اتاتۇرىك. ۇلتتىق رۋح
ءمارمار تەڭىزىندە تۋعان ويلار
تۇرىكتەر ءوز مەيماندارىن بوسفور بۇعازى ارقىلى ءمارمار تەڭىزىنە الىپ شىقتى. مىنگەنىمىز — شاعىن اق كەمە. مەيماندار — تۇرىكشە ايتقاندا «مۇساپىرلەر» — ون سەگىز ەلدەن كەلگەن جازۋشىلار، جۋرناليستەر.
بۇل جيىندى بىرەۋلەر جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ كونگرەسى دەدى، بىرەۋلەر جازۋشىلار سەزى دەدى. نە دەسە و دەسىن، «ايتەۋىر ازيا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوپ وكىلدەرى قاتىسقان ۇلكەن جيىن.
ۇيىمداستىرعان تۇركى الەمى جازۋشىلارى مەن جۋرناليستەرىنىڭ قورى (فوند). تاقىرىبى: باسپا ءسوز، اقپارات قۇرالدارىنىڭ بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى.
شىعىپ سويلەگەن شەشەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بارلىق ەلدەردە دەرلىك سەنزۋرا دەگەن بالە جوق ەكەن. ياعني، دەموكراتيا.
ولاي بولسا، نە ماسەلە؟ جەر تۇبىنەن، ءتىپتى سوناۋ موڭعوليادان جەتىپ، جينالىس وتكىزۋ نە قاجەت؟
ماسەلە — كوپ نارسە سوزدە بار، ىستە جوق. قانشا جەردەن بوستاندىق دەپ ايقايلاساڭ دا، ءبارىنىن قوجايىنى — اقشا.
مەملەكەت اقشا تولەسە — وكىمەتتىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ.
پارتيا اقشا تولەسە — پارتيانىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ. جەكە بايلار قارجىلاندىرسا — سونىڭ سويىلىن سوعاسىڭ. ال ءوز الدىنا كۇن كورىپ، قارا قىلدى قاق جارىپ وتىرعاندار نەكەن-ساياق.
شىنشىل، ادال جۋرناليستەر، جازۋشىلار بار. وندايلار كوبىنەسە وققا ۇشادى. اتىپ كەتەدى.
ال اقشاعا ساتىلعان ارامزالارى دا بار. الدەكىمدەردىڭ جالداۋىمەن قالام سياسىنان جالاقورلىقتىڭ، بالەقورلىقتىڭ ۋلى ءزارى تامشىلاپ تۇرادى.
الەم قالاي الا-قۇلا بولسا، باسپا ءسوز دە، جۋرناليستەر دە سونداي.
سوندا ادىلەت قالاي سالتانات قۇرادى؟ شىندىق قايتسە جەڭەدى؟
وسىنىڭ توڭىرەگىندە تالاي-تالاي مارقاسقالار تىلدەرىن بەزەپ-اق باقتى.
كادىمگى قۇداي بەرگەن قىزىل تىلدەن، سوزدەن قۇدىرەتتى ەشنارسە جوق. ءبىراق سول ءسوز، سول ءسوزدى اق قاعازعا تۇسىرەتىن قالام كىمنىڭ قولىندا؟ پەرىشتەنىڭ قولىندا ما، ءازازىلدىڭ قولىندا ما؟ مىنە، ماسەلەنىڭ ەڭ شوڭى.
ءازىربايجان جازۋشىسى اناردىڭ ايتۋىنشا، ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى قاندى قىرقىس ءبىر اۋىز سوزدەن باستالدى. الدىمەن وق اتىلعان جوق، زەڭبىرەك زىركىلدەگەن جوق، بومبا جارىلعان جوق. ءسوز جازىلدى.
ونىسى راس. مەنىڭ ءالى ەسىمدە، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ سوڭعى سەزدەرىنىڭ بىرىندە ءازىربايجاننىڭ كارت جازۋشىسى مىرزا يبراگيموۆ مىنبەدە قولى-باسى دىرىلدەپ، قالتىلداپ تۇرىپ: «ادەبيەت گازەتىندە ارميان ءجۋرناليسى قاراباق تۋرالى بالەلى ءسوز ايتتى. وسىنىڭ سوڭى سويقانعا اينالىپ كەتپەسە ەكەن»، — دەپ قاتتى قاۋىپتەندى.
اقىرى، كوپ ۇزاماي سوعىس باستالدى دا كەتتى. مىڭداعان ادام قۇربان بولدى. مىڭداعان ادام ازاپ شەكتى.
ءقازىر مىنا انار سونى ايتىپ تۇر.
