InfoHub Logo

Oqý materıalyn balalardyń oılaý qabileti jeterlikteı jas erekshelikterin eskere uıymdastyrsa ǵana, onyń oılaý qabiletiniń damýyna múmkindik týady. Sondyqtan da tárbıeshi balalardy únemi oılanyp oqýǵa baǵyttaýy tıis, buǵan oqý úrdisin júıeli uıymdastyrý, oqý is – áreketinde bala logıkasyn durys damyta alatyn múmkindikterdi mol paıdalaný arqyly jetýge bolady.
Durys oılaýdyń formalary men zańdary týraly ǵylym logıka dep, al oı qorytyndylarynyń obektıvti pikirlerge negizdeletin prosesi logıkalyq oılaý dep atalady.
Logıkalyq oılaýdyń ereksheligi – qorytyndylardyń qısyndylyǵynda, olardyń shyndyqqa saı kelýinde. Logıkaǵa túsken qubylys túsindiriledi, sebepteri men saldarlary qatesiz anyqtalady. Uǵymdar arasyndaǵy baılanystar men qatynastar logıkalyq oılaý jolymen ashylady. Bul baılanystar men qatynastardyń durystyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmaıtyny pikirlerde kórsetiledi.
Psıholog – ǵalymdar: N. N. Pospelov, Iý. A. Petrov, A. N. Leontev, «logıkalyq oılaý» uǵymyna naqty anyqtama bergen. Olardyń pikirinshe «logıkalyq oılaý» degenimiz logıka zańdylyqtaryn paıdalana otyryp oı - pikirlerdi, tujyrymdardy qoldanýǵa negizdelgen oılaýdyń bir túri.
Mektep jasyna deıingi balanyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi dep esepteledi. Óıtkeni logıkalyq oılaý keıinirek beınelik oılaýdyń negizinde qalyptasady, aýqymy keńirek máselelerdi sheshýge ǵylymı bilimderdi meńgerýge múmkindik beredi.
  Balalardyń oılaýyn damytý týraly M. Jumabaevtyń sózimen alsaq:
«Oılaý jannyń óte bir qıyn, tereń isi. Jas balaǵa oılaý tym aýyr, sondyqtan basqyshtap is isteý kerek. Oqýlyqtaǵy berilgen tapsyrmalar, sýretter balanyń janyna durys áser etetindeı, bilimge degen ynta – yqylasy, qushtarlyǵy bolýy kerek».
Balanyń logıkalyq oılaýy arqyly tilin damytý úshin, tárbıeshige onyń teorıasyn tereń bilý mindeti júkteledi.
  Logıkalyq oılaýdy damytýdyń kestesi arqyly til damytý joldarynyń kestesin jasaýǵa bolady.
Mektep jasyna deıingi balalardyń logıkalyq oılaý qabiletin damytýda suraqtardyń alatyn orny erekshe. Sondyqtan balaǵa qoıylatyn suraq júıeli, ári túsinikti bolý kerek. Suraqtar qoıa bilý qıaldaýdyń eń joǵarǵy satysy jáne nátıjeli oıda negizgi ról atqarady. Oıyn arqyly mektep jasyna deıingi balalardyń negizgi is - áreketi jáne olardyń aınaladaǵy ómirden alǵan bilimderin, áserlerin, jınaqtaǵan tájirbılerin óz betinshe is júzine asyrady. Sondyqtan oıyn balalar úshin ózine tán júrý barysymen, maqsatymen mańyzdy. Mine, osydan balanyń logıkalyq oıyn qıaldaý qabileti shyńdalady, damıdy. Bul qazirgi zamanǵa óte qajet. Óıtkeni, bul kompúter ǵasyry.
Balany bolashaq ómirge, belsendi eńbekke daıarlaýda, onyń aqyl - oıy, adamgershilik - estetıkalyq sezimderin, logıkalyq oılaý qabiletin qalyptastyrýda – balaǵa qurmetpen qaraý qajet.
