كوڭىلدە جۇرگەن ويلار كوپ
شەرحانعا حات
دوس شەرحان! سەنىن «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعان «قازاقستان. XXI عاسىر» اتتى ماقالاما بايلانىستى حاتىڭدى مۇقيات وقىپ شىقتىم. وسىنداي ءبىر كۇدىك-سۇراقتىڭ سەنىن تاراپىڭنان بولاتىنىن سەزىپ ءجۇر ەدىم. سەن بۇدان بۇرىنىراقتا ءبىر جەردە «قازاقستان جەرى ميلليارد ادامدى اسىراي الادى»، — دەپ ايتقانىمدا، «و نە دەگەنىن، ونى بىلسە، اندىزداپ وتىرعان كورشىلەر لاپ بەرىپ، باس سالاتىن بولادى»، — دەپ قورقىنىش ايتقانسىڭ. شىنىندا بۇل — بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ماماندارىنىڭ عالىمدار بەرگەن دەرەكتەر نەگىزىندە جاساعان قورىتىندىسى. وسىعان وراي تاعى ءبىر دەرەك بار. ءبىزدىڭ كازىرگى جەر-انامىز (سەن وتە ايانىشتى جازعانسىڭ ونىڭ ءجايىن) كەمىندە 20-30 ميلليارد ادامدى اسىراي الادى جانە دە تاماعىن توك، كويلەگىن كوك ەتىپ، جاراسىمدى تىرشىلىك جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى ەكەن. ادامداردىڭ اقىلى جەتسە، ساياساتكەرلەردىڭ راحىمى بولسا، جەردىڭ جومارتتىعىندا شەك جوق. بۇل اڭقىلداعان اقكوڭىل وپتيميزم ەمەس، كادىمگى ناقتى ەسەپ، دەرەك. ءيا، بۇل — مۇمكىندىك، ال ونى جۇزەگە اسىرۋ باسقا ماسەلە.
ادام 70 جىل ومىرىندە ميىنىڭ بار مۇمكىندىگىنىڭ 4-اق پايىزى پايدالانادى ەكەن. ادامنىڭ تاريحى — جەر تاعدىرى — سول مۇمكىندىك پەن بولمىس شىندىق اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ازايتۋ جولىنداعى كۇرەس، ۇمتىلىس قوي. ەكىنشىدەن، قازاقستان جەرىنە وسى زاماندا ەشكىم كوز الارتا الماس. رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، اكش-تىڭ بىزگە قامقور-قورعان بولامىز دەپ رەسمي بەرگەن (ءبىز 104 راكەتانى جويعاننان كەيىن) ۋادەلەرى بار عوي. ولارعا سەنبەسەك، كىمگە سەنەمىز؟!
سەنىڭ ويىندا جاتقان ءبىر قىجىلدى دا بايقادىم. ءبىر ميلليارد ادامعا قورەگى جەتەتىن جەردە بۇگىن 16 ميلليون ادام نەگە تويىمدى تاعام ىشە الماي وتىر دەيسىڭ عوي؟ ول راس، ول — سۇراق. تاماق-تاعام جونىنە كەلسەك، جاعداي مىناداي: وسىدان بەس جىل بۇرىنعى مولشەرمەن سالىستىرعاندا، بۇگىن ءبىر ادامعا 57 كگ ەت (بۇرىن 75 كگ بولاتىن)، 260 ليتر ءسۇت (بۇرىن 320 ليتر بولاتىن) مولشەرىندە كەلەدى. ۇكىمەت حالىقتى اشىقتىرمايمىز، قاجەت تاعامدى شەتەلدەردەن الىپ كەلەمىز: ءارى ساپالى، ءارى ارزانعا (وزىمىزدەگىمەن سالىستىرعاندا) تۇسەدى دەيدى. جۇرت مالىن كوبەيتە الماي جاتسا (مونعوليادا قوي ەكى ميلليونعا كوبەيگەن)، ءبىز سونشا قوي كەرەك نە دەپ ازايتىپ جاتىرمىز. ءبىز ءقازىر ءوز شارۋالارىمىزعا جۇمىس تاۋىپ (جۇمىس ىستەيتىن جاعداي جاساپ) بەرە الماي وتىرىپ، گوللانديانىڭ، فرانسيانىڭ، امەريكانىن شارۋالارىن اسىراپ جاتىرمىز. ولاردا ءونىمدى شىعارۋ ەمەس، وتكىزۋ-ساتۋ پروبلەما توي. وتكەن جىلى شەتەلدەردەن ەت، ءسۇت، جۇمىرتقا ساتىپ الۋعا جۇمسالعان ميلليونداعان دوللاردى نەگە ءوز شارۋالارىمىزعا — فەرمەرلەرىمىزگە بەرمەيمىز؟ وسى ءبىر وتە تۇسىنىكسىز جايت!
