۇنىنەن دە قىمبات، جىبەكپەن تەڭدەس سانالعان.

جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعىن «قىل» دەپ اتايدى. ءجال-قۇيرىق كوبىنەسە ءارقان-جىپ ەسۋگە، سۇزگى توقۋعا، تۇزاق ەسۋگە، جۇمسالادى. جىلقى قىلىن تەرىمەن قاپتاپ كوپشىك، جاستىڭ، بوستەك جاساۋعا، قوبىزعا تاعۋعا پايدالانعان.

قازاق شەبەرلەرى مال جۇنىنەن باسقا قوياننىڭ ءجۇنىن، قۇستىڭ مامىعىن دا ىسكە جاراتقان. قوياننىڭ جۇنىنەن جىلى شارف، قولعاپ، شۇلىق، بوكەباي ءتوقىعان. قۇستىڭ مامىعىنان قۇس جاستىق، قۇس توسەك جاساعان. تىماقتىڭ ماڭدايىنا، نايزانىڭ ۇشىنا، سالت اتتى ادامنىڭ يىعىنا تاعىپ العان قۇس قاۋىرسىنى «وتە اسىعىس» دەگەن بەلگىنى بىلدىرگەن. وسىدان كەلىپ حان مەن حاندار اراسىندا تىعىز حابار جونەلتىلگەندە حاتتىڭ سىرتىنا ءبىر تال قاۋىرسىن بەكىتىلەتىن، ونى «ۇكىلى پوچتا» دەپ اتاعان.

ۇكىنىڭ ءجۇنى قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا اسەمدىكتىڭ بەلگىسى دەپ سانالعان. سونىمەن بىرگە ۇكىنى قاسيەتتى دەپ تە بىلگەن. مىسالى، ەرتە كەزدە باقسى، مولدالار، حان تۇقىمدارى، اتاقتى باتىر، اقىن، سالدار ۇكى تاعىپ جۇرگەن. ۇزاتىلار قىزعا، قاينىنا باراتىن كۇيەۋگە، العاش وتاۋ بولعاندا شىمىلدىڭڭا ۇكى قاداۋ عۇرپىنىڭ ءبىر جورالعىسى وسىدان قالسا كەرەك. وسىدان كەلىپ جۇندەلەتىن ءبىر ۇكى ءبىر اتتىڭ قۇنىمەن باعالانعان.ۇكىنى ۇلپا جانە قارا قاسقا ۇكى دەپ ەكى تۇرگە اجىراتادى. ۇكىنىڭ بالاق ءجۇنىن —ۇلپا، ال باۋىر ءجۇنىن— قارا قاسقا ۇكى دەگەن. قارا قاسقا ۇكىنى كوبىنەسە ەرلەر قاداعان. ساۋكەلە، تاقيا، بورىك سياقتى قىز-كەلىنشەكتەر دۇنيەسىنە كەبىنەسە ۇلپا (بالاق ءجۇن) ۇكىسى قادالعان. اق ۇكىنىڭ ءجۇنىن ءتۇرلى ءتۇستى ەتىپ بوياپ تا پايدالانعان. مۇندايدا بوياۋعا قازىنىڭ مايىن قوسقان. ۇكىنى اۋلاپ ۇستاپ، بالاق ءجۇنى مەن باۋىر ءتوسىنىڭ ءجۇنىن الىپ، ءوزىن جەمگە تويعىزىپ قويا بەرەتىن. مۇنى «ۇكى جۇندەۋ» دەپ اتايدى. ۇكى جۇندەگەن اۋىلدان ولجا الۋ سالتى دا بولعان.

ءجۇن ساباۋ، كيىز باسۋ، تەكەمەت باسۋ، سىرماق جاساۋ جۇمىستارى جاستاردىڭ باس قوسىپ ويىن-ساۋىقپەن كوڭىلدى وتەتىن. جۇمىستارى بولعان سون جينالىپ تاماق ىشەدى، ويىن كەشىن وتكىزەدى.

---