وتىرىپ ءبىر ويلانساق
شەرحانعا حات
قۇرمەتتى شەرحان! «اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگى قالاي جۇرسە، سوڭعى دوڭگەلەگى سولاي بۇرىلادى» دەگەن ەمەس پە؟ وسى ەكونوميكالىق رەفورمانى، نارىققا جولدى باستاعان رەسەيگە ەرىپ، ءبىز دە قويىپ كەتتىك. وسى بەس جىل بويى سولاردا بۇگىن نە بولسا، ەرتەڭ بىزدە دە تاپ سول بولاتىنىن كورىپ، كوزىمىز جەتىپ كەلەدى. ولار جۇمىس ىستەپ تۇرعان مىڭداعان زاۋىت-فابريكالاردى توكتاتتى، قالعاندارىن جەكەشەلەندىرىپ، توز-توزىن شىعاردى. اقىرى وندا دا، بىزدە دە سوناۋ ءبىر كەزدەگى قۋاتتى، مىقتى ونەركاسىپتىڭ جارتىسىنان ازى (40 پايىز) عانا قالدى. ءوندىرىس كولەمىنەن 80-جىلداردىڭ، اۋىل ءونىمى جاعىنان 70-جىلداردىڭ، قۇرىلىس سالاسىنان 60-جىلداردىڭ، جالپى حالىقتىڭ تۇرمىس-تۇتىنۋ مولشەرىنەن 50-جىلداردىن دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراپ تومەن تۇستىك. ەكونوميكا ءمينيسترى رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىن قايتا قۇرۋ، جانداندىرۋ ءىسى كەمى 15 جىلعا سوزىلادى دا، وعان ءبىر تريلليون دوللار قاجەت بولادى دەيدى. ال ەندى شەشەن شىعىنىن قوسقاندا ەكى تريلليون دوللار قاجەت بولادى. مۇنشا قىرۋار قارجىنى كىم بەرەدى؟ ءقازىر بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ باسقالارعا جىلىنا بەرەتىن قارجى كولەمى 325 ميلليارد دوللار ەكەن. دەمەك سول دۇنيەجۇزىلىك اينالىمدا جۇرگەن بار قارجىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جىل سايىن رەسەيگە بەرىپ وتىرۋ كەرەك. ونى كىم بەرەدى، وعان كىم كونەدى؟ ا ل رەسەيدىڭ ءوز قازىناسى وعان ماڭايلامايدى دا!
قازاقستاندا شە؟ شەتەلدىكتەردىڭ باسقارۋىنا بەرىلگەن باعالى ونىمدەر شىعاراتىن اسا ءىرى، پايدالى دا ءتيىمدى كاسىپورىندار، شەرحان-اۋ، الىنعان ءونىمدى وزدەرى ساتادى جانە كىمگە، قانشاعا ساتسا دا ءوز ەركى ەكەن. ەڭ عاجابى، ءبىزدىڭ زاڭىمىز ولارعا قوسىمشا كۇن سالىعىن تولەمەۋگە دە ەرىك بەرىپتى. جەزقازعان مىس ءوندىرىس ورىندارى وسىدان جارتى جىلدا 3،2 ميلليارد تەڭگەنىڭ سالىعىن تولەمەگەن. سول سياقتى بار ءونىمىن تۇگەلدەي شەتەلدەرگە ساتاتىن وسكەمەن كومبيناتتارى، سوكولوۆ-سارىباي كەنىشى، پاۆلودار اليۋمينيي زاۋىتى دا سونداي سالىقتى تولەمەيدى. قايتا وسى كاسىپورىندار ءبىر توقسان ىشىندە بۇرىن بەرگەن قوسىمشا كۇن سالىعىنان 3 ميلليارد تەڭگەنى قايتارىپ العان. قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ يەسى يسپات-كارمەت 1،2 ميلليارد تەڭگەنى قايتارىپ العان. بيۋدجەتتى سودان جانتالاسىپ، تۇرعىن ءۇي اقىسى، ۇساق قىزمەت ەسەبىنەن، شاعىن سالالاردان تولىقتىرماي نە ىستەيمىز؟