جەر تۋرالى اڭگىمەدە سان جىلدار بويى جىرتىلىپ، شانى شىققان تىندى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ءجۇز جىل كەتەدى دەيسىڭ. راس، ءبىراز ۋاقىت ول جەردى تىنىش قالدىرسا، سوقا سالماسا، ەكى-ۇش جىلدا تۋسىراپ، ەگىن سالۋعا ەمەس، تابيعي ءشوپتىڭ وسۋىنە جاراپ قالادى. ال ازداپ سۋ بەرسە دەگەن الىس بولاشاقتىق قيالى عوي. فوسفور تىڭايتقىشىن ءبىراز مولشەردە بەرۋگە بولار ەدى. مۇنى سەن جاقسى بىلەسىڭ. ءوزىنىڭ «قارا مارجان» رومانىندا قاراتاۋ قازىناسىن جازعانسىڭ. ءبىز فوسفور قورى جاعىنان دۇنيە كۇزىندە 2-3 ورىن الامىز. قور مول، ءبىراق سونى دۇرىستاپ الا .الماي جاتىرمىز توي. سوڭعى ءۇش جىلدا يە-قوجاسى تورت رەت يگەردى. وسىعان وراي سەنىڭ دە دەرتىڭدى بىلەم. سول سەن تۋعان ءوڭىر — قاراتاۋدىڭ قازىناسىن دا، مەن تۋعان جەر — جەزقازعاننىڭ قىرۋار بايلىعىن دا، ەزىڭ حاتتا جازىپ وتىرعان قاراعاندىنىڭ كومىرىن دە ءقازىر شەتەلدىكتەرگە بەرىپ، يەلەندىرىپ جاتىرمىز. سەن قاراعاندىنى ايتىپ، تالانتتى ساتتاردىڭ تاماشا رومانىن دۇرىس ەسكە سالدىڭ. ال بۇل جاعداي عابەڭنىڭ «ويانعان ولكە»، اسىرەسە «جات قولىندا» روماندارىندا عاجاپ جازىلعان ەدى عوي.
جاقىندا «حابار» باعدارلاماسى سول سەن ايتقان قاراعاندى شاحتەرلەرىنىڭ كازىرگى ءحالىن كورسەتتى. جانىڭ ۋداي اشيدى. اناۋ تەمىرتاۋدىڭ الىپ زاۋىتىن ساتىپ العان يسپات-قارمەت شويىن بالقىتۋ ءۇشىن كوكس كەرەك دەپ قاراعاندىنىڭ ءبىر توپ شاحتالارىن دا قوسىپ الدى. ونداعىلار ەندى كۇن كورەمىز دەپ قۋانىپ جاتىر دەيدى. ال شەتەلدىكتەر الماعان تورت شاحتانىڭ 6 مىڭ كەنشىسى قايدا بارادى، قالاي كۇن كورەدى؟
ال قازبا بايلىقتاردىڭ جالپى قۇنى 10 تريلليون دوللار دەگەن دەرەكتى مەن ەلىمىزدىڭ گەولوگيا جانە كەن قورعاۋ ءمينيسترى، وتە ءبىلىمدى جىگىت سەرىكبەك داۋكەيەۆتىڭ جازعانىنان، ايتقانىنان الدىم. بۇل — جالپى دولبارلى-بولجامدى مەجە. ال ناقتى، ناعىز انىقتالعانى 3،7 تريلليون دوللار بولادى دەپ ايتقان دا سول. اناۋ جەردىڭ استىڭعى قاباتتارىندا جاتقان قازىنا بولسا، مىناۋ وسى جەردىڭ ۇستىنە شىعىپ، قولىمىزعا تيگەلى، تۇسكەلى تۇرعان قازىنا دەدى. جالپى، قازاقستان قازىناسى مەن ءۇشىن جاتقان ءبىر جىر. ول جونىندەگى دەرەكتەردى جيناپ، تارامداپ جۇرەمىن. سول بايلىقتان العانىمىزدان الماعانىمىز سان ەسە كوپ! جاقىندا انا بىر-ەكى قىزىق دەرەك كوردىم. بولاشاقتىڭ وتىنى — ۋران. ول ادامعا اجال-قاسىرەت ەمەس، كۇش-قۋات بەرەتىن بولادى. ونىڭ باعاسى دا قىمباتتاپ بارادى. سول ۋراننىڭ جەر بەتىندەگى قورىنىڭ تورتتەن ءبىرى قازاقستان جەرىندە جاتىر. بۇل عاجاپ قازىنا.
