InfoHub Logo

مارلەس سابىر ۇلىنىڭ «قاجىمۇقانعا قارىم كورسەتكەن قازاق كىم؟» اتتى ماقالاسىن «ۇلت.كz» سايتى جاريالاپ، شىعىس تۇركىستانعا بەلگىلى كوپتەگەن قازاقتىڭ اتاقتى بالۋاندارىنىڭ اتتارى اتالىپ، جۇرت ءبىر دۇرلىگىپ قالدى. بۇل بەلگىسىز بالۋان تۋرالى اڭگىمەنى ەڭ العاش جۇرت تالقىسىنا ۇسىنعان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىلدا تاجىبايەۆ ەدى.

بەلگىسىز كۇش يەسى تۋرالى ەڭ العاش جازعان كىم؟

سوعىس جىلدارى قاجىمۇقاننىڭ قازاق، وزبەك جانە قىرعىز بەن تاجىك ەلدەرىن ارالاپ ونەر كورسەتكەندىگى تاريحتان ءمالىم. جانە شۇبارتاۋدىڭ سول كەزدەگى التىنشى اۋىلى (كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مۇقاتاي ابەۋليەۆتىڭ تۋعان اۋىلى) قازىرگى اياگوز اۋدانىنىڭ سارىقامىس اۋىلىندا ونەر كورسەتكەنىن كونەكوز قاريالار، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ 100 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان اجەم زەينەپ مولدابەك قىزى جىر عىپ ايتاتىن. سول اقشانى جيىپ جانە دە ءوزىنىڭ بارلىق العان ماراپات مەدالدارىن دا سالىپ اسكەري ۇشاق ساتىپ العانىن دا بىلەمىز. بالۋاننىڭ سول ۇشاعىمەن سەمەيلىك ۇشقىش امانگەلدى شالابايەۆ تالاي ەرلىك كورسەتكەنى بۇگىنگى ۇرپاق جادىندا. مىنە، وسى ۇشاقتى الۋ جولىندا قاجىمۇقاننىڭ توقتايتىن ءۇيى ابدىلدانىكى بولىپتى. ويتكەنى، بالۋان اتاقتى اقىننىڭ اناسى ايمانگۇلمەن قاتتى سىيلاستىقتا بولعان ەكەن. بالۋان ۇشاق ساتىپ الۋ ماسەلەسىمەن جۇرگەن كەزدە ءابدىلدا قاجەكەڭدى سوزگە تارتقاندا: «قولىمداعى بارلىق ماتەريالىمدى ءبىر جولىققاندا ءسابيت مۇقانوۆقا بەرگەم، مەن تۋرالى جازام دەپ الداپ كەتتى. ءبىر كەزىككەندە «مەنى نەگە جازبادىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا «ۇستازىڭ بالۋان شولاقتى جازدىم دەپ قۇتىلىپ كەتتى» دەيدى. سوزدەن ءسوز شىعىپ، ءابدىلدا «سىزدەن كۇشى اسقان قازاق بولدى ما؟» دەگەندە مارلەس سابىر ۇلى كەلتىرگەن دەرەكتى «وسىنداعى ءبىر ازامات جالعىز ءوزىمدى قوناققا شاقىردى. كوبىنە ەلگە سىيلى ازاماتتار، انشىلەر مەن ونەرپازدار بىرگە ىلەسىپ جۇرەتىن. شاقىرعاندار بارلىعىمىزدى قوسا شاقىراتىن دا، وتىرىستىڭ ءوزى كوڭىلدى، قىزىقتى وتەتىن. شاقىرعان ءۇيدىڭ مول داستارقانىنىڭ تورىندە جالعىز مەن. ءۇي يەسى سوزگە ساراڭ، الدەنەگە الاڭداۋلى. ءبىر ۋاقىتتا پار ات جەككەن پاۋەسكە سارتىلداتا، قاتتى ەكپىندەتىپ كەلىپ، ەسىك الدىنا توقتاي قالدى. ودان دەمبەلشە كەلگەن جىگىت ءتۇسىپ: «اسسالاۋماعالايكۇم!» دەپ سالەم بەرە كىرىپ كەلدى. ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، نان اۋىز ءتيدى دە، ماعان قاراپ:

– قاجى اعا! ۋاقىتىم از، اسىعىسپىن. ءسىزدى قوناققا شاقىرا كەلدىم. وسى ءقازىر ءجۇرىڭىزشى! – دەپ تۇرەگەلدى. اتىپ تۇرىپ، ەرە جونەلدىم. پاۋەسكەگە وتىرىپ، ەرتىسكە كەلدىك. ءبىر قايىقشى قايى-عىمەن توسىپ تۇر ەكەن. قايىق-قا وتىردىق. سودان وزەن ورتاسىنداعى تۇيەمويناق ارالىنا الىپ كەلدى. ارالدا ءبىر جىگىت تايقازانعا ەت اسىپ جاتىر ەكەن. داستارقان جايىپ، تاماقتى ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ، مەنى اكەلگەن جىگىت قايىقشى ەكەۋى كەتىپ قالدى.

