كوك تۇتىنگە تۇڭشىققان ۇرپاق
«كوك تۇتىنگە تۇنشىققان ۇرپاق» (تاربيە ساعاتى، پرەزەنتاسياسىمەن)
ماقساتى: وقۋشىلاردى زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋ، تەمەكىنىڭ اعزاعا تيگىزەتىن اسەرى جانە ودان تۋىندايتىن اۋرۋ تۇرلەرى، ولاردىڭ الدىن الۋ شارالارى تۋرالى بىلۋگە، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان.
جۇرگىزۋشى: سالەمەتسىزدەر مە؟ ءبىز ءوزىمىزدىڭ وي - دۋمانىمىزدى باستايمىز. بۇگىنگى ءبىزدىڭ باعدارلامامىزعا تاريح، سوسيولوگيا، بيولوگيا، مەديسينا، حيميا سالاسىنىڭ ماماندارى قاتىسىپ وتىرسىزدار. ءبىزدىڭ وي - دۋمانىمىز قىزىقتى، پروبلەمالى جانە اسەرلى بولۋى سىزدەردىڭ بەلسەندىلىكتەرىڭىزگە بايلانىستى. دۋماننىڭ تاقىرىبىن حابارلاماس بۇرىن مىنا انگە قۇلاق سالساڭىزدار دەيمىن.
(ءبىر وقۋشى ورىندىقتا تەمەكى شەگىپ وتىرعان ادامدى كورسەتىپ وتىرادى).
بۇل وتىرعان شىلىمقور،
سورادى كەپ شىلىمدى ول،
قانشا ايتساڭ دا المايدى،
«تارتپا» دەگەن ءتىلىڭدى ول.
قوي، دەسەڭ دە قويمايدى،
كوك تۇتىنگە تويمايدى،
سورا - سورا ۋىتى، ءون بويىڭدى جايلايدى.
كىرپىك استە قاقپايدى،
جوتەل قىسىپ، جاتپايدى،
ءبىراق شىلىم سورعاندا،
اۋزى تىنىم تاپپايدى.
شىلىمسىز تەك جۇرمەيدى،
جوق بوپ قالسا تىلدەيدى،
ءبىراق ونىڭ زيانىن، بىلسە داعى بىلمەيدى.
جۇرگىزۋشى: بۇل تىڭداعاندارىڭىز شىلىم شەگۋدىڭ زيانى تۋرالى ءاننىڭ ءبىر شۋماعى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسى قوعامدىق تۋرالى بولماق. ياعني، وي - دۋمانىمىزدىڭ تاقىرىبى: «كوك تۇتىنگە تۇنشىققان ۇرپاق». وسى تاقىرىپ تۋرالى وي - پىكىرىمىزدى ورتاعا سالامىز.
تەمەكى شەگۋ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا عانا كىرىپ قويعان جوق، مادەنيەتىمىزگە دە كىردى. ءبىر كەزدە وي - ءورىسى دامىعان، مادەنيەتتى ادامعا شىلىم شەگۋ ءتىپتى جاراسپاعان. ال كىسى ولىمىنە اپاراتىن جامان ادەت بىزگە قايدان كەلدى؟
1 - وقۋشى: تەمەكى ادامزاتقا ەرتە كەزدەن بەلگىلى بولعان، ونى ءدىني عۇرىپتارعا پايدالانعان. ەۋروپالىقتاردىڭ شىلىم شەگۋگە قاتىستى تاريحى بىلايشا باستالعان. 1492جىلى حريستوفور كولۋمبتىڭ ايگىلى «پينتا» كەمەسىنىڭ ماتروسى رودريگو گريانا «الدا جەر كورىنەدى» دەپ ايعاي سالادى. ولار بەيتانىس قۇرلىققا كەلگەندە كولۋمب بۇل جەردى عاجايىپ ءۇندىستاننىڭ شىعىس جاعالاۋى دەپ ويلايدى. وسى جەردە جەرگىلىكتى تۇرعىندار كولۋمبقا باسقا سىيلىقتارمەن قاتار «پەتۋم» دەگەن ءشوپتىڭ كەپتىرىلگەن جاپىراقتارىن ۇسىنادى. ولار كۇنگە كەپتىرىلگەن وسى جاپىراقتاردى تۇتىكشە ءتارىزدى ەتىپ وراپ، شەگەدى ەكەن.
