InfoHub Logo

«بالاعا كۇشتەپ ءبىلىم بەرۋدەن گورى، بالانىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتۋ -  ەڭ ماڭىزدى ماقسات»

ك.د.ۋشينسكيي

جەكە تۇلعانىڭ موتيۆاسيالىق جۇيەسى سول ادامنىڭ ىشكى جان – دۇنيەسى مەن سىرتقى مىنەز – قۇلقىن كورسەتەتىن، ونىڭ قوعامداعى ورنى مەن مادەني – رۋحاني دەڭگەيىن انىقتايتىن اسا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. موتيۆاسيا – ادامزات ارەكەتىندەگى نەگىزگى قوزعالتقىش كۇش بولىپ تابىلادى، ياعني بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن  ىنتالاندىرۋ ۇدەرىسى.

الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق مىنەزدەمە، ەرىك قاسيەتتەرى، كوڭىل – كۇي، شاعىمدار، الەۋمەتتىك كۇتىلىم، باعىت قۇندىلىقتار – بارلىعى تۇلعانىڭ جەكە قاسيەتى بولىپ تابىلىپ، موتيۆاسيالىق ورتانىڭ تۇسىنىگىن بەرەدى.

شەت ءتىلىن وقىتۋدا موتيۆاسيانىڭ باستى ءرولىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە مۇعالىمدەرگە ونىڭ نەگىزگى ءادىس – تاسىلدەرىن، قۇرىلىمىن جاقسى ءبىلۋى قاجەت.  موتيۆاسيا ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدا جانە قالىپتاستىرۋ جولىن ىزدەستىرۋدە ونى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بولا بەرمەيدى، سەبەبى، موتيۆاسيانىڭ قالىپتاسۋى بۇل مۇعالىمنەن وقۋشىعا بەرىلمەيتىندىگى ءار ساباقتىڭ ۇردىسىندە كورىنەدى. ۋاجدەردىڭ قالىپتاسۋى  - بۇل، بىرىنشىدەن، ساباققا دەگەن ىشكى ىنتا سەزىمىنىڭ كورىنۋى جانە بارلىعىن تۇسىنە وتىرىپ، موتيۆاسيالىق قۇندىلىقتار ورتاسىن ءوز بەتىنشە ءارى قاراي دامىتۋى.

شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىن تەك قانا  ءبىلىم الۋشىلارعا بايلانىستى ەمەس، وقىتۋ ستراتەگياسىنا بايلانىستى.  وسى ستراتەگيالاردىڭ ۇيلەسىمىمەن ەڭ جوعارعى  تيىمدىلىككە قول جەتكىزۋگە بولادى. بۇل ماقساتقا  جەتۋ ءۇشىن ەڭ باستى فاكتور مىنالار: ءمۇعالىمنىڭ  ءبىلىم الۋشىعا نەمەسە وقۋشىعا دەگەن پەداگوگيكالىق ءىس- ارەكەتتىڭ تيىمدىلىگىن  جەتىلدىرۋ جانە ساباقتاعى الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق بىرلەستىك جاعدايىنداعى قارىم – قاتىناسى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق  قىزىعۋشىلىقتارىن جانە  شىعارماشىلىق ويلاۋ بەلسەندىلىكتەرىن امىتۋ ءۇشىن ءاربىر ءمۇعالىم ءوز ساباعىن قىزىقتى، تارتىمدى وتكىزەدى.

قويىلعان ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن باستاۋىش وقۋشىلارىنىڭ سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ، دامىتۋ جانە ساباقتا ويىن تۇرلەرىن قولدانۋى كەرەك. 

