التىن بار جەردە - ازەزىل بار
كامالعا حات
ءقادىرلى كامال! مەنىڭ ءبىرىنشى حاتىما جاۋابىڭدى («ەگەمەن قازاقستان»، 31-شىلدە، 1996 ج.) اۋرۋحانادا جاتىپ وقىدىم.
وپتيميستىگىڭە تاعى دا تاڭعالامىن. «قازاقستان جەرىنە وسى زاماندا ەشكىم كوز الارتا الماس. رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، اكش-تىڭ بىزگە قامقور-قورعان بولامىز دەپ رەسمي بەرگەن (ءبىز 104 راكەتانى جويعاننان كەيىن) ۋادەلەرى بار عوي. ولارعا سەنبەسەك، كىمگە سەنەمىز؟» — دەيسىڭ.
راس، بۇل زاماندا: «كىشى ۇلتقا ۇلكەن قانجار كەرەك» دەگەن ءشامىل وسيەتىنىڭ ءمانى وزگەرگەن شىعار. «ۇلكەن قانجارلاردى» ءبىز قولدان بەردىك... ءبىراق سول رەسەي، جۇڭگو، اقش نەگە وزدەرى «ۇلكەن قانجارلارىن» توت باستىرماي قايراپ، ساقتاپ وتىر؟ كىم ءۇشىن؟ نە ءۇشىن؟ ءادىل ويىن ەمەس سياقتى. راكەتالاردى جويساق — ءبارىمىز بىردەي جويايىق. ايتپەسە، جاس بالانىڭ ويىنشىعىن الداپ تارتىپ العان ۇلكەن اعايلاردىڭ وزبىرلىعى سياقتى.
قازاقستاننىڭ جەرىنە «كوز الارتقاندار» سوناۋ I پەتر داۋىرىنەن باستالعان، ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. كازاكتاردى وتارشىلدار نوقتالاپ مىنگەنىنە جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپ، ەندى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى دەگەندە دە، ءوزىڭ كۋاسىڭ، كەشەگى تاراتىلعان پارلامەنتتە گولوۆكوۆ، ميحايلوۆ ت. ب. دەپۋتاتتار قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس وبلىستى ورىستىكى دەپ داۋ شىعارعان جوق پا؟ سولجەنيسىن، گورباچيەۆ، جيرينوۆسكييلەردىڭ قازاقستانعا قادالعان سۇق كوزدەرىن كەيبىرەۋلەر بايقاعىسى كەلمەيدى. دالباسا، ساندىراق دەپ ويلايدى. و باسىندا گيتلەردىڭ ارەكەتەرىن دە جۇرت ساندىراق دەپ ويلاعان...
قۇداي «ساقتانساڭ — ساقتايمىن» دەگەن. ارينە، بەتىن اۋلاق قىلسىن، اسىرە يمپەريالار شابۋىلىنا قازاقستان توتەپ بەرە الماس. ءبىراق تۇياق سەرىپپەي قالۋ دا ابىروي ەمەس. سوندىقتان قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى، قازاقستان اسكەرى دەگەنگە جەنىل-جەلپى قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن ءاربىر ازامات سەزىنگەنى كەرەك-اق. «اسكەردەن قاشىپتى» دەگەندى ەستىپ قالامىز، گازەتتەن وقيمىز. بۇعان اسكەردەگى تارتىپسىزدىك كىنالى دەگەن پىكىر قالىپتاستى. ءتارتىپسىز اسكەر — اسكەر ەمەس. ول بەسەنەدەن بەلگىلى. قازىرگى اسكەر باسىلاردىڭ الدىمەن تىندىراتىن شارۋاسى وسى ءتارتىپ بولسا كەرەك.