جاقىندا ۇكىمەت باسشىلارى ەندى كومىر مەن تەمىردى توننالاپ ەسەپتەمەۋ كەرەك، ولاردى اقشالاي باعاسىمەن ەسەپكە الۋ دۇرىس دەدى. ءيا، قارجى-قاراجات بيلەگەن مەملەكەتتە بار دۇنيە-مۇلىكتى اقشالاي باعالاعان دۇرىس تا شىعار. ءبىراق دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ەلدەردە مۇناي، كومىر، رۋدا، قارا جانە ءتۇستى مەتالداردى، ءتىپتى التىن مەن ۋراندى دا توننالاپ ولشەيدى دە، توننامەن ەسەپتەيدى عوي. ودان نەگە قاشامىز؟ ونىڭ سەبەبى — كوپ جىل بويى كوپ كولەمگە، ميلليونداعان توننالارعا ۇيرەنىپ، ءبارىن سونىمەن ولشەپ-باعالاپ قالعان حالىق ءقازىر دە سول تونناسىن ىزدەيدى، سوعان قاراپ ونىمدەردىڭ ازايىپ-كوبەيگەنىن ءبىلىپ وتىرادى. مىنە، ماسەلە وسىندا. ءقازىر ول توننالار 4-—5 ەسە كەمىپ كەتكەن.
بىرەر مىسال. 1990 جىلى قازاقستاندا مۇناي 22 ميلليون توننا ەدى، ەندى 14 ملن توننا عانا بولىپ وتىر، كومىر — 131 ميلليون توننا ەدى، ەندى 50 ميلليون توننا اينالاسىندا.
ءبىر كەزدە سونشا ميلليون قويدىڭ قاجەتى بار ما، قويدى كوبەيتپەي-اق ەت پەن ءجۇن تابا الامىز دەگەن ەدى ۇكىمەت باسشىسى. سودان قويدى ازايتىپ، 36 ميلليوننان قانشا جىل ەڭبەك-بەينەتپەن جەتكەن ەدىك) 16 ميلليونعا دەيىن ازايتتىق. ونىڭ ەسەسىنە ەتتى، شۇجىقتاردى شەتەلدەردەن دوللارعا ساتىپ الامىز.
امەريكاندىقتار كۇستىڭ كەۋدە ەتىن وزدەرى جەيدى دە، سيديعان سيراقتارىن بىزگە جىبەرەدى ەكەن. ال وزىمىزدەگى 50 ميلليون باس قۇستى جەمسىز، كۇتىمسىز قالدىرىپ، 20 ميلليونعا تۇسىردىك. قانداي وبال دەسەڭىزشى! شەتەلدەرگە بەرگەن قارجىعا سول قۇسقا نەگە جەم اپەرمەدىك. انە ءبىر جىلى ەگىن جاقسى شىعىپ، 16 ميلليون توننا استىق قىزىلداعاندا، ونشا استىق قاجەت ەمەس، بۇدان ازى دا جەتەدى دەپ ايتقانبىز. ەندى قاراساق، سول استىقتى التىنعا الۋشىلار كوبەيىپ جاتىر...
شەرحان، اۋىل ءحالى تۋرالى جانىن اۋىرىپ، قينالىپ جازعانىڭدى مەن ابدەن تۇسىنەمىن. باياعىدا مەكتەپ بىتىرگەنشە جازعى دەمالىستا شەشەمە جاردەمدەسىپ، قوزى باققان، بۇزاۋ قايىرعان اۋىلىمىز عوي. ونداعى قيىندىق سوعىستان كەلگەنىن ءبارى تۇسىنەتىن، شىدايتىن. ەرتەڭ ءبارى تۇزەلەدى، ورنىنا كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەتىن. قازىرگى قيىندىق، كىم جاساسا دا، قولدان جاسالىندى عوي. مۇنىڭ اياعى نەمەن تىنارىن دا، قاشان تىعىرىقتان شىعاتىنىن دا ەشكىم ايتا المايدى.