ويتكەنى، ويىن – كوڭىل – كۇي، ويلاۋ كۇشتەرىن تالاپ ەتەتىن، ۇيىمداستىرىلعان ساباق بولىپ تابىلادى. ءار كەز ويىن شەشىم قابىلداۋدى ۇسىنادى، سەبەبى، جەڭىسكە جەتۋ ماقساتى بولادى.  وسى سۇراقتاردى  شەشۋدە ويلاۋ شىعارماشىلىقتارى قالىپتاسادى. ەگەر بالا شەت تىلىندە سويلەيتىن بولسا، وندا وقىتۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ۇلكەن جولى اشىلادى.  بىراك، بالالار بۇل جايلى ويلانبايدى. ولار ءۇشىن ويىن – قىزىقتىرۋساباعى بولىپ تابىلادى. ويىندا بارلىعى بىردەي.   بۇل ءتىپتى سەلسوق، ناشار وقيتىن وقۋشىلار ءۇشىن دە قىزىقتى. ءپان بويىنشا العان ءبىلىمى ەمەس، ءتىل بويىنشا دايىندىعى تومەن وقۋشىلار ويىندا الدىڭعى، ءبىرىنشى بولۋى مۇمكىن، سەبەبى، ولاردىڭ تاپقىرلىعى، جيناقتىعى ويىن بارىسىندا كورىنەدى.

تەڭ دارەجەدە بولۋدى سەزىنۋ، قۋانىشتى ءبولىنۋى، تاپسىرمالاردى ءتۇسىنۋى – بۇلاردىڭ بارلىعى وقۋشىعا ۇيالشاقتىقتى جەڭۋگە، وزگە تىلدەگى سوزدەردى سويلەۋگە، ياعني، وزدەرىن ەركىن ۇستاۋعا اكەلەدى جانە وقىتۋ ناتيجەلەرىندە  وسىلاردى كورۋگە بولادى.  تىلدىك ماتەريال «بىلىنبەي» يگەرىلەدى، وقۋشىلاردى «مەن باسقالارمەن بىردەي دارەجەدە سويلەي الامىن» دەگەن قاناعاتتانارلىق سەزىم پايدا بولادى. وسىلايشا، وقۋ ۇردىسىندەگى ويىن كەلەشەكتە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ  شىعارماشىلىق ويلاۋ داعدىلارىن، شىعارماشىلىق قىزىعۋشىلىقتارىن قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

ساباقتا ءمۇعالىم ويىن بارىسىندا «كەيىپكەرلەر» ءتۇرىن قولدانادى، سەبەبى، بۇل – وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ داعدىلارىن، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن، ءتىل ۇيرەنۋگە دەگەن قيالىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دە، ۆەربالدى جانە ۆەربالدى ەمەس قارىم – قاتىناس تۇرلەرىن قولدانا وتىرىپ، اعىلشىن تىلدەرى قۇرالدارىمەن الماسادى (سوزدىك) وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورى جيناقتالادى، ءداستۇرلى ەمەس قارىم – قاتىناس جاعدايىندا ءبىلىمدى قولدانۋدا ەموسيانالدىق – ينتەللەكتۋالدىق جاعدايىن قالىپتاسادى.

«جاز جانە كورسەت» - دەگەن ءتاسىل وقۋشىلاردىڭ شەت تىلىندەگى ءسوزدىڭ قورلارىن قارىم – قاتىناس جاساۋ ۇردىسىندە  قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءتاسىل دە – امبەباپ ءتاسىل بولىپ تابىلادى، مۇنى لەكسيكا مەن گرامماتيكانى بەكىتۋگە قولدانىلادى. [1.27ب] قارىم – قاتىناستا قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن ولەڭدەر قولدانىلادى. اندەردىڭ  وقۋشىلار ءۇشىن  قىزىقتىلىعى  مىنادا: ولاردىڭ نە جايىندا ايتىلاتىندا، قانداي اۋەن تۇرىندە ورىندالاتىندىعى. اندەر وقۋشىلارعا بىردەڭە جايلى حابار بەرەدى، قىزىقتىرادى، ياعني قارىم – قاتىناستا ءبىرىنشى ورىندى الۋعا يتەرمەلەيدى.

وقۋشىلار اندەردى ۇيرەنۋ بارىسىندا، جاڭا اقپاراتتار الادى، شىعارماشىلىق قىزىعۋشىلىقتارىن  قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. مىسالى، وقۋشىلار، ولەڭدى ۇيرەنۋ بارىسىندا، دەنە مۇشەلەرى مەن سەزىم مۇشەلەرىنىڭ، اعىلشىن تىلىندەگى اتاۋىمەن تانىسادى.  ەستەتيكالىق موتيۆاسيا جايلى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. اسىرەسە،ەستەتيكالىق موتيۆاسيا – ويلاۋدى دامىتادى، كوڭىل – كۇي،ويلاۋ، جاعىمدى سەزىمدەردى قالىپتاستىرادى.  بۇلاردىڭ بارلىعى وقۋشىلار شەت تىلىندەگى ولەڭدى ءسۇيىپ قىزىعۋشىلىقپەن ورىنداعان جاعدايدا عانا جۇزەگە اسادى.