ەۋروپالىقتارعا تەمەكى شەگۋدى ۇندىستەر ۇيرەتكەن، ولار تەمەكى ءتۇتىنى ارقىلى ماسالاردى قۋعان. ۇندىستەردىڭ ەر ادامدارىمەن قوسا ايەلدەرى، بالالارى دا تەمەكى شەككەن. كولۋمبتىڭ ماتروستارى دوستاستىق بەلگىسى رەتىندە «ءومىر تۇتىگىن»، ياعني تەمەكىنى شەككەن.
2 - وقۋشى: ال 1496جىلى يسپان موناحى رومان پانو ەۋروپاعا مادەني وسىمدىك رەتىندە تەمەكىنى الىپ كەلدى. 1559جىلى پورتۋگالياداعى فرانسۋز ەلشىسى جان نيكو فرانسيا پاتشايىمى ەكاتەرينا مەديچيگە باس اۋرۋى قايتالاعان كەزدە تەمەكىنىڭ كەپكەن جاپىراعىن يىسكەۋدى ۇسىنىپ، وسى جاپىراقتى سىيلايدى. نيكو مۇنى تەمەكىنىڭ بارلىق اۋرۋعا دەرلىك شيپالى قاسيەتىن ايتىپ كىتاپ جازعان يسپاندىق بوتانيك نيكولاي مەناردەستەن ەستىپ بىلگەن ەدى. وسىلايشا تەمەكىنى يىسكەۋ وزىندىك موداعا اينالدى. تەمەكىنىڭ زيانى تۋرالى كەيىنىرەك بەلگىلى بولدى. وسىعان بايلانىستى بۇل ءدارىنى تەك ءدارىحانالاردا عانا ساتۋ كەرەك دەگەن ءحىى ليۋدوۆيك قاۋلى شىعاردى ءبىراق تەمەكىنى تارتۋ مەن يىسكەۋدى ادەتكە اينالدىرعاندار ونى قويا المادى. رەسەيگە تەمەكى حVءىى عاسىردىڭ باسىندا كەلدى جانە ونى تارتقاندار قاتاڭ جازالاندى. 1768جىلى ءى پەتر تەمەكىگە تىيىم سالعاندى جويادى. سودان بەرى تەمەكى شەگۋ كەڭ تاراي باستادى. تەمەكى شەگۋ بىرتىندەپ قازاقستانعا دا كەلدى. 2002جىلى شىلدەنىڭ 10 كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قول قويعان «تەمەكى شەگۋشىلىكتىڭ الدىن الۋ جانە ونى شەكتەۋ تۋرالى» زاڭ شىقتى.
جۇرگىزۋشى: تۇتىك، پاپيروس، سيگارەت... بۇل زاتتاردى ءبىز ۇنەمى كورىپ ءجۇرمىز، ءبىراق وسىلاردىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ سيگارەتتىڭ ءىشى نەمەن تولتىرىلعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن بيولوگقا بەرەيىك.
3 - وقۋشى: تەمەكى القا تۇقىمداستار كلاسىنا جاتادى. بۇل تۇقىمداستىڭ 66 ءتۇرى بار، ونىڭ 45 - ءى امەريكادا، ال 21 ءتۇرى اۆستراليا مەن پولينەزيادا وسەدى. قازاقستاندا تەمەكىنىڭ 3ءتۇرى وسەدى. ول ءبىر جىلدىق ءشوپ، گۇلدەرى تۇتىكشە تارىزدەس، ناسەكومدار ارقىلى جانە وزدىگىنەن توزاڭدانادى. جاپىراقتارى كەزەكتەسىپ وسەدى. ءدانى قاۋاشاق ىشىنە ورنالاسقان ۇساق تۇقىمدار. ءبىر گراممىندا 10000 تۇقىم بولادى. وسىمدىكتە باسقادا ۋلى الكولويدتار بار. تەمەكىنىڭ جابايى ءتۇرى وسەتىن جەرلەردە ونىڭ جاپىراعىن جەگەن مالدار ۋلانىپ، قىرىلىپ قالادى. مادەني جانە دارىلىك وسىمدىك رەتىندە تاراعان تەمەكى ءقازىر 120 ەلدە وسىرىلەدى. ودان جىلىنا 12، 6 ملرد سيگارەت ەكسپورتقا شىعارىلادى، 3 ملرد سيگارەت باسقا ەلدەن الىنادى. تەمەكى كوشەت ارقىلى وسەدى. جاپىراقتارى قولمەن جينالىپ، باۋلانىپ كەپتىرىلەدى. ال قازاقستاندا جىلىنا 9 مىڭ توننا تەمەكى وسىرىلەدى. ازداپ كەبە باستاعاندا جاپىراقتارى سارعايىپ، وزىنە ءتان ءيىس شىعارا باستايدى. تەمەكى جاپىراعىنان ليمون قىشقىلى، رر ءۆيتامينىن نيكوتين - سۋلفات جاساپ، اۋىل شارۋاشىلىعى زيانكەستەرىنە قارسى قولدانادى.