ارالدا الگى جىگىت ەكەۋىمىز عانا. تاماق ءىشىپ بولدىق. سوندا عانا الگى باۋىردىڭ شاقىرعان سەبەبىن تۇسىندىرگەنى.

– اعا، ارمانىم ەلدىڭ داڭقىن كوتەرگەن ءسىزدى ءبىر كورۋ، قوناق ەتىپ، قۇرمەت كورسەتۋ ەدى. اللا بۇل تىلەگىمدى قابىل ەتتى. ەندى سىزدەن ءبىر ءوتىنىشىم، مەنى ءبىر سىناپ كورىڭىزشى. ويتكەنى، ءوز كۇشىمدى سىنايتىن ادامدى جولىقتىرا الماي ءجۇرمىن، – دەگەنى.

– قالاي، كۇرەسىپ پە؟ – دەپ سۇرادىم.

– يە.

ارالدا ەكەۋىمىزدەن باسقا ەشكىم جوق بولسا دا، اعاشتاردىڭ اراسىنداعى تاسالاۋ جەردەگى الاڭقايعا ەرتىپ بارىپ:

– جول سىزدىكى، جاسىڭىز ۇلكەن، – دەپ اياعىن الشاقتاۋ قويىپ تۇرا قالدى.

الگىنى ولاي-بۇلاي يتەرەم، تارتام. تارتىپ تۇرىپ، يتەرىپ قالام. يتەرىپ تۇرىپ، تارتىپ قالام. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ەمەن سەكىلدى، بىلق ەتپەيدى. تۇرعان ورنىنان قوزعالتا الماي-اق قويدىم، قاقيعان موينى دا يىلمەيدى.

– ال ەندى ءوزىڭ كور، – دەپ كەزەكتى بەردىم. سول-اق ەكەن ول ءبىر قولىمەن يىعىمنان قاپسىرا ۇستادى دا، شىر اينالدىرىپ، دەدەكتەتە جونەلدى. ءبىر ۋاقىتتا ەكىنشى قولىمەن قوسا ۇستادى دا، جەردەن كوتەرە اينالدىردى. دۇنيەجۇزىنىڭ قانشاما مىقتىلارىمەن كۇرەسسەم دە، ەش ۋاقىتتا مۇنداي كۇيگە تۇسپەگەن ەدىم. الگى جىگىتتىڭ قولىندا ورامالداي جەلپىلدەپ، اينالا ۇشىپ ءجۇرمىن. ءبىر ۋاقىتتا تىك كوتەرىپ الدى دا، جەرگە ەكى اياعىممەن دىك ەتكىزىپ قويا قويدى. سوسىن باسىن ءيىپ، تىزەسىن بۇگىپ، ەڭكەيە تاعزىم ەتىپ:

– كەشىرىڭىز، اعا، جاۋىرىنىڭىز جەرگە تيمەسىن! – دەدى.

كۇشى اسىپ تۇر، تاعى اعا دەپ سىيلاپ، جىقپاي تۇر. باسىن ءيىپ تۇر. ەشكىمدى ماڭايىنا جولاتپاعانى دا مەنىڭ ابىروي-داڭقىما سىزات تۇسپەسىن دەگەن ساقتىعى ەكەن. مەن قازاق بولىپ تۋعانىما، ۇلكەندى سىيلاعان ادەت-عۇرپىما، ونى بىلەتىن ىنىلەر بارىنا قۋانىپ، جۇرەگىم ەلجىرەپ، يىلگەن باسىن كوتەرىپ، قۇشاقتاپ الدىم. كوزىمنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. وسىنداي ءىنىنى كوتەرىپ، باعىن اشسام، ارمانسىز بولاتىندايمىن.