اندەردى ورىنداۋ مىنانداي قابىلەتتەردى ارتتىرادى:

1. ايتۋ داعدىلارىن جەتىلدىرەدى
2. داۋىس ىرعاعى جانە ىرعاق ارتيكۋلياسياسىنداعى ناقتىلىقتى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
3. شەت ءتىلى بويىنشا ءتىلىن، سوزدىك قورىن بايىتادى.
4. تىڭدالىم، وقىلىم داعدىلارىن، بىلىكتىلىگىن ارتتىرادى.
5. مونولوگتىق، ديالوگتىك ايتىلۋلاردى قالىپتاستىرادى.
6. سويلەۋدىڭ دايىندالعان، ەركىن ءتۇرىن دامىتادى.

ءتىلدى ۇيرەتۋ ۇردىسىندە اندەر – داستۇردەن تىس مەرەكەلىك ەلەمەنت رەتىندە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ەموسيونالدى ورتاسىنا (كەڭىستىگىنە) ءوز اسەرىن تيگىزەدى. وزگە وقىتۋ بارىسىندا ءتىل شىعارماشىلىعىن اۋەن تۇرىندە قولدانعاندا، ماتەريال تەز جاتتالىپ، شارشاعاندارىن باسادى.  وقۋ ماتەريالدارىنىڭ مازمۇنىن ىرىكتەۋ بارىسىندا تەز جاتتالاتىن، ەموسيونالدى، بوياۋى قانىق ماتەريالداردى العانى دۇرىس.  ساباق ماتەريالدارىنا ناقتى كەيىپكەرلەردى ەنگىزگەن ءجون. ەگەر، وقۋشىلار سان ەلدىڭ مادەنيەتىن، حالقىن، الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ سۋرەتىن كورمەسە، بىلىمگە تەك، سوزدىك قۇرىلىممەن شەكتەلەتىن جاعدايدا تەز ۇمىتىلىپ قالادى.  جۇمىس بارىسىندا وقۋشىلارمەن، وقۋلىقتاعى ماتىندەردى عانا قولدانباي، ءمۇعالىم بەينەساباقتاردى قولدانۋعا مۇمكىندىگى بار. [2،55ب]   وزگە تىلدەگى قارىم – قاتىناسقا بايلانىستى كوممۋنيكاتيۆتىك تاپسىرمالار ءبىلىم الۋشىلاردا  ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. ەگەردە سويلەۋ بارىسىندا سوزدەردى كوپ قولدانسان، بالالار جاقسى جاتتايدى. اعىلشىن ءتىلى ساباعىنداعى ديالوگتار جاڭا سوزدەردى يگەرۋگە كومەگىن تيگىزۋدە، ناتيجە كورسەتكەنىندەي كوممۋنيكاتيۆتىك ادىستەر – وقۋشىلاردىڭ ساباق بارىسىنداعى سۇيىكتى ەڭ كوپ قولدانىلاتىن ادىستەرىنىڭ ءبىرى. باستاۋىش وقۋشىلارىنا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋدە ءتۇرلى ءادىس- تاسىلدەرىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان كەيبىر قيىندىقتار كەزدەسەدى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدا باستاۋىش سىنىپتاعى (1-2 سىنىپ) جاس ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلەدى: اتاپ ايتساق، تەز شارشايدى، كوڭىل اۋدارماۋ، ەستە ساقتاۋ دەڭگەيى تومەندەيدى. سونىمەن بىرگە، قارىم – قاتىناس قابىلەتتەرىن دامىتۋداعى نەگىزگى قيىندىقتاردى، مىناداي موتيۆاسيالىق ماسەلەلەردى دە جاتقىزۋعا بولادى:

• قويىلعان مىندەتتەردى شەشۋدە وقۋشىلاردى تىلدىك جانە سويلەۋ قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى.
• وقۋشىلار ساباقتا ۇجىمدىق تاقىلاۋعا كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى قاتىسپايدى.
• وقۋشىلار شەت تىلىندە بايلانىس جاساۋ ۇزاقتىعىنا شىداي المايدى، اسىرەسە، ۇلگەرىمى تومەن وقۋشىلارعا قاتىستى.