ءبىر قۇرت كەمىپ، جارتىسىنان از عانا قالعان قوي باسى ەندى قايتىپ كوبەيمەيدى. سول الدىنداعى 20 ميلليونعا جۋىق قويىنان ايىرىلعان قويشىلار تاياق ۇستاپ قاڭعىرىپ قالدى. قانشا قويشى جۇمىسسىز قالدى، ەسەپتەپ بەرشى دەيسىڭ سەن. ونىڭ ەسەپتەيتىن ەشتەڭەسى جوق. سول جويىلعان 43 مىڭ وتاردى باعاتىن 130 مىڭ قويشى جۇمىسسىز قالعان. ولاردىڭ وتباسىندا كۇن كورىپ وتىرعان ادامداردىڭ سانى (ءبىر ۇيدە 7-8 ادامنان دەسەك) ءبىر ميلليونعا جاقىندايدى ەكەن. ولار ەندى قايدا بارىپ، نە جۇمىس ىستەپ، ءقايتىپ كۇن كەرەدى؟ وتكەن جىلى اۋىلدان 275 مىڭ ادام كوشىپ كەتىپتى. بۇل دا كەمى ءبىر جارىم ميلليون ادام! ولار بوسىپ قالاعا كەلەدى. قالالاردىڭ وزىندە ءقازىر ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام جۇمىسسىز ءجۇر. الماتىدا سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىندا ارىقتى جاعالاپ وتىرعان جاس جىگىتتەردى كوردىڭ عوي. سولار بىرەۋ كەلىپ الىپ كەتەر مە دەپ، جۇمىس كۇتىپ وتىرعاندار.
سول قويدىڭ باسىن ساقتاۋعا (50 ميلليونعا دەيىن كوبەيتپەسەك تە) ابدەن بولاتىن ەدى. ول ءۇشىن قالىپتاسقان شارۋاشىلىقتاردى بۇزباۋ، تاراتپاۋ كەرەك ەدى! وسى ءبىر ءىستى مەملەكەت اۋىل قامىن ءوز موينىنان سىپىرىپ تاستاۋعا ۇمتىلىپ، شاپشاڭداتا، اسىقتىرا ءتۇستى. اقىرى نە بولعانىن جۇرت كەرىپ وتىر. سول ناۋقاننان امان قالعان جەكە كولحوز-سوۆحوزداردىڭ ءقازىر شارۋانى دۇرىس جۇرگىزىپ، تۇرمىستى دا ۇستاپ وتىرعانىن گازەتتەر جاقىندا جازدى.
اۋىلدى امان ساقتاۋ ءۇشىن، شەرحان، اۋىلداردى سول جەكەشەلەپ العان مال-جەرلەرمەن بىرگە (ولاردى وزدەرىنە جازدىرىپ) اسا ءىرى بىرلەستىك-اسسوسياييالارعا باستارىن قوستىرۋ قاجەت. كەي جەرلەردە متس-تەردى كايتا قۇرىپ جاتىر، كووپەراتيۆتەر قۇرىلۋدا.
سەن قوزعاعان اڭگىمەنىڭ ءبىر قىرى بار. كەزىندە ۇكىمەت كەپىلدىگىمەن قىرۋار نەسيە العاندار كىمدەر ەدى؟ «دەلوۆايا نەدەليا» گازەتىندە جاريالانعان تىزىمدە مىنالار اتالعان: «ىنتىماق — 7،5 ميلليون دوللار (ءۇش رەت)، جەڭىل ونەركاسىپ حولدينگى — ەكى رەت، 8 ميلليون دوللار، «كىزمەت» كومپانياسى — 0،5 ملن. دوللار، مەدەۋ-ەمساش بىرىككەن (تۇركيامەن) كاسىپورنى 8 ميلليون دوللار العان. ونىڭ بارىنە س. تەرەششەنكو قول قويىپ، رۇقسات بەرگەن. ال جەكە ادامداردىڭ ىشىندە 19 ادامنىڭ قايتارماعان قارىزى 50 ميلليون دوللار بولعان.