ال ەندى ءوزىنىڭ تۋعان وتانىن، ءوزىنىڭ قازاقستانىڭ قورعاۋ مىندەتىنەن باس تارتقان دەنى ساۋ ادام كىمگە وپا بەرەدى؟ وندايلارعا زاۆدى قاتايتقان ءجون. اسكەرگە شاقىرىلعان جاستار جاسىق، قاۋقارسىز، كۇش-قۋاتى جوق دەپ گازەتتەر دە جازىپ جاتادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ تەك تاماقتىڭ قۇنارسىزدىعىندا عانا ما؟ تۇبىرىنە ءۇڭىلىپ جاتقان كىم بار؟ ال تۇبىرىنە ۇڭىلسەڭىز، «بالانى — جاستان» دەگەن. اسىرەسە اۋىلدىق مەكتەپتەردە دەنە شىنىقتىرۋ ساباعى اتىمەن جوق. جوعارى سىنىپتاعىلارعا اسكەر ساباعى دا جۇرمەيدى. نەگە؟
نەگە دەسەڭىز، بۇكىل قازاقستاندا اسكەري عىلىممەن اينالىساتىن ەكى-اق ادام بار. ءبىرى — بۇرىنعى قازاق كسر-ىنىن رەسپۋبليكالىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ باستىعى ل. باقايەۆ، ءبىرى — پولكوۆنيك ك. سەرىكبايەۆ.
اسكەري ساباقتان قاراپايىم وقۋلىق جوق. ءبىراق نەگە جوق؟ باياعى بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونى كوك، شىڭعىس حان، باتۋ حان، سالقام جاڭگىر، قاراساي، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، رايىمبەك، قويگەلدى، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي... باۋىرجان مومىش ۇلى، مالىك عابدۋللين، تولەگەن توقتاروۆ، مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا... كوزى ءتىرى قاسىم قايسەنوۆ — وسىلاردىڭ ءبارىنىن ەرلىك ومىرلەرى تۇنىپ تۇرعان وقۋلىق.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ارتىمىزدا — موسكۆا»، «وفيسەر كۇندەلىگى»، «سوعىس پسيحولوگياسى» اتتى كىتاپتارى دايىن تۇرعان وقۋلىق. الەكساندر بەكتىڭ «ارپالىسى» دايىن تۇرعان وقۋ قۇرالى.
نە كەرەك؟ ىنتا كەرەك. وتانسۇيەر مازداعان جۇرەك كەرەك. جۇرەگىمىزدە وتانسۇيەر مازداعان وت جوق. بىقسىعان ءتۇتىن عانا بار.
كۇنى كەشە قازاقستاندا وتىز التى ميلليون قوي باردا سول قويدى باعىپ-كاعاتىن قانشا ادام بولعانىن بىلەسىڭ بە، كامال؟ سەن ەسەپكە جۇيرىكسىڭ توي. مەن ناقتى سانىن بىلمەيمىن. ءبىراق تۇتاس ءبىر مەملەكەت كوز الدىما كەلەدى. ءقازىر سول وتىز التى ميلليوننىڭ تامتىعى قالدى. ناقتى سانىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ستاتيستيكانىڭ ەسەبىنە سەنۋ قيىن. ستاتيستيكا ناقتى ساندى ايتپايدى، اكىم نە ايتسا، سونى جازادى.
سوندا الگى وتىز التى ميلليون قويدى باقسا تۇتاس ارميا تاياعىن ۇستاپ قايدا كەتتى؟ كۇنكورىس ىزدەپ قاڭعىرىپ كەتتى. جانە ولار كىمدەر؟ قويدى كىم باعۋشى ەدى، كامال؟
ۇكىمەت قوي شارۋاشىلىعىن مۇنداي حالگە ادەيى ۇشىراتتى. نەگە دەسەڭ، ءوزىڭ ايتقانداي، قوي شارۋاشىلىعى، جالپى مال شارۋاشىلىعى ءتيىمسىز، پايداسىنان شىعىنى كوپ كورىنەدى. قويدى وزىمىزدە باققاننان گورى، ونىڭ ونىمدەرىن، جالپى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن شەتەلدەردەن ساتىپ العان ارزانعا تۇسەدى-مىس. ۇكىمەتىمىز سولاي ويلايدى. سوندىقتان دا، كامال مىرزا، سەنى مەن ءبىز بۇل كۇندە قىتايدىڭ سىراسىن، ءيزرايلدىڭ اراعىن ءسىمىرىپ، گەرمانيانىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، گوللانديانىڭ مايىن جەپ، تاعى بىرەۋدىڭ اق جولاق سوسيسكاسىن جەپ، ونىڭ ار جاعىندا قانداي ەت جەپ جۇرگەنىمىزدى تۇك ويلانباي، جايباراقات ءجۇرىپ جاتىرمىز.