دەمەك قولىنا قالام ۇستاعاننىڭ قالامىنا، راديودان، تەلەديداردان سويلەگەننىڭ اۋزىنا ادام ەمەس، سەنزۋرا ەمەس، ار-ۇيات، ۇلى پاراسات قاراۋىل بولسىن. قازاق ايتادى: «ءبىر ەلى اۋزىڭا ەكى ەلى قاقپاق قوي» دەيدى. كوپشىلىككە ايتىلاتىن ءسوزدى اقىل-ويدىڭ، ار-وجداننىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ، جۇرەگىڭنىڭ ادال سۇزگىسىنەن وتكىزىپ بارىپ ايتپاساڭ، دۇنيە، از با، كوپ پە، ايتەۋىر الاساپىرانعا اينالادى.
تولىق ءۇش كۇنگە سوزىلعان تولىپ جاتقان توپان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى:
قازىرگى زاماندا، تەحنولوگيا وركەندەپ تۇرعان كەزدە، جۋرناليستيكا پارمەندى كۇشكە اينالدى.
دۇنيە جۇزىندە حابار-وشار قاجەتتىگى ارتا ءتۇستى.
وسىعان بايلانىستى ءجۋرناليستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە-موتە ارتىپ تۇر.
— ءجۋرناليستىڭ ادالدىعى ءزارۋ. ءجۋرناليستىڭ ەتيكاسى تۋرالى كودەكس كەرەك. جازىقسىزعا جالا جابۋ، بىرەۋدىڭ ار-وجدانىن قورلاۋ، جالعان اقپار، حابار تاراتۋ جۋرناليستكە جات، يمانسىز قىلىق.
— دەموكراتيانى، ادام قۇقىعىن قورعاۋ — ءجۋرناليستىڭ باستى مىندەتى.
— باسپا ءسوز تۋرالى مەملەكەتتەر زاڭى ءادىل بولسىن. جانە مۇلتىكسىز، قيتۇرقىسىز ورىندالار بولسىن...
ءبارى دە التىنداي جالتىراعان جاقسى ءسوز. جاقسى ءسوز جارىم ىرىس. ءبىراق ورىندالۋىن ايت.
كوركەم ادەبيەت تۋرالى دا ءبىرشاما اڭگىمە قوزعالدى. قاراپ تۇرساڭ: بارىندە دە ءبىر قايعى. ۋكراينادا كەزىندە اتاعى ءبىرشاما شىققان ميحايلو ستەلماح دەگەن جازۋشى بار ەدى. ونىڭ «ادام قانى سۋ ەمەس» دەگەن رومانى قازاقشا دا باسىلىپ شىقتى. سونىڭ بالاسى سلاۆا ستەلماح تا جازۋشى، دراماتۋرگ بولىپتى. ستامبۋلدىڭ مىنبەسىندە تۇرىپ الىپ، قازىرگى ۋكراينا ادەبيەتىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ايتقاندا كوزىنىڭ جاسى قول بولعانداي.
ال بىزدە، قازاقستاندا قانداي دەگەندە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباي مىرزا جازۋشىلاردى، جالپى مادەنيەت سالاسىن جارىلقايتىن كورىنەدى. بۇل ماقساتتا قور قۇرىلىپتى. سول ورتاق قازانعا جازۋشى دا، جۋرناليست تە، كينوشى دا، سۋرەتشى دە، ارتىستەر دە، كومپوزيتورلار دا ءوز قاسىقتارىن باتىراتىن كورىنەدى. ول قاسىققا نە ىلىنەدى — بولاشاق كورسەتەدى.
مۇنى ەسىتكەن باسقا ەلدەردىڭ جازۋشىلارى ەلەڭدەسىپ:
«و! و!» — دەستى. ەندى بۇل حابار جەر-جەرگە جەتەتىنى اقيقات. كەيىن ولار: «قالاي بولىپ جاتىر؟» — دەپ سۇراعاندا، جەلكەمىزدى قاسىپ، كۇمىلجىمەي، قاسقايىپ تۇرساق كانەكي!
اق كەمە بوسفور بۇعازىمەن ءجۇزىپ كەلەدى. ازيا مەن ەۋروپانىڭ شەكاراسى.
ەكى قۇرلىقتى جالعاستىرىپ تۇرعان بيىك كوپىردىڭ استىنان ءوتىپ بارامىز.
ستامبۋلدىڭ ءوزى دە ەكىگە ءبولىنىپ جاتىر. ءبىر جاعى ازيادا، ءبىر جاعى ەۋروپادا. مۇندا ازيادان ەۋروپاعا، ەۋروپادان ازياعا كۇندە قاتىناپ، جۇمىس ىستەيتىندەر كوپ.
بوسفور — تۋركيانىڭ التىن قاقپاسى. التىن بولاتىن سەبەبى: وسى بۇعاز ارقىلى تۇركيانىڭ قازىنا قازانىنا التىن تامشىلاپ تۋرادى. ويتكەنى قاراتەڭىز بەن ءمارمار، اگەي، ودان ارى اق تەڭىزدى (جەرورتا) جالعايتىن جالعىز جول وسى بوسفور. ال كۇن سايىن، ءتۇن سايىن بۇل جولمەن ونداعان شەتەل كەمەلەرى وتەدى. وتكەنى ءۇشىن اقى تولەيدى. از تابىس ەمەس.