جۇرگىزۋشى: ادام ۇنەمى بىلۋگە قۇمارتىپ تۇرادى. وسىعان بايلانىستى، قۇرمەتتى كورەرمەندەر، ارالارىڭىزدا ومىرىندە ءبىر رەت تە بولسا تەمەكى تارتىپ كورگەندەرگە سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. ءبىرىنشى رەت تارتقاندا قانداي كۇيدە بولدىڭىز، وسىدان كەيىن تاعى تارتقىڭىز كەلدى مە، جامان ادەتتى ءسىز نەگە تاستاپ كەتپەدىڭىز؟
ۇلى گەتەنىڭ تاماشا شىعارماسى « فاۋستا» مىناداي ءبىر قىزىقتى وقيعا بارىن ءبارىمىز بىلە بەرمەيمىز. جاڭا دۇنيەگە مەفيستوفەلمەن بىرگە فاۋست تا بارادى. وندا كوپتەگەن قىزىقتى نارسەلەردى كورەدى، سولاردىڭ ىشىندە بۇرىن سوڭدى كورىپ بىلمەگەن وسىمدىك - تەمەكى دە بار ەدى. سوندا قاي كەزدە دە ءار نارسەدەن حابارى بار مەفيستوفەل «قايداعى ءبىر شوعاينا ەمەس، پايدالى ءشوپ! بۇل ەسكى دۇنيەنى باقىتقا كەنەلتەدى، ونى ءبىر شەككەن ادام داعدىلى ەرمەككە اينالدىرادى» دەگەن.
تەمەكى شەگۋ نەگە ادەتكە اينالادى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى دارىگەردەن الساق.
4 - وقۋشى: تەمەكى تۇتىنىندەگى قۇرامدى بولىكتەر قانعا سىڭەدى، ەكى - ءۇش مينۋتتان سوڭ مي كلەتكالارىنا جەتەدى دە، ۋاقىتشا بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى. بۇدان شىلىمقور ءوزىن ۋاقىتشا جاقسى سەزىنىپ، تىنىشتالعانداي بولادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونى جاعدايى قايتادان قالپىنا ءتۇسىپ تاعى جاقسى كۇيدى اڭسايدى، ءسويتىپ تاعى تەمەكىگە قول سوزادى. وسىلايشا نيكوتين زات الماسۋ ۇدەرىسىنە ورنالاسىپ، ادام تەمەكى تارتپاسا ءبىر نارسە جەتپەگەندەي بولىپ تۇرادى. ءبىر جىل ىشىندە ول ادام كانىگى شىلىمقور بولادى. اياق استىنان تەمەكىنى تاستاعان ادامنىڭ باسى اۋىرىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، جۇيكەسى اۋىرادى، اشۋشاڭ كۇي كەشەدى.
جۇرگىزۋشى: وسىلايشا شىلىمعا اۋەستەنۋ ادەتكە اينالادى. ەندى ادام نەلىكتەن تەمەكى شەگەدى، سول تۋرالى سوسيولوگ پىكىرىن تىڭدايىق.