بىزدە الماس جوق دەپ جۇرگەنبىز. سويتسەك، كوكشە وڭىرىندە تەحنيكالىق الماس الاتىن شيكىزات بار بولىپ شىقتى. سول كەندى دۇرىس پايدالانۋ كەرەك ەدى دە. ءبىر كەزدە بار ونەركاسىپتىڭ 93 پايىزى ورتالىققا باعىنادى دەپ شاعىناتىن ەدىك، ەندى بارىنە ءوزىمىز يە بولدىق قوي. ال ءوندىرىس ءازىر جۇرمەي جاتىر. وسىنىڭ ءبىر وكىنىشتىسى — ەگەر سول شەتەلدەرگە بەرىپ جاتقان كاسىپورىنداردىڭ شىعاراتىن ونىمدەرى ەشكىمگە قاجەت بولماي، ەتپەي جاتسا ەكەن-اۋ. سونىڭ كەبىن كورشى رەسەي كاسىپورىندارى الادى ەكەن. مەنىڭ ءبىر تاڭ قالاتىنىم، شەرحان، سول پاۆلوداردىڭ گلينوزەمىن، ءدوڭ ءحروميتىڭ نەمەسە سوكولوۆ-سارىبايدىڭ رۋداسىن نەگە شەتەلدىكتەر ساتادى، سولاردى ءوزىمىز نەگە بىردەن ساتپايمىز؟ سول ەرتەڭ ساتىلار ءونىمنىڭ ەسەبىنەن قارىز الىپ، وسى وندىرىستەردى ءوزىمىز باسقارىپ اكەتۋگە بولماي ما؟ وسىنى تۇسىنبەيمىن.
تالاي جىل ءوندىرىستى باسقارعان ايگىلى ا.كۇلەنوۆ شەتەلدىكتەر تەك ءوندىرىستى عانا الادى، الەۋمەتتىك سالاعا بارمايدى، بالاباقشاسىن ۇستامايدى، ال ونسىز ءوندىرىس العا باسپايدى دەپ ايتتى عوي.