تۇركيا — تۋريزم ەلى. ورتا ەسەپپەن جىلىنا جەتى ميلليون تۋريست كەلەدى. ودان تۇسەتىن تابىس جىلىنا ەكى ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ال تۇركيادا قىزىعا كورەتىن جادىگەرلەر از ەمەس. تەك ستامبۋلداعى اي-سوفيا، سۋلتان احمەت جاميلەرىن، سۋلتاندار مۇراجايىن — توپ-قاپىنى كورگىسى كەلەتىن جولاۋشىلار، تۋريستەر لەگى ءبىر تولاستامايدى. بۇل مۇراجايدا الەمدى دىرىلدەتىپ، دۇرىلدەتكەن سۇلتانداردىڭ بۇيىمدارى عانا ەمەس، مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ قىلىشى، تابانىنىڭ ءىزى، ساقالى ساقتالعان.
پايعامباردىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرى ابۋباكىردىڭ، وسپاننىڭ، وماردىڭ، ازىرەت ءالىنىڭ زاتتارى تۋر.
ستامبۋلعا بارىپ تۇرىپ، مۇنىڭ ءبارىن كورمەي كەتۋ — ءبىرتۇرلى كۇنا سياقتى.
اق كەمە ءجۇزىپ كەلەدى.
قاسىمدا ەنەس جانسيەۆەر (جانسۇيەر) بار. بۇل تۇرىك جىگىتى. جەتى جىلدان بەرى الماتىدا تۇرادى. «Zaman — قازاقستان» گازەتىندە ىستەيدى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقشانى سۋداي مەڭگەردى. اق كوڭىل، اڭقىلداق، مەيلىنشە باۋىرمال، ءازىلقوي، قالجىڭ قۇمار ازامات. تۇرىكتىڭ قالجىڭ اڭگىمەلەرىن جول بويى ايتىپ كەلەدى. تۇركيادا لاز دەيتىن تايپا بار.
— ءبىر لاز، — دەيدى ەنەس، — سيگارەت شەگىپ تۇرىپ، تۇقىلىن شالشىق سۋعا تاستاي سالىپ، ارتىنشا سۋدى كەشىپ بارىپ، تۇقىلدى ءتۋفليىنىڭ تابانىمەن تاپتاپ جاتقانى...
ءماز بولىپ كۇلەمىز. تۇتانۋلى تۇقىل سۋعا تۇسكەننەن كەيىن ونسىز دا ءوشىپ قالماي ما... مۇمكىن لازدىڭ انتەك كورىنەتىن ارەكەتىندە باسقا ماعىنا بار شىعار. قۇداي ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەن.
مىناۋ ءمارمار تەڭىزى، — دەيدى ەنەس بەي، — ەندى وسىلاي جۇرە بەرسەك، ەگەي تەڭىزىنە وتەمىز. ارعى بەتى گرەكيا. جۇزدەگەن ءىرىلى-ۋاقتى ارالدار بار. سونىڭ ءبىرى — سالونيكتە اتاتۇرىك تۋعان.
اتاتۇرىك الاقانداي ارالدا تۋعان. ءسىرا، ارالدا تۋعاندار وسال بولماس، — دەيمىن ىشىمنەن، — ناپولەون دا ارالدا تۋعان. كورسيكا ارالىندا. وسىلاي توقتاماي جەرورتا تەڭىزىنە شىقساڭ، كورسيكامى دا كورۋگە بولادى.
اتاتۇرىك ارالدا تۋعان.
تۇركيانىڭ ءوزى دە ارالدا تۇرعانداي. ءبىر جاعى — قارا تەڭىز. ار جاعى — ءمارمار، ەگەي تەڭىزدەرى. وڭتۇستىك-شىعىس جاعى — اق تەڭىز. ءبىز ونى جەرورتا تەڭىزى دەپ ءجۇرمىز.
كۇن، ءسىرا، جەلتەڭ بولار، تەڭىز بەتىندە تولقىندى تولقىن قۋالاپ، قاتپار-قاتپار سانسىز بەلدەر پايدا بولدى.
داۋىرلەر سياقتى. ءداۋىر سوڭىنان ءداۋىر كەلەدى. ۇرپاق سوڭىنان ۇرپاق كەلەدى. تۇركياداعى تۇرىكتەردىڭ ءداۋىرى ەر-تۇعىرىلدان باستالادى. قازىرگى تۇرىكتەر وزدەرى: ءبىزدىڭ بابالارىمىز ونىنشى — ون ءبىرىنشى عاسىرلاردا كازاك دالاسىنان كەلگەن دەيدى. كەيبىرى: ورتالىق ازيادان كەلگەنبىز دەيدى. ۇشىنشىلەرى: ءبىزدىڭ اتا جۇرتىمىز تۇركىستان دەيدى.