5 - وقۋشى: دۇنيە جۇزىندەگى ەر ادامداردىڭ 60 پايىزى، ايەلدەردىڭ 20 پايىزى تەمەكى شەگۋشىلەر. تەمەكىنى ۇزبەي تارتقان ەر ادامداردىڭ 16، 9 پايىزى تەمەكىنى 8 - 9 جاستان باستاپ تارتقاندار. جاس وسپىرىمدەردىڭ 27 پايىزى جولداستارىنىڭ اسەرىمەن، 40 پايىزى قىزىقتاپ، 17 پايىزى ۇلكەندەردىڭ قولداۋىمەن تەمەكى شەگەدى. جاس ءوسپىرىم شىلىمقورلاردىڭ 85 پايىزىنىڭ اكە - شەشەلەرى تەمەكى شەگەتىندەر. تەمەكى شەگۋشى قىزدارعا كەلسەك: ولاردىڭ كوبى باسقالاردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋ ءۇشىن، ءساندى كورىنۋ ءۇشىن، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەمەستىگىن، وزىنە - ءوزى سەنىمدى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن شەگەدى ەكەن. بۇرىندارى تەمەكى شەگۋشى ايەلدەر وتە از كەزدەسسە، ءقازىر 16 - 17 جاستاعى قانشا جىگىت تەمەكى شەكسە، سونشا قىز تەمەكى شەگەدى. قازاق «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەپ ايتادى. تەمەكى شەگەتىن بالالاردىڭ 80 پايىزى بۇل ادەتتەن ارىلا المايدى. ال ەكى سيگارەت تارتقان جاس وسپىرىمدەردىڭ 70 پايىزى تۇراقتى شىلىمقورعا اينالادى ەكەن. قازاقستاندا شىلىم شەگۋ سالدارىنان ءبىر كۇندە 70 ادام قايتىس بولادى. ولاردىڭ جاس مولشەرى 35 - 69 ارالىعىندا.
جۇرگىزۋشى: تەمەكى شەگۋدىڭ اياعى جايسىز جاعدايعا سوقتىراتىنىن بىلە تۇرا نەگە ادامدار تەمەكى شەگەدى؟
6 - وقۋشى: زەرتتەۋلەر بويىنشا شىلىمقورلاردىڭ 65 پايىزى تەمەكى تارتۋدى تاستاعىسى كەلگەنىمەن، ولاردىڭ 80 پايىزى وزدىگىنەن قويا المايدى ەكەن. جاستاردىڭ 20 پايىزى ۇزاق تەمەكى شەگۋشىلىكتىڭ زاردابىن بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءبىر كوشەدەگى تۇرعىنداردان كىشكەنە سوسيولوگيالىق ساۋالناما جۇرگىزگەنىمىزدە: تەمەكى تارتاتىن ايەل ادام جوق، 9 ەر ادام تەمەكى تارتادى ەكەن. ەڭ كىشىسىنىڭ جاسى 23 تە. تەمەكىنىڭ 25 جىل تارتقان كىسى بار. بارلىعى تەمەكىنىڭ زيانى تۋرالى بىلەدى، ءبىراق « تەمەكى شەگۋدى نەگە توقتاتپايسىز؟» دەگەن سۇراققا « شارشاعانىمدى باسادى، كۇش بەرەتىن سياقتى، شەكپەسەم ءوزىمدى جايسىز سەزىنەم» دەپ جاۋاپ بەردى.
مويىندارىنا « برونحيت»، « قاتەرلى ىسىك»، « تۋبەركۋلەز» دەگەن تاقتايشا ىلىنگەن وقۋشىلار شىعادى.
1 - وقۋشى: (برونحيت)
ءبىز تەمەكى تارتاتىنداردى جاقسى كورەمىز.
2 - وقۋشى: ( قاتەرلى ىسىك)
ءبىز تەمەكى تارتاتىندار قاتارىن كوبەيتكىمىز كەلەدى.
3 - وقۋشى: ( تۋبەركۋلەز)
سەندەردىڭ ساندارىڭنىڭ كوبەيگەنى ءبىز سياقتى اۋرۋلارعا وتە جاقسى.
كۇرك - كۇرك كوك جوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل؟
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى،
نيكوتين ۋىن توككەنى.
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى،
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى.
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەمىز،
شەكپەڭىز ەندى تەمەكى!
تەمەكى شەگۋ ادەپ پە، الدە اۋرۋ ما؟ وسى سۇراق توڭىرەگىندە اڭگىمە جۇرگىزۋ.
جۇرگىزۋشىى: « ادام ءومىرىنىڭ بيىك شىڭى - جاستىق» دەپ گەتە ايتىپتى، سول جاستىق ءومىرىمىزدى ناعىز ەۆەرەستتىڭ بيىك شىڭىنا جەتكىزەيىك.
ماقساتى: وقۋشىلاردى زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋ، تەمەكىنىڭ اعزاعا تيگىزەتىن اسەرى جانە ودان تۋىندايتىن اۋرۋ تۇرلەرى، ولاردىڭ الدىن الۋ شارالارى تۋرالى بىلۋگە، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان.
