InfoHub Logo

«لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ (قازىرگى «جاس الاش») قاراعاندى وبلىسى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى ەدىم. تەمىرتاۋداعى مەتاللۋرگيا الىبىنىڭ ىرگەتاسى قالانعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. تالاي-تالاي شاحتالاردىڭ استىنا ءتۇستىم.

وسىنىڭ ءبارىن گازەتكە ۇزدىكسىز جازىپ تۇردىم. ءبىر كۇنى رەداكسيادان تەلەفون سوعىلدى. سەنى سك شاقىرىپ جاتىر، تەز جەت دەدى. جەتتىم. قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءوزى قابىلدادى. ماقتادى. جاعدايىمدى سۇرادى. جاعدايىم جاقسى. قاراعاندىنىڭ قاق ورتاسىندا جاقسى ءۇيىم بار.

بارا بەر، — دەدى ءبىرىنشى حاتشى، — كەيىن سويلەسەمىز، — دەدى.

كەيىنى — 1959 جىلدىڭ اياعى ەكەن. تاعى دا شاقىرىپ الىپ، مەنى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ساتتار بولدەكبايەۆتىڭ ورىنباسارى ەتىپ وتىرعىزىپ قويدى. ءوڭىم تۇرماق ءى ۇسىمە كىرمەگەن تىرشىلىك. پەندەمىز عوي، قۋاندىم. ار جاعىندا مە كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەيىن.

مەنىڭ قاراعاندىداعى تىلشىلىك قىزمەتىمدى، تۋراتىن ءۇيىمدى راحىمبەرلين دەيتىن بىرەۋ الاتىن بولدى. مەيلى. ونى ءوزىم قولىنان جەتەكتەپ ءجۇرىپ پاتەر بيۋروسىنا بارىپ، ءۇيدىڭ وردەرىن سونىڭ اتىنا جازدىرىپ بەردىم.

الماتىدان پاتەر بەرەتىن شىعار دەپ دامەلىمىن.

سونىمەن جاڭا، 1960 جىلدىڭ ءدال باسىندا ەمشەكتەگى بالامدى كوتەرىپ، ەكىقابات ايەلىمدى جەتەكتەپ الماتىعا جەتەيىن. ءۇي جوق. سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ ءبىر جارىم بولمەلى ۇيىنە بارىپ تىعىلدىق. ءۇي بەرەتىن شىعار. شاقىرىپ العان وزدەرى عوي دەپ قويامىن.

ءبىر كۇنى سك-نىڭ بيۋروسى شاقىرادى دەدى. باردىم. بارسام، ءبىرىنشى حاتشى بيۋرو ۇستىندە «پيونەر» جۋرنالى جابىلسىن. ونىڭ باس رەداكتورى «لەنينشىل جاس» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ بەكىتىلسىن دەپ سوعى-ى-ەپ وتىر.

باسە، باتپان قۇيرىق كەنەتتەن قايدان بۇيىرا قالدى دەپ-اق ەدىم-اۋ. ۇلكەن ادامنىڭ سوزىنە قۇدايداي سەنگەندىك قوي. ايتپەسە ورىنباسار بيۋرودا عانا بەكىتىلەدى. الماتىدان ءۇي الۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى. مەندە ونىڭ ءبىرى دە جوق. ايدالادا قالدىم.

بارىنەن دە الگى قاراعاندىدا مەنىڭ ورنىما كەلگەن قاسقاعا جىپ-جىلى ءۇيىمدى، ءتاپ-تاۋىر قىزمەتىمدى ءوز قولىمنان بەرگەنىمدى ايتساڭشى. سويتسەم، ول قاسقا شوڭ ءبىرىنشى حاتشىنىڭ تۋعان جيەنى ەكەن عوي.

بيۋرودان شىعىپ بارا جاتىپ بىرىنشىگە: «ادامدى مۇنشا قورلاعانىڭىز قالاي؟» — دەپپىن.

سوندا بارىپ بۇل ومىردە نەشە ءتۇرلى ادىلەتسىزدىك، زۇلىمدىق بولاتىنىن جان-تانىممەن سەزدىم.

جاستار گازەتىندەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە بارماي، سول كۇنى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا بارىپ جاي ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاستىم.