قاي جاعىنان قاراساڭ دا تۋىس. تۋىسقاندى تۇرىكتەر «قارداش» دەيدى. قارىنداس، قۇرساقتاس دەگەنى عوي. ەر-تۇعىرىلدان — وسمان. يمپەريا سول وسماننان باستالادى. كەلەسى ۇرپاقتار تاريحىندا دا وسمان يمپەرياسى اتالىپ قالا بەرەدى.
وسمان يمپەرياسىن داۋىرلەتكەن سۇلتانداردىڭ ءتىزىمى ەداۋىر. مەحمەت سۇلتان، ءسالىم سۇلتان، سۇلەيمەن سۇلتان، مۇرات سۇلتان...
ماعان بارىنەن دە ايانىشتىسى بايازيت سۇلتان. ونى العىرلىعى، باتىرلىعى، جەڭىمپازدىعىنا لايىقتاپ نايزاعاي بايازيت دەپ اتاعان. نەگە ايانىشتى؟ تاعدىرى قايعىلى. ءوزى جاۋلاپ جاتقان ەۋروپالىقتاردىڭ قولىنان ولسە ءبىر ءسارى. قۇداي قىرسىق قىلعاندا، ءوز قانداسىنا تۇتقىن قىلعان تاعدىردى ايتساڭشى. ءبايازيتتىڭ تۇبىنە ءوزىمىزدىڭ اقساق تەمىر جەتتى. ەكەۋى دە سايىپقىران قولباسشى. ەكەۋى دە داۋىرلەپ تۇر. ءبىرىن-بىرى شاۋىپ نە جەتپەدى ەكەن؟ ءبىرى ەۋروپانى تۇگەل الماقشى ەدى. ءبىرى بۇكىل شىعىستى ەڭسەرىپ قالىپ ەدى. قايتا كۇش بىرىكتىرسە قايتەدى؟ الدە باقتالاستىق... قانشا ۇلى دەسە دە پەندە عوي. تەمىر ءبايازيتتى ءپىلدىڭ كۇشىمەن جەڭدى. تۇركيا جەرى ول كەزدە قالىڭ ورمان كورىنەدى. سول ورمانعا اقساق تەمىر ءۇندىستاننان الىپ كەلگەن پىلدەردى جاسىرىپ قويىپ، تۇتقيىلدان شابۋىلداپ، قۇبىجىق كورىنگەن الىپ انداردىڭ كۇشىمەن تۇرىكتەردى تاپتاپ كەتكەن عوي.
اقساق ونىمەن كويماي، رەسەيدى تەجەپ، اۋىزدىقتاپ تۇرعان توقتامىستى كۇيرەتتى.. التىن وردانى قۇلاتتى...
اق كەمەمەن ءمارمار تەڭىزىن كەشىپ كەلە جاتىپ، وسىنداي-وسىنداي ويلار كەشەسىڭ. اقساق تەمىر، بايازيت، توقتامىستاردىڭ باس بىرىكتىرە الماعان قاتەسىن تۇركىلەر تاريحى كەيىن دە تالاي قايتالادى.
بابالار قاتەسىن قايتالامايىق، ءبىر بولايىق دەپ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس شاماسىندا ءبىر توپ قايراتكەرلەر باس كوتەردى. سولاردىڭ اراسىندا ءتىرى قالعان احمەت-زاكي ۆاليدي تۇركيانى پانالاپ، تۇركياداعى ۇلى ىستەردىڭ كۋاسى بولدى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سالدارى تۇرىك الەمىنىڭ ساحناسىنا مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتى شىعاردى.
ول كەزدەگى وسمان يمپەرياسى ءتىسى تۇگەل ءتۇسىپ، ابدەن قالجىراپ قارتايعان دارمەنسىز ارىستان سياقتى ەدى. وسمان يمپەرياسىنان كەزىندە كورەسىنى كورگەن ەۋروپا سول التى ءجۇز جىلعا سوزىلعان بوداندىقتىڭ كارىمىن قايتارعىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن، وسمان يمپەرياسىن، ياعني كازىرگى تۇركيانى تۋ تالاقاي تالاپ، ءبولىپ-بولىپ الماقشى بولدى. اعىلشىندار، فرانسۋزدار قولداعان گرەكتەر، تاعى باسقالار وزدەرىن انتانتا دەپ اتاپ، جان-جاقتان جابىلىپ كەپ بەردى.
مىنە، وسى كەزدە اتا تۇرىك ەڭسەسى ءتۇسىپ ەزىلگەن ەلدى تۋرا كەلگەن اجالدان الىپ قالدى. شاشىلعاندى جينادى. ۇلتتى ۇيىمداستىرىپ، ءبىر ۋىستا ۇستاپ، ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن ەستەرىنە سالىپ، سان جاعىنان دا، قارۋ-جاراق جاعىنان دا الدەنەشە ارتىق جاۋدى جارعا جىعىپ، تەڭىزگە باتىردى.