جۇرگىزۋشى: سالەمەتسىزدەر مە؟ ءبىز ءوزىمىزدىڭ وي - دۋمانىمىزدى باستايمىز. بۇگىنگى ءبىزدىڭ باعدارلامامىزعا تاريح، سوسيولوگيا، بيولوگيا، مەديسينا، حيميا سالاسىنىڭ ماماندارى قاتىسىپ وتىرسىزدار. ءبىزدىڭ وي - دۋمانىمىز قىزىقتى، پروبلەمالى جانە اسەرلى بولۋى سىزدەردىڭ بەلسەندىلىكتەرىڭىزگە بايلانىستى. دۋماننىڭ تاقىرىبىن حابارلاماس بۇرىن مىنا انگە قۇلاق سالساڭىزدار دەيمىن.
(ءبىر وقۋشى ورىندىقتا تەمەكى شەگىپ وتىرعان ادامدى كورسەتىپ وتىرادى).
بۇل وتىرعان شىلىمقور،
سورادى كەپ شىلىمدى ول،
قانشا ايتساڭ دا المايدى،
«تارتپا» دەگەن ءتىلىڭدى ول.
قوي، دەسەڭ دە قويمايدى،
كوك تۇتىنگە تويمايدى،
سورا - سورا ۋىتى، ءون بويىڭدى جايلايدى.
كىرپىك استە قاقپايدى،
جوتەل قىسىپ، جاتپايدى،
ءبىراق شىلىم سورعاندا،
اۋزى تىنىم تاپپايدى.
شىلىمسىز تەك جۇرمەيدى،
جوق بوپ قالسا تىلدەيدى،
ءبىراق ونىڭ زيانىن، بىلسە داعى بىلمەيدى.
جۇرگىزۋشى: بۇل تىڭداعاندارىڭىز شىلىم شەگۋدىڭ زيانى تۋرالى ءاننىڭ ءبىر شۋماعى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسى قوعامدىق تۋرالى بولماق. ياعني، وي - دۋمانىمىزدىڭ تاقىرىبى: «كوك تۇتىنگە تۇنشىققان ۇرپاق». وسى تاقىرىپ تۋرالى وي - پىكىرىمىزدى ورتاعا سالامىز.
تەمەكى شەگۋ ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا عانا كىرىپ قويعان جوق، مادەنيەتىمىزگە دە كىردى. ءبىر كەزدە وي - ءورىسى دامىعان، مادەنيەتتى ادامعا شىلىم شەگۋ ءتىپتى جاراسپاعان. ال كىسى ولىمىنە اپاراتىن جامان ادەت بىزگە قايدان كەلدى؟
1 - وقۋشى: تەمەكى ادامزاتقا ەرتە كەزدەن بەلگىلى بولعان، ونى ءدىني عۇرىپتارعا پايدالانعان. ەۋروپالىقتاردىڭ شىلىم شەگۋگە قاتىستى تاريحى بىلايشا باستالعان. 1492جىلى حريستوفور كولۋمبتىڭ ايگىلى «پينتا» كەمەسىنىڭ ماتروسى رودريگو گريانا «الدا جەر كورىنەدى» دەپ ايعاي سالادى. ولار بەيتانىس قۇرلىققا كەلگەندە كولۋمب بۇل جەردى عاجايىپ ءۇندىستاننىڭ شىعىس جاعالاۋى دەپ ويلايدى. وسى جەردە جەرگىلىكتى تۇرعىندار كولۋمبقا باسقا سىيلىقتارمەن قاتار «پەتۋم» دەگەن ءشوپتىڭ كەپتىرىلگەن جاپىراقتارىن ۇسىنادى. ولار كۇنگە كەپتىرىلگەن وسى جاپىراقتاردى تۇتىكشە ءتارىزدى ەتىپ وراپ، شەگەدى ەكەن.
ەۋروپالىقتارعا تەمەكى شەگۋدى ۇندىستەر ۇيرەتكەن، ولار تەمەكى ءتۇتىنى ارقىلى ماسالاردى قۋعان. ۇندىستەردىڭ ەر ادامدارىمەن قوسا ايەلدەرى، بالالارى دا تەمەكى شەككەن. كولۋمبتىڭ ماتروستارى دوستاستىق بەلگىسى رەتىندە «ءومىر تۇتىگىن»، ياعني تەمەكىنى شەككەن.