Búldirshinderdiń logıkalyq oılaý qabiletin damytýda qarapaıym matematıkanyń alǵashqy uǵymdaryn oıyn arqyly úıretýdiń matematıkalyq dıktant jazýdyń, zattardy ár - túrli geometrıalyq pishinderden qurastyrýdyń, aýyzsha esep shyǵarýdyń, kórý arqyly salystyrýdyń, qıaldaýdyń jumbaqtar jattaýdyń mańyzy óte zor. Bizdiń balabaqshanyń tárbıeshileri logıkalyq oılaý qabiletterin joǵarlatýda.
1. «Logıka» uǵymyna túsinik
Bilim berýdiń basty maqsaty - únemi ózgerip turatyn áleýmet jaǵdaıyna qaraı ósip kele jatqan urpaqty daıarlaý. Ózgermeli ómirge qaraı balalardy beıimdeýde bilim men tárbıemen qarýlandyrý bilim berý úrdisiniń negizgi kilti bolyp tabylady. Logıkalyq oılaý ádisterin meńgermegen balada, bilim salasynda kóp qıyndyqqa ushyraıdy: esepterdi shyǵarýda, jattyǵýlardy oryndaýda kóp ýaqytyn jáne kúshin joǵaltady. Nátıjesinde densaýlyǵy álsireıdi, oqýǵa degen qulshynysy tómendeıdi. Bala logıkalyq operasıalardy meńgergende, anyq jáne dál oılaı alady, amaldy oryndaýda nege mán berý qajettiligin túsinedi, óziniń durystyǵy týraly pikirin bildire alady. Bilimdi meńgerý ońaıǵa soǵady, mektep bala úshin qýanysh ákeledi.
Logıkalyq tásilder - salystyrý, taldaý, jikteý, dáleldeý ártúrli is - áreketterde qoldanylady. Bilim berýdiń munaı qundylyǵy kúnde artyp keledi. Munyń dáleli retinde kompúterlik bilim saýattylyǵy, logıkanyń teorıalyq negizin quraıdy. Bul jóninde adamdyq oılaýdyń túrli baǵyttary boıynsha: Sokrat, Arıstotel, Dekart, Gegel, M. Bersfaı, M. Montessorı, J. Pıaje, P. P. Blonskıı, L. S. Vygotskıı, P. Ia. Galperın, jáne t. b. eńbekterinde kórinis tapqan.
Logıka ǵylym retinde dúnıege kelip, qalyptasqan otany Ejelgi Grekıa dep sanalady, al onyń negizin salǵan ertedegi grek fılosofy Arıstotel ony «oılaýdyń gramatıkasy»dep ataǵan eken. Ejelgi Grekıada logıka salasyndaǵy ǵylymı zertteýlerdi alǵash bastaǵan Demokrıt. Sondaı - aq Ejelgi Grekıa ıdealıseri Sokrat pen Ploton da aınalysty. Biraq, olardyń eshqaısysy da logıka ǵylymyn jasaı almady. Tek bul mindetti Arıstotel iske asyrdy.
Logıka grektiń logos – «oılaý», «sóz», «aqyl - oı», «zańdylyq» degen uǵymdardy bildiretin keń mazmundy sózinen shyqqan. Osyǵan sáıkes «logıka» termıni, negizinen, mynadaı úsh maǵynada qoldanylady: 1) shyndyq dúnıedegi zattar men qubylystardyń zańdylyqtaryn bildirý úshin; 2) oılaýdyń dáıektiligin, aıqyndylyǵyn, dáleldiligin bildirý úshin; 3) logıka ǵylymy - oılaý logıkasynyń teorıalyq, ǵylymı beınesi retinde qoldanylady.
Á. Turǵynbaevtyń anyqtamasynda «Logıka degenimiz - oılaýdy durys qurýdyń zańdary men formalary, erejeleri týraly, fılosofıalyq ǵylym» delingen. Oılaý degenimiz – eń aldymen shyndyq dúnıesiniń adam mıynda beınelenýi bolyp tabylady.