– ءجۇر، باۋىرىم، مەنىمەن بىرگە. دۇنيەجۇزىندە ساعان تەڭ كەلەر ەشكىم جوق. ءوزىم ارالاتام، ۇنەمى جانىڭدا بولام. دۇنيەجۇزىنىڭ بالۋاندارىن ەندى سەن جىعاسىڭ. ءجۇر، مەنىمەن بىرگە! – دەدىم. سوزىمە، كوڭىلىمە ريزا بولىپ تۇر، ءبىراق باسىن شايقايدى. ءومىر بويى كورە الماي جۇرگەن تۋىسىن تاپقانداي، ەلجىرەپ اعالاي بەرەدى.

– اعا! جان اعا! دۇنيەجۇزىنىڭ بالۋاندارىن جىعىپ، قازاقتى الەمگە تانىتىپ جۇرگەن ءسىز بارسىز عوي! مەن نەسىنە بارامىن؟ مەنىڭ جولىم باسقا بولىپ تۇر عوي، – دەگەندى» العا تارتادى.

بۇل دەرەك 1977 جىلى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 12 سانىنا «ەسىمدەگىلەر» دەگەن ەستەلىك اڭگىمە تۇرىندە جاريالاندى. ءبىراق ءابدىلدادا «مەن قيسىق جولعا تۇسكەن جانمىن. اتىمدى ءبىلىپ نە قىلاسىز!؟» دەگەن جولدار بار. بالۋانعا ەكى جەردە «سىزدەن كۇشى اسقان قازاق بولدى ما؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. وسى سۇراقتى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى تۋرالى كىتاپ جازباقشى بولعان ءسابيت مۇقانوۆ تا قويىپ، بەلگىسىز بالۋاندى بۇكىل سەمەي وڭىرىنەن ىزدەيدى.

وسى ماقالادا ايتىلعان اندرەيدىڭ 32 ءتىسىن قاعىپ الۋ تەك ىبىراي ءتۇسىپ ۇلىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. اۆتوردىڭ العا قويعانى دا وسى كۇش اتاسىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ. ماقالاعا قاتىستى «ۇلت.kz» سايتىندا ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. نامازبەكوۆ ءوز پىكىرىن بىلايشا بىلدىرەدى: «مەنىڭ ويىمشا، بۇل كىسى ابايمەن ەل اراسىن بىرگە ارالاپ جۇرگەن شۇبارتاۋلىق بايقۇدا بالۋان. ول اتامىز تۋرالى كوپ اڭگىمە ەستىگەنبىز. جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن، دەنە ءبىتىمى ەرەكشە ءتورتباق كىسى بولعان دەسەدى. بىردە قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن اتان تۇيەنى جالعىز ءوزى شىعارىپ السا، باياناۋىلدان كوتەرىپ اكەلگەن ۇلكەن تاستى، ءقازىر ءتورت ادام جابىلىپ كوتەرە المايدى. ول تاس ءقازىر مايقامىس ەلدى مەكەنىندە، شۇبارتاۋدان 80 شاقىرىم جەردە بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا. جالپى، ول كىسى جايىندا قۋات قايرانبايەۆتىڭ «جولايىرىق» كىتابىندا بايقۇدا بالۋان تۋرالى اڭگىمەسى بار». تىلەش نامازبەكوۆتىڭ ايتىپ وتىرعانى شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىستاۋ. شىندىققا ءبىر تابىن جاقىنداۋى ءانيپا اسقاروۆانىڭ پىكىرى. ەندى سوعان توقتالايىق.

 

بۇل بالۋاننىڭ ەسىمىن انىقتاعان – سەيىتجان تابارىك ۇلى

ءانيپا اسقاروۆانىڭ بەرگەن دەرەگى ىبىراي ءتۇسىپ ۇلىنىڭ تاپ سول بالۋان ەكەنىنە جاقىن كەلەدى، ءارى فولكلورلىق قارا اڭگىمەنىڭ ۆاريانتتانىپ كەتۋى بولىپ تابىلادى، ياعني، ورنى مەن ۋاقىت اۋىسىپ كەتكەنىمەن جالپى سيۋجەت ساقتالىپ قالعان. سونىمەن ءانيپا ءوزى ەستىگەن اڭگىمەنى ءابدىلدا مەن مارلەستەن بولەكتەۋ بەرەدى جانە قايىق پەن ارال وقيعاسى ءتۇسىپ قالىپ، كوشكە قاتىستى وڭدەۋدىڭ ايتۋشى تاراپىنان قوسىلعاندىعىن اڭعارامىز. ەندى ءانيپانىڭ نۇسقاسىن كەلتىرەر بولساق: «وسىعان ۇقساس اڭگىمەنى اقساقالدار ايتۋشى ەدى. شەتكە قاراي اۋىپ بارا جاتقان كوشتىڭ ىشىنەن جاس جىگىت توبە باسىندا قاراپ تۇرعان بالۋانعا بۇرىلىپ سالەم بەرەدى. جاس جىگىتتىڭ دەنە بىتىمىنە قاتتى سۇيسىنگەن قاجىمۇقان «ءاي، بالا! كوپ بولسا جۇرگەن جەرىڭدە ايتا جۇرەرسىڭ. بايقاپ كورسەم قايتەدى؟» دەيدى. جىگىت ايتادى: «كوكە! جاعاڭا جارماسا ال-مايمىن. ءىنىمنىڭ موينىما اسىلعان ءبىر ەركەلىگى دەرسىز» دەپ جەردە وتىرعان بالۋاندى بەلىنەن قاپسىرا كوتەرىپ ەكىنشى ورىنعا وتىرعىزا سالادى. بالۋان باتاسىن بەرىپتى دەيتىن».