2 - وقۋشى: ال 1496جىلى يسپان موناحى رومان پانو ەۋروپاعا مادەني وسىمدىك رەتىندە تەمەكىنى الىپ كەلدى. 1559جىلى پورتۋگالياداعى فرانسۋز ەلشىسى جان نيكو فرانسيا پاتشايىمى ەكاتەرينا مەديچيگە باس اۋرۋى قايتالاعان كەزدە تەمەكىنىڭ كەپكەن جاپىراعىن يىسكەۋدى ۇسىنىپ، وسى جاپىراقتى سىيلايدى. نيكو مۇنى تەمەكىنىڭ بارلىق اۋرۋعا دەرلىك شيپالى قاسيەتىن ايتىپ كىتاپ جازعان يسپاندىق بوتانيك نيكولاي مەناردەستەن ەستىپ بىلگەن ەدى. وسىلايشا تەمەكىنى يىسكەۋ وزىندىك موداعا اينالدى. تەمەكىنىڭ زيانى تۋرالى كەيىنىرەك بەلگىلى بولدى. وسىعان بايلانىستى بۇل ءدارىنى تەك ءدارىحانالاردا عانا ساتۋ كەرەك دەگەن ءحىى ليۋدوۆيك قاۋلى شىعاردى ءبىراق تەمەكىنى تارتۋ مەن يىسكەۋدى ادەتكە اينالدىرعاندار ونى قويا المادى. رەسەيگە تەمەكى حVءىى عاسىردىڭ باسىندا كەلدى جانە ونى تارتقاندار قاتاڭ جازالاندى. 1768جىلى ءى پەتر تەمەكىگە تىيىم سالعاندى جويادى. سودان بەرى تەمەكى شەگۋ كەڭ تاراي باستادى. تەمەكى شەگۋ بىرتىندەپ قازاقستانعا دا كەلدى. 2002جىلى شىلدەنىڭ 10 كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قول قويعان «تەمەكى شەگۋشىلىكتىڭ الدىن الۋ جانە ونى شەكتەۋ تۋرالى» زاڭ شىقتى.
جۇرگىزۋشى: تۇتىك، پاپيروس، سيگارەت... بۇل زاتتاردى ءبىز ۇنەمى كورىپ ءجۇرمىز، ءبىراق وسىلاردىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ سيگارەتتىڭ ءىشى نەمەن تولتىرىلعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن بيولوگقا بەرەيىك.
3 - وقۋشى: تەمەكى القا تۇقىمداستار كلاسىنا جاتادى. بۇل تۇقىمداستىڭ 66 ءتۇرى بار، ونىڭ 45 - ءى امەريكادا، ال 21 ءتۇرى اۆستراليا مەن پولينەزيادا وسەدى. قازاقستاندا تەمەكىنىڭ 3ءتۇرى وسەدى. ول ءبىر جىلدىق ءشوپ، گۇلدەرى تۇتىكشە تارىزدەس، ناسەكومدار ارقىلى جانە وزدىگىنەن توزاڭدانادى. جاپىراقتارى كەزەكتەسىپ وسەدى. ءدانى قاۋاشاق ىشىنە ورنالاسقان ۇساق تۇقىمدار. ءبىر گراممىندا 10000 تۇقىم بولادى. وسىمدىكتە باسقادا ۋلى الكولويدتار بار. تەمەكىنىڭ جابايى ءتۇرى وسەتىن جەرلەردە ونىڭ جاپىراعىن جەگەن مالدار ۋلانىپ، قىرىلىپ قالادى. مادەني جانە دارىلىك وسىمدىك رەتىندە تاراعان تەمەكى ءقازىر 120 ەلدە وسىرىلەدى. ودان جىلىنا 12، 6 ملرد سيگارەت ەكسپورتقا شىعارىلادى، 3 ملرد سيگارەت باسقا ەلدەن الىنادى. تەمەكى كوشەت ارقىلى وسەدى. جاپىراقتارى قولمەن جينالىپ، باۋلانىپ كەپتىرىلەدى. ال قازاقستاندا جىلىنا 9 مىڭ توننا تەمەكى وسىرىلەدى. ازداپ كەبە باستاعاندا جاپىراقتارى سارعايىپ، وزىنە ءتان ءيىس شىعارا باستايدى. تەمەكى جاپىراعىنان ليمون قىشقىلى، رر ءۆيتامينىن نيكوتين - سۋلفات جاساپ، اۋىل شارۋاشىلىعى زيانكەستەرىنە قارسى قولدانادى.