مىنا ءمارمار تەڭىزى سوندا توگىلگەن قاننان كوپكە دەيىن قىزىل كەبىك قۇسىپ جاتقان بولار-اۋ.
ءدال وسى تۇستا باكۋدە شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى اشىلدى. سول سەزدە تۇرار رىسقۇلوۆ مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتى مەيلىنشە قولداۋ كەرەك دەپ كوپشىلىككە ۇندەۋ تاستادى. لەنين اتاتۇرىككە استىرتىن قارۋ-جاراق بەردى.
مەن كەشە ىسمەت بوزتاع ەسىمدى كارت عالىم كىسىمەن تانىستىم. بوزتاع دەگەنى كوكتاۋ دەگەنى عوي. تۇرىكتەر كوكتى بوز دەيدى ەكەن. مىسالى، كوك ءبورى — بوزقۇرت. قۇرت — ءبورى. قوبىلاندى باتىردىڭ قۇرتقاسى — انا ءبورى (ۆولچيسا).
ىسمەت بوزتاع اتاتۇرىك ءومىرى مەن قايراتكەرلىگىن كوپ زەرتتەپ، كوپ ەڭبەك جازعان كىسى. مەن ودان:
مۇستافا كەمال اتاتۇرىك نەگە تۇركيا استاناسىن ستامبۋلدين انكاراعا كوشىردى؟ — دەپ سۇرادىم.
كارت وقىمىستى ماعان كۇلىمسىرەپ قاراپ وتىردى دا، قارسى سۇراق قويدى:
— نۇرسۇلتان نازارباي قازاقستان باس قالاسىن نەگە الماتىدان استاناعا كەشىردى؟
مەن ءويتىپ-بۇيتىپ ءتۇسىندىرىپ باقتىم.
— قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە ىزعار بار. ارينە، اۋا رايىنىڭ سالقىندىعى عانا ەمەس...
— ءا، — دەدى ىسمەت بەي ساۋساعىن شوشايتىپ، — ءدال سونداي ءقاۋىپ بىزدە دە بولعان. قارا تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە جاتقان قىرىم جەر جانناتى. ءبىراق سول قىرىم جاقتان بىزگە دە ىلعي ىزعار سوعىپ تۇراتىن، قىرىمنان ستامبۋلعا اپ-ساتتە جەتىپ كەلۋ تۋك ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ستامبۋل سۇلتانداردىڭ استاناسى. اسىرەسە سوڭعى سۇلتاندار ۇساقتادى. باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا سياقتى مايدالاندى. باياعى ارىستان سۇلتانداردىڭ سونى ءىرىپ-شىرىدى. سول قاپىرىق قاپاستان دا قۇتىلۋ كەرەك بولدى.
اتاتۇرىك باس قالانى مەملەكەتتىڭ ورتا تۇسىنا جاقىنداتتى. ال ءبىراق ستامبۋلدى جۇدەتكەن جوق. قانشا ۋاقىت ءوتتى، ءبىراق دۇنيە ءجۇزى ءالى تۇركيا دەسە ەن الدىمەن ستامبۋلدى اۋىزعا الادى. ستامبۋل — تۇرىك سيمۆولى سياقتى. ون ەكى جارىم ميلليون حالىق مەكەندەگەن بۇل شاھار الەمدەگى ەن ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى.
جازۋشى ياۆىز بۋلەنتپەن انگىمەلەستىم.
— ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا دا، سوعىستان كەيىنگى جىلداردادا تۇركيا حالقى قاتتى اشارشىلىققا ۇشىرادى، — دەدى بۋلەنت. — سىزدەردە ءقازىر قيىنشىلىق بار دەيدى، ءبىراق سوناۋ جىلدارداعى تۇركيانىڭ كورگەنىنىڭ قاسىندا ول بۇيىم ەمەس. اش تۇرىكتەر استىنداعى اتىن سويىپ، سونىڭ قارنىنداعى ارپانى الىپ جەگەن.
— قارنىنداعى ارپانى جەگەنشە، سول اتتىڭ ەتىن نەگە جەمەيدى؟
— ە، بۇل ەندى تىيىم ماسەلەسى. تۇرىكتەردىڭ كۇللى ءومىرى ات ۇستىندە، سوعىس مايدانىندا وتكەن دەسە دە بولادى. كەزىندە سۇلتاندار جىلقى بالاسى قۇرىپ كەتپەۋ ءۇشىن جىلقى ەتىن جەۋگە تىيىم سالعان. ءدىن ونى «حارام» دەگەن. ياعني، رۇقسات جوق! سول نانىم مۇسىلمان تۇرىك جۇرەگىنە، ميىنا قانجارمەن قاشالىپ جازىلعان سياقتى.