1. Negizgi maqsaty men zertteý páni:
Logıka uǵymy obektıvti dúnıeniń, shyndyqtyń damý zańdylyqtaryn beıneleý maǵynasynda da qoldanylady. Keń maǵynada Logıka oılaýdyń ǵana emes, bolmystyń da baılanystaryn kórsetedi, bul jaǵynan ol ontologıamen sabaqtas. Oılaý men tanym qatar júretindikten Logıka tanym teorıasymen (gnoseologıamen) baılanysady. Logıka fılosofıanyń negizgi bóligi bolyp tabylady, óıtkeni fılosofıa “oımen bastalyp, oımen jalǵasady, sondyqtan ony keıde “oılaý týraly oılaý” dep anyqtaıdy.
Logıkalyq oılaýdyń qısyndylyǵy olardyń shyndyqqa saı kelýinde. Logıkalyq oılaýǵa túsken qubylystyń sebepteri men saldary, uǵymdar arasyndaǵy baılanystar men qatynastar logıkalyq oılaý jolymen ashylady. Pikir almasý kezinde, ásirese matematıkalyq tujyrymdar kezinde paıymdaý, oılaý zańdylyqtaryn nemese bylaısha aıtqanda sol zańdylyqtar men formalary jónindegi ǵylym - logıkanyń kómegimen bir pikirden ekinshi pikirdi shyǵaramyz. Logıkalyq tujyrym teorıasynyń eń alǵash grek fılosofy Arıstotel negizin qalaǵan.
Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý standartynda bilim berýdiń basty mindeti logıkalyq oılaýdy damytý bolyp tabylatyndyǵy atap aıtylǵan. Mektepaldy daıarlyq top balalardyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi. Bul kezde balalardyń oılary naqty – beıneliden abstraktyly – logıkalyq oılaýǵa qaraı damıdy. Logıkalyq tapsyrmalar oryndatýdyń mańyzy zor. Logıkalyq tapsyrmalar balalardy belsendilikke tárbıeleý, óz betinshe jumys isteýge daǵdylandyrý, sondaı - aq balalardy ıkemdilik pen sheberlikke baýlý maqsatynda paıdalanylady.
1. Mektep jasyna deıingi balanyń logıkalyq turǵydan damýyna oıyn arqyly yqpal jasaý.

  Bala eń alǵash mektepke kelgen kezde, birshama ýaqyt óziniń oıynshyqtaryn, birge oınaǵan dostaryn umyta almaı oıy solarǵa bólinip júretini túsinikti jaı.
Balabaqshada balanyń logıkasyn damytýdy jedeldetetin, naqty geometrıalyq pishindermen aılaly áreketter jasaı otyryp abstrakty matematıkalyq tujyrymdamalardy qabyldaýyna yqpal etetin jańa mazmundaǵy oıynshyqtarmen oınata otyryp oqytqan jaǵdaıda onyń mektep ómirine qyzyǵýshylyǵy arta túsedi.
Bul rette qoǵamdyq tárbıeniń negizin salýshy búkil sanaly ómirin balabaqsha tárbıelerine «árbir bala - óziniń múmkindikterine jetý úshin laıyqty bilim berýdi kútetin biregeı tulǵa» - dep óz baǵdarlamalaryn úıretýden jalyqpaǵan Frıdrıh Frebeldiń materıaldarynan jasalǵan, kóz jaýyn alarlyqtaı alýan tústi, ekologıalyq taza, aǵashtan jasalynǵan matematıka, ınformatıka pánderine arnalǵan geometrıalyq fıgýralar, ushburysh, tórtburysh, romb, trapesıa, iri - maıda dóńgelek aıshyqtar men uzyn, qysqa kesindilerden t. b., bir komplektide 14 bólikten turatyn oqytý kezinde oıyn elementterin qoldanýǵa yńǵaıly oıynshyqtardy usynady. Geometrıadan fıgýralardan juldyzshalar janýarlar, záýlim ǵımarattar qurastyrýda matematıkalyq logıkanyń damý prosesin jyldamdatýǵa logıkalyq oılaýdy júıeleýmen birge, logıkalyq operasıalar sıaqty negizgi uǵymdardy modeldeýge yqpaly zor. V. Davydovtyń «Balabaqsha balasynyń psıhologıalyq damý» eńbeginde: «Oqytý úrdisindegi balalardyń logıkalyq oılaý qabiletin qalyptastyrý ózindik maqsat emes, ol – belsendi tulǵany tárbıeleý quraldarynyń biri» delingen.