ءسابيت مۇقانوۆ ىزدەۋ سالادى جانە وسى بالۋاننىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋدى سول كەزدەگى سەمەي وبلىستىق وبكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءانۋار كاكىمجانوۆتان وتىنەدى. اقىرى ونىڭ كىم ەكەنى انىقتالا دا تۇسەدى. ول تۋرالى سەيىتجان تابارىك ۇلى ءوزىنىڭ «تاۋقىمەت» كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «مامىر ايىنىڭ اياقتالار كۇن ەدى. جول ءتۇسىپ ءبىر ماشيننىڭ ىشىندە كەز بولعان زامانداسىم مۇستافا:

– سەكە، «قۋ قالادا» ەرتەرەكتە كەمەدەن شاي ۇرلاعان بايىرعى تۇرعىن قازاقتىڭ ءبىر بالۋان جىگىتى جايىندا ەستىپ-بىلگەنىڭىز بار ما؟ – دەپ كەزدەيسوق سۇراۋ بەرگەن-دى.

– يا، ول كىم بولدى ەكەن؟ ءاتى-جونىن ايتپاساڭ، ونداي ۇرى جايىندا ەستي قويمادىم-اۋ دەيمىن، – دەپ وزىنەن بىلگەنىڭ بولسا ايتا ءتۇس دەگەندەي يشارات ءبىلدىردىم.

– انا ءبىر جىلدارى بورودۋليحا اۋدانىندا باسشى قىزمەتتە جۇرگەندە اۋدانعا كەلگەن وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءانۋار كاكىمجانوۆ ماعان وسىنداي كۇتپەگەن سۇراق قويعان-دى. ول جەردە ەستىمەگەنىمدى ايتىپ، كەيىن ول كىسىنىڭ تانىستىرۋىمەن ادەيىلەپ بارىپ، سول جەردىڭ ۇلكەندەرىنەن سۇراستىرسام دا،
ناقتى دالەلدى ءسوز ەستي الماعانىمدى ءمالىم ەتكەنىمدە ول كىسى:

– مۇمكىن ءقازىر ەسكى اڭگىمەلەرگە قۇلاق قوياتىن قاريالارىمىز دا ازايىپ بارادى عوي، – دەپ امالسىزدان كەلىسكەندەي بولىپ تۇرىپ، وزىنە بۇل سۇراقتى الماتىدا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قويعانىن، سودان ەسىمدەگى ءبىر ءجايدى بىلگىم كەلگەنى ەدى، وقاسى جوق – دەپ ءسوز ءتامام بولعان-دى.

جالپى، بۇل اڭگىمە ەلەۋسىز تاستايتىنداي ەمەستىگى ءوز الدىنا، ءارى سوناۋ ءبىر العاشقى 1921 جىلدار مەن 1930-1933 جىلدارى ەل باسىنا تونگەن اشارشىلىقتا «حالقىم» دەپ ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ بولعانى ءمالىم. بالكىم، سولاردىڭ ءبىرى بولسا، مەنىڭ قۇلاعىما شالىنعان ىبىراي بالۋان بولماسا يگى ەدى؟» دەيدى اۆتور.
بۇل قۇپيانىڭ سول كەزدە اشىلماي قالۋىنا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1973 جىلى مەزگىلسىز دۇنيەدەن وزۋى سەبەپ بولىپ، قۇپيانىڭ اشىلۋى ەندى عانا مۇمكىن بولىپ وتىر. سونىمەن، ءسابيت مۇقانوۆ قاجىمۇقانمەن بەلدەسكەن بالۋاننىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جانە ول ەلدەن ەستىگەن اڭگىمەسىنىڭ انىق-قانىعىن ءبىلۋ ءۇشىن وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءانۋار كاكىمجانوۆقا ءوتىنىش بىلدىرگەن. ءبىراق، ول ءوتىنىش بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن اتاقتى جازۋشىعا جەتپەگەنىن مۇستافانىڭ اڭگىمەسىنەن اڭعارىپ وتىرمىز.