بۋلەنت مىرزا قازاقستان تۋرالى كىتاپ جازىپ جۇرسە دە، قازاقتىڭ اشتىق «ەپوپەياسىن» بىلمەيتىن بولعانى ما... وسى عاسىردىڭ وزىندە عانا ۇلى جىلان اشارشىلىعىن، گولوششەكين جىلان اشارشىلىعىن، 1941-1945 ج.ج. ۇلى سوعىس اشارشىلىعىن ەستىمەگەن-اۋ، ءسىرا.
— انە، سول سانسىراعان تۇرىك ءميللاتىن اتاتۇرىك ىسىرات كوپىرىنەن الىپ شىقتى. قازىرگى تۇرىك ينشاللا، اتتىڭ قارنىن جارىپ، ارپاسىن جەمەيدى.
سوندا قالاي الىپ شىقتى؟ توزعان ەلدى قالاي توپتاندىردى؟ اش-جالاڭاش توبىردى قالاي بىرىكتىردى؟ قالايشا الامان كۇشكە اينالدىردى؟ نە سيقىرى بار اتاتۇرىكتىڭ؟ ءتىپتى ءدىندار تۇرىكتەر اتاتۇرىكتى ءمادي دەپ اتادى. ءمادي (ماعدي) مۇسىلمان ۇعىمىندا حريستيانداردىڭ ييسۋس حريستوسى سياقتى. كۇللى حريستيان الەمى وسى ۋاقىتقا دەيىن: «يسا پايعامبار اسپاننان ءتۇسىپ، جەر بەتىندە ۇلى سوت جۇرگىزىپ، ازىپ-توزعان ادامزاتتى جونگە سالادى»، — دەپ ۇمىتتەنىپ كەلەدى.
مۇسىلمان الەمى دە ءماديدى زارىعا كۇتۋلى. ول جەردەن شىعاتىن كورىنەدى. ال تۇرىكتەر بولسا اتاتۇرىكتى سول ماديگە بالادى.
اتاتۇرىك ءمادي بولىپ، كۇللى الەمدى قۇلدىقتان قۇتقارماعانىمەن، تۇركيانى قۇتقاردى.
ءوزىن «تۇرىكپىن» دەپ اتاۋعا قورلانىپ جۇرگەن بالاسىنا اتاتۇرىك:
«تۇرىك ۇلانى!
تۇرىكتىڭ ۇلتتىق مىنەزى اسقاق. تۇرىك حالقى ەڭبەكقور، تۇرىك حالقى — زەرەك حالىق... «مەن تۇرىكپىن!» دەگەن قانداي باقىتتى. تۇرىك بولىپ تۋعانىڭا ماقتان!» — دەپ ۇران تاستادى.
بۇل ۇندەۋ ءجۇنى جىعىلىپ، جىگەرى جاسىعان تۇرىك ادامىن ءدۇر سىلكىندىردى.
رۋح ءتىرىلدى. رۋح قۇلشىندى. رۋح الاۋلادى. ءسويتىپ، اش-جالاڭاش، ءجوندى قارۋ-جاراعى دا جوق تۇرىك بالاسى مۇزداي قۇرسانعان، جاعالاعان جاۋدى جايراتىپ جىبەردى.
سوندا اتاتۇرىك جاماعاتقا تاعى جار سالدى:
«تۇرىك ۇلانى!
الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك ءوز ۇلتىمىزدى، ءوز ۇلتتىق بەينەمىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بار سوزىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، بۇكىل قيمىل-ارەكەتىمىزبەن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن ۇمىتپاڭىزدار!»
شوۆينيستىك پيعىلى باسىمدار اتاتۇرىكتىڭ بۇل ۇندەۋىن «ۇلتشىلدىق» دەپ بايبالام دا سالدى.
سوندا قالاي؟ وزگە كۇشتىلەردىڭ، ءوزىمشىل وزبىرلاردىڭ ەزگىسىنەن ۇلتتىق نامىسى، ۇلتتىق رۋحى ءسونىپ بارا جاتقان حالىقتى تىرىلتۋگە بولادى؟ اتا تۇرىكتىڭ بۇل ارەكەتىن باسقالاردان، ارتىقتاۋ ءوز ۇلتىن باسقالاردان ارتىق ساناپ، اسقاقتاۋ ەمەس،ءوز حالقىن وزگەلەرمەن تەڭەستىرۋ ارەكەتى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك قوي.
ال بايىبىنا بارساق، اتاتۇرىك ءوز حالقىن رۋحتاندىرىپ، الدەنىپ العاننان كەيىن اساۋ مىنەز كورسەتكەن جوق. بىرەۋدىڭ ەلىن جاۋلاپ، جەرىن تارتىپ الايىن دەگەن جوق. بار ماقساتى، بار ارمانى: ءوز جەرىن وزگەلەرگە جەم قىلماي، وزگە ەلدەر قاتارلى بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ ەدى. ول مۇددەگە جەتتى.