مۇندا باس رەداكتور قاسىم ءشارىپوۆ. ءبىرىنشى ورىنباسارى اباي بەيسەنبايەۆ «لەنينشىل جاستىڭ» بۇرىنعى باس رەداكتورى. مەنى كەزىندە جۇمىسقا العان ءوزى. سول اباي مەنى ەندى قاسىم شارىپوۆكە ەرتىپ اپارىپ، قىزمەتكە الدىردى. ءسويتىپ، «سوسياليستىك قازاقستاندا» ەكى جىلدان استام ءجۇرىپ قالعانىمدا، باياعى كومسومول ورتالىق كوميتەتى مەنى شاقىرادى. بۇل كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشى وزبەكالى جانىبەكوۆ، يدەولوگيا حاتشىسى كامال سمايىلوۆ. وزبەكالىنى تانىمايمىن. كورگەن كىسىم ەمەس. كامال تانىس. «لەنينشىل جاستان» وسكەن.

نە كەرەك، مەنى «لەنينشىل جاسقا» باس رەداكتور ەتىپ بەكىتتى. سوندا دەيمىن-اۋ، مەنى وسى ۇلكەن كىزمەتكە قويۋعا جانىبەكوۆ قالاي كەلىستى؟ ارينە، كامال ايتقان شىعار. سويتسە دە ءوزى كوز جەتكىزۋى كەرەك قوي. مەنى وعان جاقسى تانىستىرعان گازەتتە ىلعي دا جاريالانىپ تۇرعان مەنىڭ جازعان وچەرك، ماقالالارىم بولار.

سوندا بۇل جانىبەكوۆ ادامنىڭ تۇسىنە ەمەس، ىسىنە قارايتىن بولعانى عوي.

سودان تابانى كۇرەكتەي سەگىز جىلىم «لەنينشىل جاستا» باس رەداكتور بولۋمەن ءوتتى. سك-دا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ وزبەكالى دە وسى شامالاس وتىردى.

جۇمىس بابىندا نەشە الۋان جاعدايلار بولادى. بۇل تۇستاعى لەنينشىل جاس» مەيلىنشە حالىقشىل ەدى. سونىڭ ءسوزىن سويلەدى، جوعىن جوقتادى، بارىن باپتادى. سونىڭ ارقاسىندا تارالىمى جىلدان-جىلعا ەسەلەپ ءوستى. ءتىپتى شيرەك ميلليونعا جەتتى-اۋ.

ادەبيەت تۋرالى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىمەن ايتىس تا ءورشي ءتۇستى. سول تۇستا ادەبيەت گازەتىندە «فورماليزم»، «ابستراكسيونيزم» دەگەن جاعىمسىز تەرميندەر كورىنە باستادى. ول كەزدە بۇل ' سوزدەر «ناسيوناليزم»، «تروسكيزم» دەگەن سياقتى سۋىق ەستىلەتىن. مۇنداي ايىپقا سول تۇستا تالانتتى جاس اقىن-جازۋشىلار قاتتى ۇشىرادى.

ال «لەنينشىل جاس» ولاردى شىرىلداپ قورعادى، شىعارمالارىن جاريالادى. ۇلكەن سك قاباعىن شىتتى. ۇلكەن سك جاستار گازەتىنىڭ باس رەداكتورىمەن سويلەسە بەرمەيدى. سويلەسسە سول گازەتتىڭ باس يەسى — كىشى سك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىمەن سويلەسەدى. گازەتىڭدى بەيباستاق ەتپەي، ءتۇزۋ ۇستا دەيدى. كومسومولدىڭ باسشىسى باسقا بىرەۋ بولسا: ۇلكەن سك ايتتى، داۆاي كەت دەپ مەنى الدەقاشان بوساتىپ جىبەرەر ەدى.

وزبەكالى جانىبەكوۆ وعان بارمادى. ويتكەنى جاستار گازەتىنىن اق جولدا، ادىلەت جولىندا ەكەنىن بەك تۇسىنگەن، وسى جولدى ءوزى دە قالايتىن، ونى مەيلىنشە قورعاۋ كەرەك ەكەنىنە كوزى جەتكەن ادال ازامات ەدى. مەنى قۇرباندىققا شالدىرمادى.