Logıkalyq tapsyrmalar arqyly balalardyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý úsh negizgi baǵytta iske asyrylady:
Qyzyǵýshylyǵyn arttyrý;
Oılaý jáne qabyldaý qabiletin damytý;
Shyǵarmashylyq izdenisin damytý.
Logıkalyq tapsyrmalar arqyly balalardyń shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrý maqsatyna negizdelgen dáris modelin qurastyrýǵa bolady.
Mundaı sabaqtardyń qurylysy 4 kezeńnen turady:
1. Mashyq. Sergitý;
2. Balalardyń shyǵarmashylyq qabiletiniń negizi bolatyn psıhologıalyq mehanızmderiniń damýy (es, zeıin, qabyldaý, oılaý);
3. İzdený tapsyrmalaryn oryndatý;
4. Balalarǵa belgili túsinikpen jańalyqty kórýge tárbıeleý, maqsatynda logıkalyq tapsyrmalardy oryndatý.
Osy kezeńdegi beriletin tapsyrmalar túrleri:
1. Kórý qabiletin damytatyn tapsyrmalar
2. Estý qabiletin damytatyn tapsyrmalar.
1. Kórý qabiletin damytatyn oıyndar.
Jamaýdy tańdap al.
Kelesi turatyn sýretti tańdap jáne ornyna qoı.
Kóleńkesin tap.
Estý qabiletin damytatyn tapsyrmalar.
Matematıkalyq jumbaqtar.
Neshe alma?
«Bes» alǵan Asanǵa –
Bes alma.
«Tórt» alǵan Dosanǵa –
Tórt alma.
«Úsh» alǵan Hasanǵa –
Úsh alma.
«Eki» alǵan Bolatqa –
Neshe alma?
(2)
İnisi men dosyn
Syılaý úshin Qasym
Alma satyp aldy.
Árqaısysyna:
İnisimen dosyna,
Ózine 1 almadan boldy.
Ol neshe alma satyp aldy? (3)
Óleń esepter.
Kún shýaqtap kúshik otyr,
Quıryǵyn kúnge qyzdyryp.
Janyna bir kúshik kelip,
Otyra qaldy jylynyp.
(1+1=2)
Asan jedi bir kámpıt,
Úsen jedi bir kámpıt.
Qosqan kezde barlyǵyn,
Bolady eken neshe kámpıt?
(1+1=2)
Eki sharshy Samatta,
Bireýi kórshi Maratta.
Bul sharshyny balalar,
Káni, qosyp sanańdar!
(2+1=3)
Osyndaı tapsyrmalar oryndaý barysynda balalardyń sýbektilik alǵy sharty týyndaıdy:
1. Oqý is – áreketine degen qyzyǵýshylyǵy artady;
2. Oı - órisi damıdy;
Qurylǵan tapsyrmalar mazmuny jaǵynan bir - birine uqsamaıdy. Bul balanyń oı - órisin damytyp qana qoımaı, ony baıqaǵyshtyqqa, shapshańdyqqa, oıyn dáleldeýge de úıretip, ári ony jalyqtyrmaıdy. Ár sabaq saıyn tapsyrmalardy qıyndatamyn, kólemi kóbeıgen saıyn tapsyrmalardy oryndaý jyldamdyǵy da artady.