ءوز توپىراعىندا، ءوز جەرىندە ارزان ءجۇمىسشى كۇشىنە اينالۋ دەگەن — نەوكولونياليزمنىڭ ەن ءبىر جاسىرىن دا جەكسۇرىن ءتۇرىنىڭ ءبىرى دەپ مارات قابانبايەۆ جازعانداي، شەتەلدەرگە باسقارۋعا بەرگەن كاسىپورىنداردىڭ باسشىسى، ءوندىرىس جۇرگىزۋشىلەرى اراسىندا كازاكتار بىرتىندەپ ازايىپ، ىعىسىپ بارا جاتىر...
«ەسەڭگىرەتىپ ەمدەۋ بايىپتاماسى ەركىن نارىق قاتىناستارى مەن ەركىن باعا رەجيمىن تەز ەنگىزۋدى كوزدەدى، — دەپ اتاپ كورسەتتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتابىندا. — باعا ىرىقسىزداندىرىلاتىن كەزدىڭ وزىندە ول بىردەن ءۇش ەسە كوبەيەدى دەپ ەسەپتەلدى. ال شىن مانىندە، باعا لەزدە 10-12 ەسەگە دەيىن ءوستى. ءبىر جاعىنان ەكونوميستەر بىردەن 4 ەسە كوپ قاتە جىبەرىپ وتىرسا دا، ايتىلمىش ۇلگى كۇشتەپ جۇزەگە اسىرىلدى. تاپ سول كەزدەن باستاپ وزگەرىستەرگە دەگەن كۇماننىڭ قازىرگىدەي وتە-موتە كۇشەيىپ كەتۋىنە نەگىز سالىندى».
پرەزيدەنت وتكەن جولىمىزدا ورىن العان وسىنداي جاعدايعا نازار اۋدارىپ، كوعامدى ريەۆوليۋسيا ارقىلى وزگەرتۋ، رەفورمانى كۇشتەپ تانۋ قاراما-قارسى ناتيجەگە جەتكىزۋى ىقتيمال ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. «مەن ەۆوليۋسيالىق دامۋدى، كوعامدى بىرتىندەپ، جان-جاقتى دايىنداپ الىپ بارىپ، رەفورمالاۋدى جاقتايمىن»، — دەپ تۇجىرىمدايدى ەلباسى ءوز ويىن.
وسى باعىتتى مىقتاپ ۇستاناتىن بولساق، ءالى دە كەش ەمەس. ءبىز دە ويلانىپ، ءبىر قاراپ الساق ارتىق بولمايدى.
دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ءبارى ايقىن، اشىق، بىرلەسىپ قيمىلداۋعا جاعداي بار ەمەس پە؟ ءوز تاريحىمىزدان دا ىزدەيتىن، الاتىن ۇلگى-ونەگەلەر مول. ءبىزدىڭ قازىرگى كەزەڭىمىز، بايقاپ وتىرساق، شەرحان، سوناۋ 1917-1920 جىلداردى ەسكە تۇسىرەدى. مەن جاقىندا سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ، كىتاپتارىن وقىپ شىقتىم. قانداي عاجاپ ادامدار! سول كەزدەگى باسشىلاردىڭ ءبارى ءارى وتكىر ساياسي قايراتكەر، ءارى تەرەڭ ءبىلىمدى ويشىلدار بولعان-اۋ. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۇتاس تۇركىستان جولىنداعى كۇرەسى، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاقتىڭ تاۋەلسىز اۆتونومياسىن قۇرعان الاش يدەياسى، ساكەن سەيفۋللين مەن وراز جاندوسوۆتىڭ «قازاق» اتىن قايتارىپ الۋى، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ رەسمي جيىندا «مەن گولوششەكيننىڭ سوزىنە قوسىلا المايمىن»، — دەپ ايتىپ سالعانى — وسىنىن، ءبارى قىمبات تاعىلىمدار. ولار كەي ماسەلەلەرمەن ءوزارا كەلىسە الماسا دا (ءىرى قايراتكەرلەردىڭ ءوز كوزقاراسى، ويى بولادى)، ورتاق ەل بىرلىگىن، ۇلتتىڭ قامىن ويلاعاندا بىرگە بولاتىن.