ۇلكەن سك- نىڭ تالاپ ەتۋىمەن كىشى سك ءوز بيۋروسىندا «لەنينشىل جاس» ماسەلەسىن تالاي رەت تالقىلادى. جانىبەكوۆ بىزگە ۇرىسقان بولادى، ءبىراق قان شىعارماي، شىبىرتقىلايدى. ءبىر رەتتە لەنيننىڭ تۋعان كۇنى ەدى-اۋ دەيمىن. ءيليچتىڭ پورترەتى ءبىرىنشى بەتتە باسىلعان. جارىقتىقتىڭ باسى ءداۋ عوي. ماڭدايى، شۇيدەسى شىعىڭقى. ول كەزدەگى باسپاحانا قازىرگىدەي ەمەس، سۋرەت كليشەگە تۇسەدى. سول كليشە كەيدە كولونكاعا سىيماي قالادى. ونى مەترون-پاج قايشىمەن قىرقىپ سىيدىرادى. مىنا لەكەمنىڭ باسى دا سىيماي قالعان ەكەن.

شۇيدەسىن قىرقىپ تاستاپتى. بىلاي قاراعاندا، ءبۇلىنىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق.

ءبىراق ۇلكەن سك مۇنى ۇلكەن ساياسي قاتە دەپ باعالادى.

بيۋروعا تاعى تۇستىك.

بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبىرسىپىراسى بۇدان «ورگۆىۆود» جاساۋ كەرەك دەپ قۇلقىن قاقتى. «ورگۆىۆود» دەگەنى — باس رەداكتوردى قۇرتۋ كەرەك دەگەنى.

وزبەكالى جانىبەكوۆ قارسى بولدى.

كەلەسى جولى گازەتىمىزدە «قازاقكونسەرت، ءحالىڭ قالاي؟» دەگەن ۇلكەن ماقالا جاريالاندى. «قازاقكونسەرت» ارتىستەردىڭ ورداسى. ونى بيلەپ تۇرعان چەرنىشوۆ (بايى)، چەرنىشوۆا (قاتىنى) دەگەندەر ەدى. ارتىستەردىڭ اۋىزىنداعىنى جىرىپ الىپ جەپ قويۋ، ۇلتتىق كادرلاردى قۋدالاۋ، تالانتتىلارعا جول بەرمەۋ — بىلىق-شىلىقتارى تولىپ جاتىر.

بۇلار سول كەزدەگى كسرو كوسەمى برەجنيەۆتىڭ كاناتىنىڭ استىندا جۇرگەن ەركەتوتايلار دەپ ەستيتىنبىز. ءبىراق كوسەمنىڭ جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن العاندار دەپ ويلاماپ ەدىك.

گازەتتىڭ «سيگنالنىي ەكزەمپليارى» اۋەلى ۇلكەن سك-عا تۇسەدى عوي. تاڭەرتەڭ جۇمىس باستالماي جاتىپ ۇيدەگى تەلەفون ادەتتەگىدەن بولەكشە بەزىلدەپ قويا بەردى. يدەولوگيا حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى ەكەن. ماعان زىلدەنە:

— تەز جەت! — دەدى.

يدەولوگيا حاتشىسى تاپال عانا، باسى ۇلكەندەۋ، بۇيرا شاشتى، بەتى تىم شۇبار كىسى ەدى، جارىقتىق ۇلكەن-ۇلكەن جيىنداردا: دومبىرانىڭ زامانى وتكەن، كيىز ءۇي فەوداليزمنىڭ، جابايىلىقتىڭ قالدىعى، «بەشبارماقتى» قولمەن جەۋدى قويۋ كەرەك دەپ تالاي ۋاعىز ايتقان.

وسىنىڭ الدىندا عانا جاس اقىن قادىر مىرزا ءاليدىڭ ولەندەرىن ءبىز باسقاندا، ونى «سوسياليستىك قازاقستان» قاتتى سىناپ، ءبىز وعان كەلىسپەي، وسى حاتشى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۇسەبايەۆتى جانە مەنى شاقىرىپ الىپ، ماعان: «ۇلكەن اعانىڭ بەتىنەن نەگە الاسىڭ؟» — دەپ ءبىر قاھارلانعان.

ەندى، مىنە تاعى... مەن كىرگەن بويدا، سالەمىمە جاۋابى:

— تۆويۋ مات... — ورىسشالاپ تۇرىپ مىقتاپ ءبىر بوقتادى. قازاقشا بوقتاۋدان گورى ورىسشاسى ءوتىمدى، وتكىر بولادى دەپ ويلاسا كەرەك.