Oqý is – áreketinde tapsyrmalardyń mynadaı túrlerin óz tájirıbemde paıdalanyp júrmin:
1. «Bir sózben ata» ádistemesi
2. «Ne artyq» ádistemesi
3. «Sýretterdi este saqta» ádistemesi
4. «Qısynsyzdyqtar» ádistemesi
5. «Sýrette qandaı zattar jasyrylǵan» ádistemesi
6. «Aıyrmashylyqtaryn tap» ádistemesi
7. « Myna sýretterde ne jetispeıdi?» ádistemesi
8. «Belgilerdi qoı» ádistemesi
«Bir sózben ata» ádistemesi
Maqsaty: osynyń arqasynda olardy bir topqa biriktirýge bolatyn zattardyń ózara qarapaıym baılanystaryn anyqtaý ıkemdilikterin, sondaı - aq balanyń zattardyń jınaqtaýshy ataýyn meńgerý deńgeıin anyqtaý.
Tapsyrmanyń sıpattamasy: balaǵa bir topqa jatatyn 3 sýret, mysaly, sábiz, qıar, qyzanaqtyń sýreti usynylady. Bala berilgen sýretti jınaqtaýshy bir uǵymmen ataýy tıis.
«Ne artyq» ádistemesi
Maqsaty: belgili bir topqa jatatyn nysandardy jikteý, oǵan sáıkes kelmeıtin «artyq» nysandy shyǵaryp tastaý.
Tapsyrma: balaǵa bir topqa jatatyn zattar jáne osy zattardyń tobyna jatpaıtyn bir zat beınelengen kartochkalar usynylady. Olardy qarap kórgen bala 1 «artyq» sýretti alyp tastaýy tıis.
«Sýretterdi este saqta» ádistemesi
Maqsaty: beıneni este saqtaý erekshelikterin úırený jáne olarǵa dıagnostıka jasaý.
Tapsyrma: balaǵa betine 5 zattyń sýreti beınelengen kartochka usynylady. Ol bul zattardy 1 mınýt ishinde qarap kórýi tıis. Osydan keıin kartochkany alyp qoıyp, baladan óziniń esinde qalǵan sýretterdi atap berý talap etiledi.
Durys atalǵan beınelerdiń sanyna qaraı nátıjelerge baǵa qoıylady.
«Sýrette qandaı zattar jasyrylǵan» ádistemesi
Maqsaty: keskini boıynsha beıneniń tutas qabyldanýyn (uǵynýyn) anyqtaý.
Tapsyrma: balaǵa zattardyń keskini beınelengen sýret usynylady. Onda qandaı zattardyń (barlyǵy beseýi beınelengen) jasyrǵanyn anyqtaý kerek.
«Aıyrmashylyqtaryn tap» ádistemesi
Maqsaty: zattardy ózara salystyrý tásilderin meńgerý deńgeıin anyqtaý.
Tapsyrma: bala 2 sýretke zer sala qarap, olardyń ózara aıyrmashylyqtaryn (barlyǵy 5 aıyrmashylyq bar) atap kórsetýi qajet.
«Myna sýretterde ne jetispeıdi?»ádistemesi
Maqsaty: qabyldaý (uǵyný) tutastyǵyn anyqtaý.
Tapsyrmanyń sıpattamasy: balaǵa keıbir zattyń bir bóligi jetispeıtindeı etip beınelengen sýretter toby usynylady jáne jetispeıtin bólikti múmkindiginshe tez anyqtap, ony ataý jóninde tapsyrma beriledi. Dıagnostıka júrgizýshi balanyń búkil tapsyrmany oryndaýǵa jumsaǵan ýaqytyn belgileıdi.
«Belgilerdi qoı» ádistemesi
Maqsaty: zeıinniń nátıjeliligi men ornyqtylyǵyn anyqtaý.