جۇرگىزۋشى: ادام ۇنەمى بىلۋگە قۇمارتىپ تۇرادى. وسىعان بايلانىستى، قۇرمەتتى كورەرمەندەر، ارالارىڭىزدا ومىرىندە ءبىر رەت تە بولسا تەمەكى تارتىپ كورگەندەرگە سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. ءبىرىنشى رەت تارتقاندا قانداي كۇيدە بولدىڭىز، وسىدان كەيىن تاعى تارتقىڭىز كەلدى مە، جامان ادەتتى ءسىز نەگە تاستاپ كەتپەدىڭىز؟
ۇلى گەتەنىڭ تاماشا شىعارماسى « فاۋستا» مىناداي ءبىر قىزىقتى وقيعا بارىن ءبارىمىز بىلە بەرمەيمىز. جاڭا دۇنيەگە مەفيستوفەلمەن بىرگە فاۋست تا بارادى. وندا كوپتەگەن قىزىقتى نارسەلەردى كورەدى، سولاردىڭ ىشىندە بۇرىن سوڭدى كورىپ بىلمەگەن وسىمدىك - تەمەكى دە بار ەدى. سوندا قاي كەزدە دە ءار نارسەدەن حابارى بار مەفيستوفەل «قايداعى ءبىر شوعاينا ەمەس، پايدالى ءشوپ! بۇل ەسكى دۇنيەنى باقىتقا كەنەلتەدى، ونى ءبىر شەككەن ادام داعدىلى ەرمەككە اينالدىرادى» دەگەن.
تەمەكى شەگۋ نەگە ادەتكە اينالادى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى دارىگەردەن الساق.
4 - وقۋشى: تەمەكى تۇتىنىندەگى قۇرامدى بولىكتەر قانعا سىڭەدى، ەكى - ءۇش مينۋتتان سوڭ مي كلەتكالارىنا جەتەدى دە، ۋاقىتشا بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى. بۇدان شىلىمقور ءوزىن ۋاقىتشا جاقسى سەزىنىپ، تىنىشتالعانداي بولادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونى جاعدايى قايتادان قالپىنا ءتۇسىپ تاعى جاقسى كۇيدى اڭسايدى، ءسويتىپ تاعى تەمەكىگە قول سوزادى. وسىلايشا نيكوتين زات الماسۋ ۇدەرىسىنە ورنالاسىپ، ادام تەمەكى تارتپاسا ءبىر نارسە جەتپەگەندەي بولىپ تۇرادى. ءبىر جىل ىشىندە ول ادام كانىگى شىلىمقور بولادى. اياق استىنان تەمەكىنى تاستاعان ادامنىڭ باسى اۋىرىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، جۇيكەسى اۋىرادى، اشۋشاڭ كۇي كەشەدى.
جۇرگىزۋشى: وسىلايشا شىلىمعا اۋەستەنۋ ادەتكە اينالادى. ەندى ادام نەلىكتەن تەمەكى شەگەدى، سول تۋرالى سوسيولوگ پىكىرىن تىڭدايىق.
5 - وقۋشى: دۇنيە جۇزىندەگى ەر ادامداردىڭ 60 پايىزى، ايەلدەردىڭ 20 پايىزى تەمەكى شەگۋشىلەر. تەمەكىنى ۇزبەي تارتقان ەر ادامداردىڭ 16، 9 پايىزى تەمەكىنى 8 - 9 جاستان باستاپ تارتقاندار. جاس وسپىرىمدەردىڭ 27 پايىزى جولداستارىنىڭ اسەرىمەن، 40 پايىزى قىزىقتاپ، 17 پايىزى ۇلكەندەردىڭ قولداۋىمەن تەمەكى شەگەدى. جاس ءوسپىرىم شىلىمقورلاردىڭ 85 پايىزىنىڭ اكە - شەشەلەرى تەمەكى شەگەتىندەر. تەمەكى شەگۋشى قىزدارعا كەلسەك: ولاردىڭ كوبى باسقالاردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋ ءۇشىن، ءساندى كورىنۋ ءۇشىن، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەمەستىگىن، وزىنە - ءوزى سەنىمدى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن شەگەدى ەكەن. بۇرىندارى تەمەكى شەگۋشى ايەلدەر وتە از كەزدەسسە، ءقازىر 16 - 17 جاستاعى قانشا جىگىت تەمەكى شەكسە، سونشا قىز تەمەكى شەگەدى. قازاق «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەپ ايتادى. تەمەكى شەگەتىن بالالاردىڭ 80 پايىزى بۇل ادەتتەن ارىلا المايدى. ال ەكى سيگارەت تارتقان جاس وسپىرىمدەردىڭ 70 پايىزى تۇراقتى شىلىمقورعا اينالادى ەكەن. قازاقستاندا شىلىم شەگۋ سالدارىنان ءبىر كۇندە 70 ادام قايتىس بولادى. ولاردىڭ جاس مولشەرى 35 - 69 ارالىعىندا.