كىمدىكى بولۋشى ەدى؟! قويدان بوساپ، جۇمىسسىز قالعان قازاقتىڭ، ارقا ەتىن ارشا، بورباي ەتىن بورشا قىلىپ جەپ جاتىرمىز.
كۇنكورىسى قۇرىعان، جۇمىسسىز قالعان شالعايداعى قازاق ءقازىر قالاعا قاراي شۇبىردى. ليۋمپەن-پرولەتاريات دەگەندى بۇرىن كىتاپتان وقىساق، ەندى توپ-توبىمەن كوز الدىندا ءجۇر.
ولارعا اقىل ايتۋعا ۇستامىز: جەكەشە مال ب ا ق دەيمىز. كامال، كەل ەكەۋمىز سوناۋ بەتپاقتىڭ بەر جاعىنا بارىپ جەكەشە مال باعىپ كورەيىكشى. بىرىنشىدەن، قورا-قوپسىڭ جوق، ەكىنشىدەن، شوپ شاۋىپ، جيناپ الاتىن ماشينەڭ جوق، ۇشىنشىدەن سول مالدىڭ ءونىمىن وتكىزەتىن رىنوك جوق، تورتىنشىدەن، مىلتىعىڭ جوق...
«مىلتىعى نەسى؟» دەرسىڭ. ءقازىر دالا قاسقىرلارىنا ادام-قاسقىرلار قوسىلعان. اسا ءقاۋىپتى. ال شوپان بولساڭ دا مىلتىق ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. ۇكىمەت سولاي شەشكەن.
سونىمەن، كامال مىرزا، ءبىزدىڭ دالاداعى اعايىن قالاعا قاراي اعىلدى. مۇنى بىرەۋلەر پروگرەسكە بالايدى. حالىق شىنىعادى، كاپيتاليزمگە بەيىمدەلەدى دەيدى. بۇل ەندى «ازاماتتىق قوعامدى» اڭساۋشىلاردىڭ دولبارى. ءسىرا، امەريكا قۇراما شتاتتارى تەكتەس قوعام بولسا كەرەك.
اقش «ازاماتتىق كوعامى» دەگەننىڭ ويدان-قىردان جينالعانداردىڭ، ميلليونداعان ۇندىستەردى قىناداي قىرعانداردىڭ، سول قىرىلعان ميلليونداردىڭ قۇراعان سۇيەگىنىڭ ۇستىنە قۇرىلعان قوعامى ەكەنىن الەم بىلەدى.
ونىڭ ار جاعىندا، جاپپاي قالاعا كوشۋدىڭ ار جاعىندا نە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءتۇپ قازىعى سۋىرىلادى. ءتۇپ قازىق كەتكەن سوڭ، كىندىك ۇزىلگەن سوڭ، ۇلتتىق تۇقىم (گەنوفوند) كەتەدى. قازىرگى قازاقتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى وسى اۋىلدىڭ اركاسى بولاتىن. قالاداعىلاردىڭ كوبى بىر-ەكى بالامەن قاقايىپ قالعان.
1932-33 جىلدارداعى كوشكىندە شاۋىلدىردەن شىققان ەرگوبەك اقىن:
الدىمدا — تاشكەنت شاھارى، ارتىمدا — اشتىق قاھارى،—
دەگەن ەكەن. «تاشكەنت — توك قالا» («تاشكەنت — گورود حلەبنىي») دەپ بەكەر ايتىلمايدى. سول گەنوسيد جىلدارى قازاقتىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ، تىرىلەرى قالالاردى جاعالاپ، كوبىسى وزبەكستان، قىرعىزستان، جۇڭگو، رەسەي ءوتىپ كەتىپ، كوپشىلىگى سول جاقتا تۇپكىلىكتى قالىپ قويدى. دەموگرافيالىق اپات دەگەن سول. «ازاماتتىق قوعامنىڭ» ۇرانشىلارى وسى حالگە ءمان بەرە مە، بەرمەي مە — بىلمەيمىن. ءبىلىپ ىستەسە — ەكى ەسە كۇنا.