وسى ماقالا-حاتتىڭ سوڭىندا، شەرحان، ساعان ايتار ءبىر ءسوزىم بار. ەكەۋمىز ەلدىڭ، حالىقتىڭ، اسىرەسە اۋىلدىڭ حال-جاعدايى تۋرالى جۇرتتىڭ ايعايلاپ تا، سىبىرلاپ تا ايتىپ جۇرگەن سوزدەرىنىڭ توڭىرەگىندە وي قوزعادىق. جاعداي سولاي، دەگەنمەن رەفورمانى بۇدان ءارى جۇرگىزگەندە حالىقتىڭ ءحالىن جەڭىلدەتەر جاعى ويلاندىرۋعا ءتيىس. رەسەي سوعان باردى.
ەلدىڭ قورعانىسى جايلى مازاسىزدانۋىڭ ورىندى. ەندى بۇكىلالەمدىك تىنىشتىق بولسىن دەپ تىلەيمىز. ءوز ىشىمىزدەن ەشقانداي وت شىعىپ كەتە قويماس. ەلباسى ول جاعىن قاتاڭ ەسكەرىپ وتىر عوي.
ايتپەسە ءبىزدىڭ بايتاق شەكارامىزدى تۇگەلدەي تاس ءتۇيىن قورعايتىن اسكەر جاساقتاۋ، ونى ۇستاپ تۇرۋ بىزگە ءازىر اۋىر.
سەن كەيىن ءسوزىنىڭ باسىن قىلمىستىق ارەكەتتەرگە قارسى كۇرەس جايىنا بۇرىپ جىبەردىڭ. ەل ايتىپ جۇرگەن جايلاردى، ادامداردى تۇستەپ ايتىپسىڭ. وعان ۇكىمەت امال-شاراسىن قولدانار، جازىقتىلارىن جازالار.
ال وسى ەكەۋمىزگە تىكەلەي قاتىسى بار ءبىر انگىمەنى سەن ءبىلىپ وتىرساڭدا ايتپايسىڭ. ول مىنا بەلگىلى ءبىر جازۋشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ ءوزارا بەت جىرتىسىپ، ايتىسقا بارىپ، باسپا ءسوز بەتىندە سالعىلاسۋى. كەيبىرەۋلەر ءوزىنىڭ قاراقان مۇددە-نامىسىن كوزدەپ، حالىقتىڭ، ۇلتتىق تىنىشتىق-بەرەكەسىن قۇربان ەتىپ جىبەرۋگە دە بار ەكەن. وسىندايدان ساق بولۋىمىز قاجەت. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، شەرحان، ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ. سوزىنە جۇرت قۇلاق اسادى. سول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى ءارقاشان سەزىنىپ وتىرساق.
مەن، شەرحان، اناۋ، «قازاقستان. XXI عاسىر» اتتى كولەمدى ماقالانى جازعانداعى ماقساتىم — ەلىمىزدىڭ ەشقاشان بانان رەسپۋبليكاسى بولمايتىنىن، جەرىمىزدىڭ سونشالىق قىرۋار بايلىعى بار ەكەنىن ايتىپ، جايىپ سالۋ ەدى عوي. سەن ونى تاراتىپ، جالعاپ اكەتتىڭ، ءبىراز وي قوزعادىق. پىكىرىمىزدىڭ ۇلاسىپ، ۇيقاسقانىڭ كوردىك. سول ءۇشىن ساعان راقمەت.
سالەممەن KAMAل دوسىڭ
You Might Also Like