— سەن ءوزىڭ ولگەنىڭمەن كويماي، ءبىزدى دە قۇرتايىن دەدىڭ عوي!

— نە بوپ قالدى؟

— ءمۇلايىمسي قالۋىن. ءاي، چەرنىشوۆتاردا نەڭ بار-ەي، سەنىڭ! باسقا ماسەلە تابىلمادى ما؟ برەجنيەۆتىڭ كومەكشىسى تەلەفون سوقتى. قونايەۆتىڭ وزىمەن سويلەسىپتى.

— كوميسسيا تەكسەرسىن. ءبارى شىندىق.

يدەولوگيا كوسەمى تەرەزە جاققا قاراپ، ۇندەمەي قالدى.

سودان سوڭ:

— شىندىق ەكەنىن مەن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ نەگە ابايلامايسىڭ؟ ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى دەۋشى ەدى، راس ەكەن عوي، — دەدى.

اق تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن الدى.

— ءاي، مىنالارىڭ تاعى ءبۇلدىردى عوي. بىردەڭە قىلساڭدارشى، نە قاراپ وتىرسىڭدار؟ — دەدى.

بايقايمىن، ءسىرا، جانىبەكوۆپەن سويلەستى.

ەندىگى اڭگىمە كىشى سك-دا.

ءبىراق جانىبەكوۆ تۋرا كەلگەن اجالدان مەنى تاعى اراشالاپ الىپ قالدى. بۇل سك-دا جۇرت سىرتىنان «بوناپارت» دەپ اتايتىن ءبىر حاتشى بولۋشى ەدى. اسىرەسە سول قۇلشىنىپ، مۇندايلاردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك دەدى. مەنى ايتقانى.

سوندا وزەكەم: «سلۋشاي، زايميس سۆويم دەلوم»، — دەپ الگىنىڭ ارىنىن باستى. «بوناپارت» ونەركاسىپ، ءوندىرىس جاستارى جاعىنىن حاتشىسى عوي.

كەيىن ويلايمىن عوي. تۋعانىم ەمەس، تۋىسقانىم ەمەس، ءتىپتى رۋلاس تا ەمەس. ناعاشى-جيەندى دە ەمەسپىز. بۇل جانىبەكوۆ نەگە مەنى قايتا-قايتا وكتان الىپ قالادى؟

سويتسەم، سول امىرشىلدىك زامانىندا دا ادىلەت جولىنان تايماعان ادامدار بولعان ەكەن. ءبىراق ولاردىڭ جولى جىڭىشكە بولادى ەكەن. سول جانىبەكوۆ ايتپەسە سول كەزدە-اق ۇلكەن سك-نىڭ دايىن تۇرعان يدەولوگيا حاتشىسى ەدى عوي. جولاتپادى. «ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا تاعىلدى.

مەن وعان ەكى رەت ارىز اپارىپ بەردىم. «لەنينشىل جاستى» سەگىز جىل باسقاردىم. جاس بولسا ۇلعايدى. ۇدايى جاستار اراسىندا ساقالدى باسىممەن جۇرە بەرگەنىم جاراسپاس دەدىم. ەكەۋىندە دە قايتارىپ جىبەردى.

ءۇشىنشى رەت:

— «جالىن» دەگەن الماناح اشىلدى. كەيىن جۋرنال بولادى. سونى جولعا قويۋعا كۇش سال، — دەدى.

مەن «جالىنعا» كەتتىم. بۇل 1970 جىلدىڭ اياعى ەدى.

كوپ ۇزاماي، جاڭادان تورعاي وبلىسى اشىلىپ، وزبەكالى جانىبەكوۆ سونداعى وبكومنىڭ قاتارداعى ءبىر حاتشىسى بولىپ، «قۇرمەتپەن جەر اۋدارىلدى».

ال وزبەكالىنىڭ جاڭا قۇرىلعان وبلىسقا وراسان ەڭبەك سىڭىرگەنىن تورعايلىقتار ءالى كۇنگە دەيىن جىر قىلىپ ايتادى. ونداعان جىلدار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتسا دا، كەيبىر وبلىستاردىڭ قولى جەتپەگەن مادەنيەت وشاقتارى: تەاتر، مۋزەي، فيلارمونيا، ت.ب. يگىلىكتەر تىكەلەي وسى جانىبەكوۆتىڭ اقىل-ويى، كۇش-جىگەرى، قايسارلىعى، وزىنە كىنا رەتىندە تاعىلعان «ۇلتشىلدىعى» ارقاسىندا تەز ارادا دۇنيەگە كەلدى.