وسىنىڭ ءبارى جەتىسكەندىكتەن ىستەلىپ وتىرعان جوق، اقشا جوق، اقشا ءۇشىن بارىپ وتىرمىز دەيدى ۇكىمەت. سول مىس اقشا ەمەس پە؟
سەن، شەرحان، حاتىندا تاعى ءبىر ماسەلەنى قوزعايسىڭ. «كاراۆاننىي» تارالىمىنا قازاق باسىلىمدارىنىڭ ءبارى جينالىپ جەتەر مە ەكەن دەپ سۇرايسىڭ. ءبارىن قوسقاندا — قايدام؟ ءبىراق مەن ءبىر ناقتى دەرەك كەلتىرەيىن. «كاراۆان» 112 بەت بولىپ شىعادى. دەمەك ءبىر نومىرىنەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ (16 بەتتەن عوي) 8ء-ىن جاساۋعا بولادى. ال تارالىمىن الساق، «قازاق ادەبيەتى» — 18 مىڭ، «كاراۆان» 250 مىڭ، سوندا كولەمىن تارالىمىنا كوبەيتسەك، «كاراۆاننىي» ءبىر نومىرىنەن 80-90 «كازاك ادەبيەتىن» شىعارىپ تۇرۋعا بولادى ەكەن! امال جوق، كۇرسىنەسىڭ دە! سونداي قازاق گازەتى نەگە جوق دەپ كۇيىنەسىڭ. ول قاعاز، سول قارجى باسقا جاقتان ەمەس، وسى قازاقستان جەرىنەن تابىلىپ جاتقان جوق پا؟
سەن جازعاناناۋ تەلەارنالارداعى قازاقشا حابارلاردىڭ كولەمىن شىعارۋ ءۇشىن ءبىر ەسەپ جاساعانمىن. اپتاسىنا الماتىنىڭ 11 تەلەارناسىمەن ءبىر تاۋلىكتە 115 ساعاتتىق حابار كورسەتىلەدى، سونىڭ 14-18 ساعاتى عانا قازاق تىلىندە ەكەن! سولاي! ءقازىر ءوزىڭ ايتقانداي، گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالىم سانى دا ازايىپ، باسپادان شىعاتىن، وقۋشىعا جەتەتىن ۋاقىتتى كەشەۋىلدەگەن سايىن جۇرت تەلەديدار مەن راديوعا كوبىرەك كوز سالىپ، قۇلاق توسادى. سول تەلەديداردا كەزىندە ەكەۋمىز دە باسقارۋشى بولىپ ىستەدىك. ول اسا ءبىر كۇردەلى، كيىن، كينو مەن جۋرناليستيكانى قوسقان، سان الۋان دۇنيەدەن تۇراتىن سالا. مەن ىستەگەن 80-جىلدار مەن ءۇشىن قانداي ىستىق بولسا («تاماشا»، «ايتىس»، «تەرمە»، «الاتاۋ» باعدارلاماسى، 40 سەريالى ۆيدەوفيلم ت. ب.)، سەن ىستەگەن 90-جىلدار دا ساعان ىستىق. ول كەزەن تۋرالى وعاش-وجار ءار قيلى پىكىرلەر، قاڭقۋ سوزدەر بولدى. دەگەنمەن شىندىق اشىلدى. سول سەن اكەلگەن «تاڭشولپان» جاقىندا قايتا شىعا باستادى، «بالبوبەك» كورىندى، «تايبۋرىل» دايىندالدى...
ءقازىر ەن اتىشۋلى دەگەن كازاك جۋرناليستەرى، كينورەجيسسەرلەر تەلەديدارعا كەلىپ، وسىندا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس قوي. كينو توقىراپ تۇر، سونداعى تالانتتى رەجيسسەر-وپەراتورلاردى تۆ-عا تارتۋ قاجەت. ءبىز دە بىلىم-تاجىريبەمىزدى جۇمساپ، اقىل-كەڭەس بەرۋدەن باس تارتپاس ەدىك، ءبىراق ءقازىر، شەرحان، وسى جۇرت اقىل-كەڭەس سۇراۋدان ات-تونىن الا قاشادى.
قوعامنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق قۇرىلىم-جۇيەلەرىنىڭ تيىمدى-تيىمسىزدىگىن ادامنىڭ حال-احۋالىنا قاراپ ولشەۋگە دە، ايقىنداۋعا دا بولادى. «قازاقستان. ادامنىڭ حال-جاعدايى جونىندەگى 1996 جىلعى ەسەپ» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق قۇجاتتا (بۇۇ قاتىسقان) سونداي تالداۋ-باعالاۋ بولعان.
كورسەتكىشتىڭ ءبىرى — ادامنىڭ ورتاشا ءومىر جاسى سوڭعى جىلدارى قىسقارىپ بارا جاتىر. 1991 جىلعى 68،6 جاستان 66،1 جاسقا دەيىن كەمىدى.
