InfoHub Logo

بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ،ءوزiمiزدi ەركiندiك، تەڭدiك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرiلگەن بەيبiتشiل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ، دۇنيەجۇزiلiك قوعامداستىقتا لايىقتى ورىن الۋدى تiلەي وتىرىپ، قازiرگi جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشiلiگiمiزدi سەزiنە وتىرىپ، ءوزiمiزدiڭ ەگەمەندiك قۇقىعىمىزدى نەگiزگە الا وتىرىپوسى كونستيتۋسيانى قابىلدايمىز.

كونستيتۋسيا تەرمينى لاتىن سوزىنەن الىنعان. ول لاتىنشا – constitio، ماعىناسى – بەلگىلەۋ، ورنالاستىرۋ. ال قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا، كونستيتۋسيا – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى. عىلىمي، ساياسي، قۇقىقتىق تۇرعىدا كونستيتۋسيا ماتەريالدىق، نىساندىق ماعىنادا وزىندىك ءمان-ماڭىزعا يە.

قازاقساتان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى – قازاقستان مەملەكەتىنىڭ اتا زاڭى. 1995 جىلى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ جولىمەن قابىلداندى. كونستيتۋسيانى قابىلداي وتىرىپ، قازاقستان حالقى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى – ءوزىنىڭ ەگەمەندىك قۇقىعىن باياندى ەتتى. اتا زاڭ قابىلدانعان كۇن دەمالىس – مەملەكەتتىك مەرەكە – قازاقساتان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى كۇنى دەپ جاريالاندى. بۇل جاڭا كونستيتۋسيا قازاقستاننىڭ ءتورتىنشى اتا زاڭى (1937، 1978، 1993، 1995). ونىڭ قۇرىلىمى كىرىسپەدەن، 9 بولىمنەن، 98 باپتان، كوپتەگەن تارماقتار مەن تارماقشالاردان تۇرادى. جاڭا كونستيتۋسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشى بار جانە ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل اۋماعىندا تىكەلەي قولدانىلادى. مۇنىڭ ءوزى كونستيتۋسيالىق نورمالار مەن زاڭداردىڭ باسقا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ نورمالارىنان ۇستەم ەكەندىگىن كورسەتەدى. كەيىنگى ەكى كونستيتۋسيانىڭ الدىڭعى ەكەۋىنەن ەلەۋلى ايىرماشىلىعى سول – بۇلار تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى، ەگەمەندىكتى جانە قازاقستان حالقىنىڭ تولىق بيلىگىن بەكىتىپ، ودان ءارى ورنىقتىردى. جاڭا اتا زاڭدا قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتاستىرىلۋ باعىتتارى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، سونىڭ ىشىندە جەكە ادامنىڭ جان-جاقتى ەركىندىگى، يدەولوگيالىق جانە ساياسي ءار الۋاندىعى (ءسوز جانە شىعارماشىلىق بوستاندىعى، ساياسي پارتيالار مەن بۇقارالىق پارتيالار، سونداي-اق بۇقارالىق قوزعالىستار بىرلەستىگىن قۇرۋ ەركىندىگى)، حالىق بيلىگىن جۇزەگە اسىراتىن دەموكراتيالىق امالدار، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ قىزمەت ەتۋى الەمدىك تالاپتارعا سايكەستەندىرىلگەن. ونىڭ نورمالارى تۇراقتى، جالپى ماندە ۇزاق جىلدارعا بەيىمدەلىپ تۇجىرىمدالعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ كىرىسپەسىندە اتا زاڭدى قابىلداۋدىڭ سەبەپتەرى مەن ماقساتتارى بىلاي تۇسىندىرىلگەن: «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىك قۇرا وتىرىپ، ءوزىمىزدى ەركىندىك، تەڭدىك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرىلگەن بەيبىتشىل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتا لايىقتى ورىن الۋدى تىلەي وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ەگەمەندىك قۇقىعىمىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، وسى كونستيتۋسيانى قابىلدايمىز».

كونستيتۋسيا قۇرىلىمى

• I ءبولىم. جالپى ەرەجەلەر
• II ءبولىم. ادام جانە ازامات
• III ءبولىم. پرەزيدەنت
• IV ءبولىم. پارلامەنت
• V ءبولىم. ۇكىمەت
• VI ءبولىم. كونستيتۋسيالىق كەڭەس
• VII ءبولىم. سوتتار جانە سوت تورەلىگى
• VIII ءبولىم. جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن-وزى باسقارۋ
• IX ءبولىم. قورىتىندى جانە وتپەلى ەرەجەلەر

 

قىسقاشا تاريحى

قازاق اكسر-نىڭ 1926 جىلعى كونستيتۋسياسى

العاشقى قازاقستان كونستيتۋسياسى 1926 جىلى 18  اقپاندا كسرو قۇرىلاننان كەيىن جانە 1925 جىلعى رسفسر كونستيتۋسياسى ەسكەرىلە وتىرىپ، قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋىلىسىمەن تۇپكىلىكتى رەداكسيادا قابىلداندى، ويتكەنى بۇل كەزدە قازاقستان رسفسر-دىڭ ءبىر بولىگى ەدى. بۇل نەگىزگى زاڭ باسقارۋ نىسانىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىستى، ساياسي رەجيمدى، مەملەكەتتىك  بيلىكتىڭ ورگاندارى قۇرىلىمىن، اتقارۋشى-وكىم بەرۋشى ورگاندارىن بەكىتتى. سايلاۋ قۇقىعىنىڭ، بيۋدجەتتىك قۇقىقتىق نەگىزگى باستاۋلارى بەلگىلەندى. وسى كونستيتۋسياعا سايكەس قازاقستان رسفسر قۇرامىنداعى تولىق قۇقىقتى رەسپۋبليكا بولىپ تانىلدى.