Tapsyrmanyń sıpattamasy: balaǵa sýretti kórsetip, onymen qalaı jumys isteý kerektigin túsindiredi. Bul jumystyń reti mynadaı: árbir sharshyǵa, úshburyshqa, sheńberge jáne rombyǵa úlginiń joǵarǵy jaǵynda berilgen belgini qoıý kerek. Bala tapsyrmany 2 mınýt ýaqyt ishinde úzilissiz oryndaıdy.
«Kimge ne jetispeıdi?» ádistemesi
Maqsaty: oılaýdyń psıhologıalyq dıagnostıkasy.
Tapsyrmanyń sıpattamasy: balaǵa usynylatyn kartochkada beınelengen balalardyń árqaısysyna bir zat jetispeıdi. Al olarǵa jetispeıtin zat jeke sýretterde beınelengen. Sýrettegi árbir zatty ol jetispeıtin sýretpen salystyrý kerek. Oryndaý ýaqyty - 30 sekýnd. Ár tapsyrmanyń ózindik qyzmeti men nátıjesi balanyń qabiletin qalyptastyra otyryp, damytýǵa úles qosary sózsiz. Ótken oqý jyly men byltyrǵy oqý jylynyń qorytyndylaryn salystyrǵanda balalardyń logıkalyq oılaý qabiletteriniń deńgeıiniń óskenin, keıbir balalardyń jaǵdaılary óte jaqsy kóterilgeni baıqaldy.
Qoryta aıtsam, oqý - tárbıe úrdisinde balalardyń oılaý prosesterin damytý úshin joǵaryda usynylǵan logıkalyq tapsyrmalar, trenıńtik jattyǵýlardy uıymdastyrý qajet. Sondaı - aq, trenıńtik jattyǵýlar bala biliminiń deńgeıin kóterip qana qoımaı, bir - birimen jaqyndastyryp, dostyqqa, adamgershilikke, eńbekke tárbıeleıdi; júıeli oılap sóıleýge, sózdik qoryn molaıtýǵa, qıalyn ushtaýǵa jeteleıdi.
Qorytyndy
Qorytyndylaı kele, balanyń logıkalyq oılaýyn damytý baǵytyndaǵy jumystar júıelendi jáne ony uıymdastyrýdyń tıimdi joldary, ádis - tásilderi aıqyndalady, ol óz retinde, balalardyń logıkalyq oı - qabiletterin qalyptastyrý jumysynyń jaǵdaıyn bir shama arttyrdy – dep oı túıindeımiz.
Balany ómirge kelgen shaǵynan bastap densaýlyǵyna zıansyz, damýyna múmkindik jasaı alatyn, shyǵarmashylyǵy men tanymdyq qabileti damýyna yqpal etetin orta qurý búgingi kúnniń basty talaby. Balany qorshaǵan ortasy, onyń ıntellektýaldy ósýine, alǵan bilimin ómirde qoldana bilýine yqpal etip, aınaladaǵylarmen durys baılanys jasaýǵa úıretetin orta bolýy tıis.
Oqý materıalyn balalardyń oılaý qabileti jeterlikteı jas erekshelikterin eskere uıymdastyrsa ǵana, onyń oılaý qabiletiniń damýyna múmkindik týady. Sondyqtan da tárbıeshi balalardy únemi oılanyp oqýǵa baǵyttaýy tıis, buǵan oqý úrdisin júıeli uıymdastyrý, sabaqta bala logıkasyn durys damyta alatyn múmkindikterdi mol paıdalaný arqyly jetýge bolady. Logıkalyq oılaýdyń ereksheligi – qorytyndylardyń qısyndylyǵynda, olardyń shyndyqqa saı kelýinde. Logıkaǵa túsken qubylys túsindiriledi, sebepteri men saldarlary qatesiz anyqtalady. Uǵymdar arasyndaǵy baılanystar men qatynastar logıkalyq oılaý jolymen ashylady. Bul baılanystar men qatynastardyń durystyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmaıtyny pikirlerde kórsetiledi.