ەلىم دەپ تۋعان قايسار جان. ينستيتۋتتان العان ماماندىعى بويىنشا ول تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ەدى. ال قۇداي بەرگەن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ارقاسىندا ول ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىمنىڭ يەسى ەدى. ول — بىرەگەي ۇيىمداستىرۋشى، بىرەگەي ۇيتقى. ول مۋزىكانى كەرەمەت بىلەتىن. ول — ەتنوگراف. ول — فيلوسوف.

بارىنەن دە قورلىعى: سول كەزدەگى جۇيە ونىڭ عالامات تالانتىن وبليسپولكومنىڭ جاي ورىنباسارلىعىنا عانا پايدالاندى-اۋ. سونىڭ وزىندە ول مادەنيەت مينيسترلىگى ىستەي الماعان تاماشا تابىستارعا جەتتى.

تىزە بەرسە كوپ. اقىرى سودىر جۇيە ونى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا سالاسىنداعى حاتشىسى ەتىپ سايلاۋعا ءماجبۇر بولدى. مىنە، سوندا وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرت اتىن اتاۋعا قورقاتىن قازاق مارقاسقالارىن مۇلدەم اقتاۋ پروسەسى باستالدى. بۇل ءو. جانىبەكوۆتىڭ قايسارلىعىمەن قولعا الىنعان تاريحي زور ءىس ەدى. ءبىز ءقازىر شاكارىم، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاردى قولىمىزعا تۋ ەتىپ ۇستاپ جۇرسەك، ونىڭ قاينار كوزى — باستاۋىندا وزبەكالى جانىبەكوۆ تۇردى. ونىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەرەسەن ەڭبەگىن تىزبەلەپ شىعۋ ءۇشىن عانا ۇلكەن كىتاپ جازۋ كەرەك.

تۋعان ەلىنە، جەرىنە، حالقىنا شەكسىز بەرىلە قىزمەت ەتكەن قايسار قايراتكەردىڭ ءومىرى قىسقا بولعانى وتە-موتە وكىنىشتى. وسى كۇنى كوزى ءتىرى كوپتەگەن اتقامىنەرلەر، ونەر، ادەبيەت قايراتكەرلەرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ وتى مول جۇرەگىنەن جىلۋ العاندار. ءبىزدى، تىرىلەردى، كەلەر ۇرپاقتى رۋحى قولداسىن دەپ دۇعا ەتكەن جان جامان بولمايدى.

ول — كيەلى ادام.

ال دۇعادان باسقا قولىمىزدان نە كەلەدى؟ وزەكەمنىڭ كوزىن كورگەن، شاراپاتىن سەزگەن ءتىرى پەندەلەر وزبەكالى جانىبەكوۆ ەسىمىن كەلەر ۇرپاقتارعا جەتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەي الادى؟ پارىز عوي. بىرىنشىدەن، الماتى، شىمكەنت، ارقالىق قالالارىندا وزبەكالى جانىبەكوۆ اتىندا ءبىر-بىر كوشەلەر بولعانى دۇرىس.

ەكىنشىدەن، الماتىداعى تۇرعان ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا ءمارمار تاقتا ىلگەنى جون.

ۇشىنشىدەن، ءوزى وقىعان جانە باسقا بىرنەشە مەكتەپتەرگە وزبەكالى ەسىمى بەرىلسە.

تورتىنشىدەن، الماتىداعى قازاقستان رەسپۋبليكالىق مادەنيەت جانە ونەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن وزبەكالى كينىبەكوۆ اتىنداعى ينستيتۋت دەپ اتاۋ يماندىلىق بولادى.

بەسىنشىدەن، ول جازعان قۇندى ەڭبەكتەردى باسىن قوسىپ، قايتا باستىرىپ شىعارۋ ماسەلەسى.

ەلى ءۇشىن ەتكەن زور ەڭبەگىن وسىلاي باعالاساق ارتىعى جوق.

قاڭتار، 1999 جىل

---