1937 جىلعى قازاق كسر كونستيتۋسياسى

بۇكىلقازاق كەڭەستەرىنىڭ ح سەزىندە 1937 جىلعى 26 ناۋرىزدا قابىلدانعان قازاق كسر كونستيتۋسياسى 11 تاراۋدان جانە 125 باپتان تۇردى. وندا «كسرو كونستيتۋسياسىنىڭ 14-بابىنىڭ شەگىنەن تىس قازاق كسر-ى ءوزىنىڭ ەگەنمەندىك قۇقىقتارىن تولىق ساقتاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى دەربەس جۇزەگە اسىرادى»، - دەپ جازىلعان. 1937 جىلعى كونستيتۋسيادا سونداي-اق ەكونوميكالىق، ساياسي قورعانىس،  باسقا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكالارمەن ەرىكتى بىرىگۋ، قازكسر كەلىسىمىنسىز اۋماعىنىڭ وزگەرتىلمەيتىنى، رەسپۋبليكانى باسقارۋ ماسەلەلەرى بەكىتىلگەن، سونداي-اق جوعارعى رەسپۋبليكالىق جانە  جەرگىلىكتى وكىمەت ورگاندارىنىڭ، زاڭنامالاردىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءتارتىپتى جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، سالىق سالۋ ت.ب. ماسەلەلەر قاراستىرىلعان.  

1978 جىلعى قازاق كسر كونستيتۋسياسى

ءىح شاقىرىلعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس VII سەسسياسىندا 1978 جىلى 20 ساۋىردە قابىلدانعان قازاق كسر كونستيتۋسياسى كىرىسپەدەن، 10 بولىمنەن، 19 تاراۋدان، 173 باپتان تۇرادى. كونستيتۋسياعا سايكەس بۇكىل وكىمەت بيلىگى جۇمىسشى، شارۋا جانە ەڭبەك ينتەلليگەنسياسى تاپتارىنا جاتاتىن حالىقتىڭ قولىندا بولدى. وكىمەت بيلىگى مەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ۇستىنەن قازاق كسر كوممۋنيستىك پارتياسى باقىلاۋ ورناتتى. رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسى مەملەكەتتىك، كووپەراتيۆتىك-كولحوزدىق  جانە كاسىپوداق جانە باسقا دا ۇيىمداردىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاندى.

1978 جىلعى كونستيتۋسيادا رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك-اۋماقتىق  قۇرىلىسى، جوعارعى جانە جەرگىلىكتى بيلىك پەن باسقارۋ قۇزىرەتى، سايلاۋ جۇيەسىنىڭ پرينسيپتەرى، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ مەملەكەتتىك جوسپارى ينستيتۋتتارى، مەملەكەتتىك بيۋدجەت، سوت ءتارتىبى، تورەلىك سوتى، پروكۋرورلىق قاداعالاۋ جانە ت.ب. ماسەلەلەر قامتىلدى.

1990 جىلداردىڭ باسىندا قازاق كسر-ىندە، ودان كەيىن قازاقستاندا 1978 جىلعى كونستيتۋسياعا ەلەۋلى وزگەرتۋلەر ەنگىزگەن ءبىرقاتار زاڭدار قابىلداندى. «مەملەكەتتىك وكىمەت قۇرىلىمدارىن جەتىلدىرۋ تۋرالى» 1990 جىلعى 20 قاراشاداعى زاڭعا سايكەس پرەزيدەنت اتقارۋشى جانە وكىم ەتۋشى بيلىك باسشىسى بولعانى تۋرالى ەرەجە ەنگىزىلدى، مينيسترلەر كەڭەسى مينيسترلەر كابينەتىنە وزگەرتىلدى جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ، قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ، ق ر ازاماتتىعى تۋرالى زاڭدار جانە باسقا دا قۇجاتتار قابىلداندى.  


1993 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى كونستيتۋسياسى 1993 جىلى 28 قاڭتاردا ءحىى شاقىرىلعان قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءىح سەسسياسىندا قابىلداندى.ول كىرىسپەدەن، 4 بولىمنەن، 21 تاراۋدان جانە 131 باپتان تۇرادى. كوستيتۋسيا قازاقستان مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن العان ساتتەن بەرگى كوپتەگەن قۇقىقتىق نورمالاردى: حالىقتىق ەگەمەندىك، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى، بيلىكتى ءبولىسۋ ءپرينسيپى، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك دەپ تانۋ، پرەزيدەنتتى مەملەكەت باسشىسى دەپ تانۋ، سوت ورگاندارى - جوعارعى، كونستيتۋسيالىق جانە جوعارى اربيتراجدىق سوتتار جانە باسقالاردى قامتىدى. 1993 جىلعى كونستيتۋسيا نەگىزىنە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا مودەلى الىندى.  

1995 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋسياسى 1995 جىلى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. بۇل كۇن مەملەكەتتىك مەرەكە - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى كۇنى بولىپ تابىلادى. 1998 جانە 2007 جىلدارى كونستيتۋسياعا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇلعايتۋ جونىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.

 

---