استانانى انكاراعا اۋدارىپ، اتاتۇرىك بۇرىنعىداي سۋلتانات ەمەس، تۇرىك رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. سونداعى ايتقانى:
«تۇرىك ۇلانى
ءبىرىنشى مىندەتىڭ: تۇرىك تاۋەلسىزدىگىن، تۇرىك رەسپۋبليكاسىن ماڭگى ساقتاۋ جانە قورعاۋ بولىپ تابىلادى!»
ءدال قازىرگى قازاقستان الدىندا دا ءدال وسىنداي مىندەت تۇرعان جوق پا؟!
ءدال قازىرگى قازاق ۇلانى ءوز مىندەتىن ءدال اتاتۇرىك ايتقانداي ءتۇسىنىپ ءجۇر مە؟ اتقا مىنگەندەردىڭ كوبى ءقازىر رەسپۋبليكانى، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ مۇددەسىنەن گورى، حالىق قازىناسىنا شەڭگەلدى قالاي مولىراق سالىپ، قالاي مولىراق الىپ قالسام ەكەن دەپ وزەۋرەگەن جوق پا؟!
وسى ايتقانىمىز جالا بولسا، پرەزيدەنت جەمقورلىق، پاراقورلىق، ۇرلىق-قارلىقپەن كۇرەس جونىندە جارلىق شىعارۋعا نەگە ءماجبۇر بولدى؟
و، جەمقورلىق! پاراقورلىق! ۇرلىق-قارلىق! باي قازاقستاننىڭ قالتاسىن قاعىپ، قازىناسىن تاقىرلاعان وسى ازعىندار ەمەس پە؟ مۇنى ءبىز ءاۋ باستا-اق ايقايلاپ ايتپاپ پا ەدىك؟! «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سول ايقايدى ايدىنداي ەتىپ جاريالاماپ پا ەدى؟
ەشتەن كەش جاقسى. كەش تە بولسا، جارلىق. شىقتى. زاڭ شىقتى. كۇرەس باستالعان سىڭايلى. ازىرشە اكۋلالار ۇستاتپاي ءجۇر. كەيبىر شورتاندار، شاباق سىماقتار عانا بىرەن-ساران ءتۇسىپ تۇر تورعا.
جەمقور، پاراقور، ۇرىلاردىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى سۇعاناقتىعى اپاتقا ۇشىراعان ۇيلەردى تونايتىن توناۋشىلاردىڭ، قورقاۋلاردىڭ تويىمسىز قاراۋلىعىنا ۇقسايدى. ولار ءبارىبىر ارام جولمەن تاپقان مالدان وپا تاپپايدى. كوك ءتاڭىرى ءبارىن كورىپ تۇر. جازالانادى.
رەسپۋبليكا جاريالانىسىمەن ەلدىڭ جاعدايىن ءبىراز جەۋكەمدەۋمەن قاتار، اتاتۇرىك رۋحاني سالاعا زور سالماق سالدى. سوندا ول ەن الدىمەن بىلاي دەدى:
«تۇرىك ۇلانى!
تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرعان — تۇرىك حالقى. تۇرىك ۇلتى. تۇرىك ۇلتى دەگەن ءسوز — تۇرىك ءتىلى دەگەن ءسوز. تۇرىك ءتىلى — تۇرىك ۇلتىنىڭ قاسيەتتى قازىناسى. ويتكەنى تۇرىك ۇلتى وتكەندەگى شەكسىز باقىتسىزدىقتاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىگىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ەستەلىكتەرىنىڭ، مۋددەلەرىنىڭ، قىسقاسى بۇگىن ءازىن ۇلت رەتىندە قالىپتاستىرعان بارلىق قاسيەتتى ءتىلىنىڭ ارقاسىندا ساقتالعانىن كورىپ وتىر. تۇرىك ءتىلى — تۇرىك حالقىنىڭ جۇرەگى، اقىل-ويى».
بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى.
سول زاماندا كەڭەستىك كوممۋنيستىك يمپەريا قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت سياقتى ۇلتتاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اراب ءارپىن لاتىنعا كوشىرۋگە ءامىر ەتتى. بۇل جونىندە ەل اۋزىندا جۇرگەن مىنانداي ءبىر اڭگىمە بار. الگى لاتىنشاعا كوشىرەردە ستالين كەيبىر ۇلت وكىلدەرىن «كەڭەسكە» شاقىرسا كەرەك. سوندا تۇرار رىسقۇلوۆ: «ارابشادان لاتىنشاعا، ودان كيريلليساعا كوشىپ اۋرە-سارساڭ بولعانشا نەگە بىردەن گرۋزينشەگە كەشە سالمايمىز؟!» — دەپتى دەيدى. راس پا، جوق پا، ءبىراق وسىندا حالىقتىڭ زىعىردانى جاتىر.