وسىعان وراي بالالاردىڭ فيزيكالىق پسيحولوگيالىق  ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كوپ كۇش تۇسىرمەيتىن تاپسىرمالار بەرۋى قاجەت. باستاۋىشتا اعىلشىن ءتىلى وقىتۋ كەزەڭىندە ءار ساباققا بيلەر جانە ءار ءتۇرلى قوزعالىس تۇرلەرى قولدانىلادى (سەرگىتۋ ساتتەرى). بۇلاردى قولدانۋ بارىسىندا ءاربىر وقۋشىعا تىلدىك ماتەريالدى ساقتاۋ ماقساتى قويىلادى. ولەڭدەردىڭ شۋماقتارىن، تارماقتارىن قولدانۋ كۇندەلىكتى تاجىريبەدە نەگىزگى گرامماتيكالىق ۇلگىلەرىن ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.  سونىمەن بىرگە وقىتۋ ۇردىسىندە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، تارتىمدى ويىندارعا ۇلاسادى. [3،30ب.]

تاڭدامالى ساباق (ءداستۇرلى ەمەس ساباق) ءار ءتۇرلى بولادى، ياعني، وقىتۋدىڭ داستۇردەن تىس ءادىس – تاسىلدەرى قولدانىلادى جانە مۇندا بالالاردىڭ وقىتۋ دەڭگەيىن عانا كوتەرىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە باسقا دا قابىلەتتەرىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.  اتاپ ايتساق، ولەڭدەردى دەكلاراسيالاۋ قابىلەتى، سويلەۋ داعدىلارىن دامىتۋ، جاعدايدى كورسەتۋ، شەت تىلىندە ولەڭ ايتۋ، سويلەۋ بارىسىندا وزىندىك كوزقاراسىن بەرۋ، بولىپ جاتقان جاعدايلار تۋرالى اقپارات بەرۋ،  سويلەۋ مادەنيەتىن ساقتاۋ،اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ەلدەردىڭ سالت–داستۇرلەرىمەن، مادەنيەتىمەن جان–جاقتى تانىسادى. ساباقتا وقۋشىلار شىعارماشىلىعى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋداعى باستى كوممۋنيكاتيۆتى باعىتقا جۇگىنەدى. ەڭ باستىسى بالالار مۇعالىمدەرمەن تىعىز بايلانىستا بىرلەسە وتىرىپ،تەك العان بىلىمدەرىمەن قاتار تىلدىك جەكە سويلەۋ ماتەريالدارىن يگەرىپ قويماي، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىن، كوممۋنيكاتيۆتىك داعدىلارىن قالىپتاستىرىپ، تيىمدىلىگىن انىقتايدى. سونداي–اق اعىلشىن تىلىندەگى مادەنيەتارالىق قارىم – قاتىناسقا قاتىسۋعا وقۋشىلاردىڭ دايىندىعى مەن ىنتاسىن قالىپتاستىرادى. تەك وقۋشىلاردىڭ ساباق شىعارماشىلىعىنداعى، ياعني، ساباق بارىسىندا، نەگىزگى تۇرلەرى – شەت تىلىندە ايتىلىم، وقىلىم، جازىلىم بولىپ قانا قويماي مۇعالىممەن جەكە ءبىر – بىرىمەن جاندى، بەلسەندى قارىم – قاتىناس بولۋى كەرەك. بالالاردىڭ شەت تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن وقۋ ۇردىسىندە ساباققا دەگەن بەلسەندىلىگىن جاقسى ۇيىمداستىرۋ كەرەك.  اتالىپ وتكەن ءادىس – تاسىلدەر، باستاۋىش سىنى وقۋشىلارىنىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. اسىرەسە، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ وسى جاس ەرەكشەلىگىندە ءتيىمدى بولماق.

 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. بوچاروۆا ل.پ. 1996؛ - 27ب.
2. گالسكوۆا ن.د. 2004؛ - 55ب.
3. فۋرسەنكو س.ۆ. 2005؛ - 30ب.

ىبىراي التىنسارين اتىنداعى
ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ
4 كۋرس ستۋدەنتى زەينۋللا گۇلميرا قايربەك قىزى

---