ىبىراي ءتۇسىپ ۇلى، فوتو سەيىتمۇحامەت تابارىك ۇلىنىڭ ارحيۆىنەن الىندى

وسى بالۋاننىڭ ءومىربايانىن انىقتاعان ادام مەمۋاريست قالامگەر، الاشتانۋشى سەيىتمۇحامەت تابارىك ۇلى بولىپ وتىر. وعان دالەل ول كىسىنىڭ 2005 جىلى سەمەيدەن شىققان «تاۋقىمەت» كىتابىنىڭ 39-44 بەتتەرى ەرتىس بويىنداعى قۋ قالالىق (ۋلبا-فورپوستىق) اقىمبەت كەرەيدىڭ ىشىندەگى «قارەكە» اتاسىنان شىققان ىبىراي ءتۇسىپۇلىنا (ديسۋپوۆ) ارنالعان (فوتو – سەيىتمۇحامەت تابارىك ۇلىنىڭ جەكە ارحيۆىنەن). بالۋاننىڭ دەنە-تۇرقى: تاپال بويلى، جاۋىرىنى كەڭ، شىعىڭقى كەۋدە، سوم بىلەكتى، وتكىر كوزدى، شاپشاڭ قيمىلدىڭ يەسى ەكەندىگى جۇرتقا ءمالىم. اكەسى تۇسىپتەن ءۇش ۇل تارايدى: ىبىراي، حاميت، ءنادىرحان. وسى كىتاپتا ىبىراي بالۋاننىڭ جاۋىرىن جەرگە تيمەگەن بالۋاندىعىنان وزگە كەسەك قيمىلدارى تارقاتىلا باياندالادى. ىبىراي سول قالاشىقتاعى ستالەروۆ الەكساندر يۆانوۆيچ دەگەن باي كوپەستىڭ جالشىلىعىندا بولادى. ورىس بايلارى بابامىزدان قاتتى سەسكەنىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەيدى ەكەن. توپاي قاجىنىڭ بيلىگىندەگى ەلدىڭ ستارشىنى قايمولدا دەگەن ادامنىڭ قىزىن الىپ قاشىپ ۇيلەنگەنى ءبىر اڭىز. 1898 جىلى تۋعان بالۋان 60 جاسىندا، ياعني، 1958 جىلى قايتىس بولعان. ونىڭ 1922 جىلعى اشتىقتا كەمەدەن شاي ۇرلاعانى جەرلەستەرى اراسىندا ءالى اۋىزدان تۇسپەي ءجۇر. تەك ول كىسىنىڭ ەشكىمگە ءتىس جارماي كەتكەن قۇپياسى اتاقتى قاجىمۇقانمەن بەلدەسكەنى. اڭگىمەنى اتامىز ىشتە بۇكەنىمەن، قاجىمۇقان جۇرتقا سىر عىلىپ ايتىپ، ءقازىر ودان ەستىگەن جاندار جىر قىلىپ
ايتىپ كەلەدى. جانە سەيىتمۇحامەت تابارىكۇلىنا بارشا دەرەكتى ونىڭ ۇلى بەرەكەش پەن دميتريي كورياكوۆتار بەرەدى. بۇدان بولەك قاجىمۇقانمەن بەلدەسىپ، جەڭىلگەن ۆاسيليي ياركوۆ دەگەن بالۋان 1998 جىلى بورودۋليحا اۋدانىنىڭ جۇرا (نوۆوپوكروۆكا) اۋىلىندا قايتىس بولدى. ول كىسى قاجىمۇقانمەن قالاي بەلدەسكەنىن جىر قىلىپ ايتا-
تىن.
ءبىز تەك وسى ءبىر جايتتەردى جۇرتتىڭ بىلە جۇرگەنىن ءجون كوردىك.

ماقالا http://tonykok.kz/ سايتىنان الىندى

سەرىك ءابىلقاسىم ۇلى شىعىس قازاقستان وبلىسى بورودۋليحا اۋدانى

---