جۇرگىزۋشى: تەمەكى شەگۋدىڭ اياعى جايسىز جاعدايعا سوقتىراتىنىن بىلە تۇرا نەگە ادامدار تەمەكى شەگەدى؟
6 - وقۋشى: زەرتتەۋلەر بويىنشا شىلىمقورلاردىڭ 65 پايىزى تەمەكى تارتۋدى تاستاعىسى كەلگەنىمەن، ولاردىڭ 80 پايىزى وزدىگىنەن قويا المايدى ەكەن. جاستاردىڭ 20 پايىزى ۇزاق تەمەكى شەگۋشىلىكتىڭ زاردابىن بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءبىر كوشەدەگى تۇرعىنداردان كىشكەنە سوسيولوگيالىق ساۋالناما جۇرگىزگەنىمىزدە: تەمەكى تارتاتىن ايەل ادام جوق، 9 ەر ادام تەمەكى تارتادى ەكەن. ەڭ كىشىسىنىڭ جاسى 23 تە. تەمەكىنىڭ 25 جىل تارتقان كىسى بار. بارلىعى تەمەكىنىڭ زيانى تۋرالى بىلەدى، ءبىراق « تەمەكى شەگۋدى نەگە توقتاتپايسىز؟» دەگەن سۇراققا « شارشاعانىمدى باسادى، كۇش بەرەتىن سياقتى، شەكپەسەم ءوزىمدى جايسىز سەزىنەم» دەپ جاۋاپ بەردى.
مويىندارىنا « برونحيت»، « قاتەرلى ىسىك»، « تۋبەركۋلەز» دەگەن تاقتايشا ىلىنگەن وقۋشىلار شىعادى.
1 - وقۋشى: (برونحيت)
ءبىز تەمەكى تارتاتىنداردى جاقسى كورەمىز.
2 - وقۋشى: ( قاتەرلى ىسىك)
ءبىز تەمەكى تارتاتىندار قاتارىن كوبەيتكىمىز كەلەدى.
3 - وقۋشى: ( تۋبەركۋلەز)
سەندەردىڭ ساندارىڭنىڭ كوبەيگەنى ءبىز سياقتى اۋرۋلارعا وتە جاقسى.
كۇرك - كۇرك كوك جوتەل،
كۇركىلدەگەن نە جوتەل؟
جاسىڭنان شەكسەڭ تەمەكى،
تۇبىڭە سەنىڭ سول جەتەر.
تۇتىنمەن ىستاپ وكپەنى،
نيكوتين ۋىن توككەنى.
جۇرەكتىڭ ۇستاپ تالماسى،
ميشىقتىڭ قۇرعاپ كەتكەنى.
سالاۋاتتى ءومىر سۇرەمىز،
شەكپەڭىز ەندى تەمەكى!
تەمەكى شەگۋ ادەپ پە، الدە اۋرۋ ما؟ وسى سۇراق توڭىرەگىندە اڭگىمە جۇرگىزۋ.
جۇرگىزۋشىى: « ادام ءومىرىنىڭ بيىك شىڭى - جاستىق» دەپ گەتە ايتىپتى، سول جاستىق ءومىرىمىزدى ناعىز ەۆەرەستتىڭ بيىك شىڭىنا جەتكىزەيىك.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ماقساتى: XVIII - XIX عاسىرداعى قازاقستاندا اسكەري بەكىنىستەر رەتىندە پايدا بولعان قالالار جانە ولاردىڭ شىعۋ تاريحىن بىلەتىن بولادى.
-
8 - سىنىپتا الگەبرا پانىنەن «كۆادراتتىق فۋنكسيا» تاراۋىن اياقتاعان سوڭ ءبىلىم بايقاۋىن وتكىزدىم.