ال دەرەكتەردى ايتىپ قانا كويماي، ولاردىڭ تۋۋ سەبەپتەرىن دە اشىپ تالداپ ايتار بولساق، ەكونوميكاعا بارىپ تىرەلەمىز. جالپى ۇلتتىق ەنىمنىڭ مولشەر-كولەمى جان باسىنا شاققاندا قازاقستاندا 1992 جىلى دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەگى بويىنشا، 4270 دوللاردان كەلگەن بولسا (سونىڭ وزىندە 174 ەلدىڭ ىشىندە 64-ورىن العان)، 1995 جىلى بۇل كەلەم ەكى ەسەدەي ازايىپ، جان باسىنا 2760 دوللاردىڭ ءونىمى شىعارىلعان. بۇل — ەڭ تومەنگى كورسەتكىش، دامىپ كەلە جاتقان ەمەس، دامي باستاعان ەلدەردىڭ ءحالىن كورسەتەتىن جايت.
سونىمەن، ادامنىڭ ورتاشا ءومىر جاسى، دەنساۋلىق جاعدايى، تۇرمىس ءحالىن ايقىندايتىن كورسەتكىش-دەڭگەي جاعىنان قازاقستان سوڭعى بەس جىلدا 47 ورىنعا جىلىسىپ، 53-ورىننان 100-ورىنعا ءبىر – اق ءتۇستى.
جارايدى، ەڭسەنى باسار، كوڭىلدى بۇزار دەرەكتەردى وسىمەن دوعارايىن. كەشە عانا ءبىرتۇتاس ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە بولعان ەلدەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بۇگىن وسىنداي قيىن حالگە ءتۇسىپ وتىر. ءار ەلدىڭ جاعداي-مۇمكىندىگى ءارقالاي، سوندىقتان دا ءارقايسىسى ءوزىنىڭ قالاعان جولىمەن جۇرەتىن بولار. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ بيىلعى جىل قازاقستان ءۇشىن بەت بۇرىس جىلى بولادى، العا جىلجۋ باستالادى دەگەن. مەن دە جىل باسىندا، ەسىندە بولار، «ەگەمەن قازاقستاندا» قۇلدىراۋدىڭ شەگىنە جەتتىك، جەرگە اياعىمىزدى تىرەدىك، ەندى كوتەرىلەر مە ەكەنبىز دەگەن ۇمىتپەن ماقالا جازعان ەم. جارتى جىلدىڭ العاشقى دەرەكتەرى كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتادى. تول بىلتىرعىدان كوبىرەك الىندى. ەگىننىڭ ءحالى جۇباتادى. بيىل بيدايدىڭ تونناسى 130 — 135 دوللار بولادى، دەمەك مۇنايدان دا قىمبات. اۋىلعا وسى كوپ دەمەۋ بولار. سونى امان جيناپ الساق دەسەي. ءبىر جاعىنان الدىمىزداعى قىسقا دايىندىق جايى الاڭداتادى. بىلتىر كومىردىڭ ۇستىندە تۇرعان قاراعاندىنىڭ ۇيلەرى ازىناپ-مۇزداپ شىقتى. شاحتينسك قالاسىندا جاعار وتىن بولماي، مەكتەپتەر جابىلىپ قالدى.
شەرحان، سەن حاتىڭنىڭ سوڭىندا مالاحوۆ قايدا ءجۇر دەپ سۇرايسىڭ. بىلەتىن بىرەۋلەر: ۇلدارىن الىپ، اۆسترالياعا كەتىپتى دەيدى. سونى ءبىر گازەتتەر قورعاپ جازادى. جالپى، ءوز ماڭايىمىزدا كوڭىلگە قاياۋ سالاتىن ءجايلار بار. كەيبىر باسىلىمدارداعى ءوزارا ايتىس، ءبىرىن-بىرى كەمسىتۋ، بەتىن تىرناۋ، ماسەلە اينالاسىندا اشۋ كوتەرۋ، تارتىس تۋعىزۋ بايقالادى. گازەت بەتىن داستارقان باسىنداعى ۇساق اڭگىمەلەرگە پايدالانۋعا سەن نە دەيسىڭ، قالاي قارايسىڭ؟ جالپى، كوڭىلدە جۇرگەن ويلار، تولعاندىرار ماسەلەلەر كوپ.
سالەممەن، كامال دوسىڭ
You Might Also Like