«قالا! قالا!» — دەپ قاقساعاندا قالا قازاققا ءتورىن بەرىپ جاتقان جوق. ءتورى تۇرماق، بوساعاسىنان دا ورىن تابا الماي جۇرگەندەر قانشاما. مىنە، سونداي قاتىگەزدىككە ۇشىراعان قازاقتىڭ مىنەزى، پسيحولوگياسى الاساپىران الپارىسقا ءتۇسىپ، نەبىر ارمان، ۇمىتتەردى ۇسىك شالىپ، جادىرا-جايساڭ كوڭىلگە قىراۋ تۇرادى. ال ونداي ادام جاڭا تۋعان جاس نارەستەنى قوقىسقا لاقتىرىپ تاستاۋعا بەيىم. ونداي ادام ءۇشىن ادام ءومىرى شىبىندى ۇرىپ ولتىرۋمەن بىردەي.
مىنە، كامال مىرزا، اۋىلدىڭ قالاعا اعىلۋىنىڭ ار جاعىندا قانداي حالدەر جاتىر. ال اۋىلدىڭ باس قامقورشىسى دەگەن كارىپجانوۆ مىرزا بولسا، تەلەديداردان كورسەڭ، شارۋاسى وڭتايلى ادامداي جاعاسى — جايلاۋ، جايباراقات، ءبارى «وكەي» دەپ وتىرادى.
مەن سەنەن وتكەن جولى مالاحوۆ تۋرالى تەكتەن-تەككە، ەرمەك ءۇشىن سۇراعان جوقپىن. بۇل سۇراقتىڭ ارجاعىندا سۇراپىل سۇمدىقتار جاتىر.
ءقازىر دۇنيە ءجۇزى تانىعان، «دەموكراتياعا بەت بۇردى» دەگەن قازاقستان اتتى بەدەلدى مەملەكەتتىڭ جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى جەمقور، پاراقور اتانىپ، اقىرىن عانا ورنىنان الىنادى دا، جىم-جىلاس جوعالىپ كەتەدى. ونىڭ الدىندا رەسپۋبليكانىڭ ءتارتىپ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعان مينيسترلىكتىڭ باسشىسى، ياعني ىشكى ىستەر ءمينيسترى شۋموۆ، و دا دۇنيەقوڭىزدىق پەن قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولىپ، قولى-باسىن بىلعاپ الىپ، قاشىپ كەتەدى.
ءلام-ميم دەگەن ەشكىم جوق. بۇل ناقتى ەكى-اق مىسال. بۇلار ەداۋىر. ال ءبىراق «نەگە، قالاي؟» دەگەن ۇكىمەت تە جوق، زاڭ دا جوق.
دەموكراتيا دەيمىز، ۇيالمايمىز. ال شىن دەموكراتياعا بەت العان وڭتۇستىك كورەيا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەكى بىردەي ەل باسشىسىن اقشا جەپ قويدىڭ دەپ سوتقا تارتتى. مىنە، دەموكراتيا!
ال ءبىز نەگە ىزديىپ وتىرمىز؟ قىزىق ءا؟ شۋموۆ قايدا؟ مالاحوۆ قايدا؟ — دەپ دۇنيە جۇزىنە جار سالۋعا، ينتەرپولعا تاپسىرۋعا ىڭعايسىزدانامىز، ءبىرتۇرلى ۇيات سياقتى. نەگە؟
وسىدان كەيىن مەنىڭ ءبىزدىڭ زاڭ قورعاۋ ورىندارىنا دەگەن سەنىمىم جوعالعانداي، ولارعا دەگەن قۇرمەتىم دە قۇرىپ بارا جاتقانداي. باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك تەرگەۋ كوميتەتى، جوعارعى سوت، ادىلەت مينيسترلىگى... اتتارىن اتاۋعا قورقاسىڭ.
قازاقستان زاڭىنىڭ رەفورماتورى، روبەسپەرى، جانى، قولى تازا، جاڭاشىل دەموكرات دەگەن ناعاشىباي شايكەنوۆ شارشاعان با؟ كەزىندە كۇرەسكەر، شىنشىل، ءادىل زاڭگەر تانىلعان جارماحان تۇياقبايەۆ تا ۇندەمەيدى.
«تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە» دەگەن. جاڭاعىداي ەسىل ەرلەر ءۇنسىز قالعاندا، ءبىز پەندەگە نە شارا! الماتىنىڭ اينالاسىن نەبىر ءزاۋلىم كوتتەدجدەر، ۆيللا، اسەم سارايلار قاپتاپ كەتتى. «قانداي قارجىعا سالىنعان، تەكسەرىڭدەر!» — دەدى پرەزيدەنت. زاڭعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
— سالتاناتتى سارايىڭىزدىڭ قۇنى قانشا؟ قارجىنى قايدان الدىڭىز؟ — ەكى-اق سۇراق. وسى سۇراققا جاۋاپ جوق. سۇراق قويعانداردىڭ تاماعىنا تاس تىعىلىپ قالعانداي.
وسىدان بارىپ قوعامدا جاعىمسىز مورال قالىپتاسپاق: «ادال جۇرسەڭ — اشتان ولەسىڭ»، «اقىلدى بولساڭ — نەگە كەدەيسىڭ؟»، «ادال بولۋ — ءتيىمسىز».
مۇنداي يمانسىز ءمورالدى قالىپتاستىرا باستاعان ۇكىمەتتىڭ ءوزى بولسا، باسقا قاي قۇدايعا بارىپ ارىز ايتارسىڭ؟!
كامال! التىن بار جەردە — ءازازىل بار. ءبىزدىڭ قازاقستان — XX عاسىردىڭ سوڭىنداعى كلوندايك. كەزىندە الياسكاداعى التىن القابىنا جەر-جەردەن ادامدار، دۇنيەقور پەندەلەر قانداي اعىلسا، ءقازىر دە ولار قازاقستانعا سولاي اعىلىپ جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا نيەتى ءتۇزۋى دە بار، بۇزىعى دا بار. ءبىراق ەسىندە بولسىن، «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان شىعادى» دەگەن فيلوسوفيانى تاپقان قازاق — دانىشپان.
پەرىشتەگە قاراعاندا شۋموۆ، مالاحوۆ دەگەندەر كادىمگى پەندەلەر عوي. ەگەر وڭتۇستىك كورەياداعىداي شۋموۆ، مالاحوۆ تۇتقىندالىپ، تەرگەۋگە الىنسا...
ال جالپى ءبىر تازارماي — جارىمايمىز. تىم بولماسا گەيدار الييەۆتىڭ تازارتۋىنداي...
قازاقستان — ءبارىمىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز.
كىم ءۇيىن لاس ۇستاعىسى كەلەدى دەيسىڭ.
ورتاق ۇيدەگى ءار ازامات تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرعاندا: «ءۇيىمنىڭ تازا بولۋى ءۇشىن مەن بۇگىن نە ىستەۋىم كەرەك؟» — دەپ تۇرەگەلسە، ۇيقىعا جاتاردا: «ءۇيىمنىڭ تازا بولۋى ءۇشىن مەن بۇگىن نە ىستەدىم؟» — دەپ جاتسا...
«تۇزەلەر ەدى بۇل زامان، پەيىلى جامان پەندەنى كەتسە استىنا جەر تارتىپ». بۇل — ەجەلدەن كەلە جاتقان ارمان.
اڭىزدىڭ، ءميفتىڭ ايتۋىنشا، ءازازىل ادام-اتا مەن حاۋا-انادان بۇرىن جاراتىلعان. سول ۇلكەندىگىن سالماقتاپ، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسى شىققان. ادام-اتا مەن حاۋا -انانى ازعىرىپ، تۋرا جولدان تايدىرىپ، جۇماقتان قۋعىزعان.
ازازىلمەن كۇرەس وڭاي ەمەس. وڭاي ەمەس دەپ تىم-تىرىس جاتىپ العان دا جاراماس. كۇرەسپەسەك — قۇرىدىق. قازاقستان ولگەن وگىزدىڭ تەرىسىندەي بولادى. اركىم تاسپا ءتىلىپ اكەتە بەرەدى. بۇل حاتتى وسىمەن دوعارايىن. مۇمكىن، ۇكىمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان ازاماتتار ەكەۋارا اڭگىمەگە ءۇن قوسار...
شەرحان مۇرتازا
9-تامىز، 1996 جىل
You Might Also Like