بۇل دەگەنىڭىز — زاماندار بويىنا ارابشامەن جازىلعان تاريحتان، ادەبيەتتەن، سانادان ايىرۋ، تۋىسقان حالىقتاردىڭ بىر-بىرىنەن الىستاۋى دەگەن ءسوز ەدى. سونى سەزگەن اتاتۇرىك اتا-جۇرتتاعى تۇركى تىلدەس تۋىستاردان مۇلدەم وقشاۋ قالماس ءۇشىن تۇركياداعى تۇرىك ءتىلىن دە لاتىن جازۋىنا كوشىردى. مۇنىسى كورەگەندىك ەدى.
ءبىراق ستالين زىمياندىعىنا سىرىققا قۇرىق جالعاسا دا بويلاعان ەمەس، ون جىلعا جەتەر-جەتپەس، الگى ۇلتتار ءالفاۆيتىن ەندى لاتىنشادان كيريلليساعا، ياعني ورىسشاعا كوشىردى دە جىبەردى.
تاريحتى، مادەنيەتتى، ادەبيەتتى، رۋحتى ۇمىتتىرىپ، حالىقتاردى ماڭگۇرتتەندىرىپ جىبەرىپ، بايتاق يمپەريانى ءبىر كنوپكامەن باسقارىپ، جات دەسە جاتقىزىپ، تۋر دەسە تۇرعىزىپ وتىردىڭ ۇتىمدى تاسىلدەرىنىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي.
ءتىل تۋرالى ايتىس كوكپارى قازاقستاندا ءالى تولاستاماي تۋر. اۋەلى باستا مەملەكەتتىك ءتىل — قوس ءتىل بولسىن! — دەگەن ۋران تاستالدى. مۇنداي ءسوز كەيبىر ورىس وكىلدەرىن بىلاي قويعاندا، ءوز قازاقتارىمىزدان شىقتى. ءومىر بويى قازاق ءتىلى عىلىمىنىڭ ارقاسىندا نان جەپ، اكادەميك اتانعان كەيبىر اعالارىمىز دا: «قازاق جانە ورىس ءتىلى!» — دەپ قاسارىستى. قوس ءتىل — مەملەكەتتىك بولعاندا، قازاق ءتىلى ءومىر بويى ەڭسەسىن كوتەرە المايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. قازاق ءتىلى — تۇككە العىسىز، ماردىمسىز ءتىل دەپ ماسانوۆتار شىقتى. ولار ءالى دە كوپ. ءىس باسىندا كوپ وتىر. ءتىل تۋرالى زاڭعا تىرمىسا تۇساۋ سالىپ وتىرعاندار دا سولار.
كەزىندە وسىنداي كەر تارتپالارعا اتاتۇرىك: «تۇرىك ءتىلى — باي دا اۋقىمدى ءتىل، ءار اۋقىمدى بەرۋگە قابىلەتى بار. تەك ونىڭ بار يگىلىكتەرىن ىزدەستىرۋ، تابۋ، جيناستىرۋ، ولارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. تۇرىك جانە تۇرىك ءتىلىن وركەنيەت تاريحىنان جانە مادەنيەتىنەن تىس دەپ قاراۋدىڭ قانداي جامان قاتە ەكەنىن بۇكىل الەمگە كورسەتەمىز!» — دەدى. ءبىز نەگە وسىلاي دەپ پارمەندى ءۇن قاتا المايمىز؟ ءتىل تۋرالى زاڭدار نەگە ىشتەن ءولى تۋادى؟ زاڭ شىعارۋشىلار، باسقارۋشىلار نەگە ءوزى تۋدىرعان پەرزەنتتى ماپەلەمەي، تاستاندى قىلادى؟ زاڭ شىعارۋشىلار وسى زاڭدى قابىلداي وتىرىپ، نەگە باسقا تىلدە سايرايدى؟ ۇلگى قايدا؟
قازاق تىلىندە پرەزيدەنت، پارلامەنت، ۇكىمەت تازا سويلەمەيىنشە، انا ءتىلىنىڭ العا باسپاعانى باسپاعان. مينيسترلەر، اكىمدەر، بۇكىل قاۋىم سولاردىڭ اۋزىنا قارايدى. سولار نە كورسەتسە، سونى ىستەيدى.
پرەزيدەنت كەشەگى ۇندەۋىندە: «قازاقستاندا ۇلتتىق ەكسترەميزمگە ورىن بولمايدى»، — دەدى. وتە دۇرىس. ال كەيبىر بەيباقتار ءبىزدىڭ وسى ايتىپ وتىرعانىمىزدان «ۇلتتىق ەكسترەميزم» ىزدەيدى. انامىزدى، قاسيەتتى انا ءتىلىمىزدى ءولتىرىپ المايىق دەسەڭ دە ەكسترەميزم بە؟! ءتىل — اتاتۇرىك ايتقانداي، حالىقتىڭ جۇرەگى، اقىل-ويى. بۇل دا ەكسترەميزم بە؟ تاعى دا اتاتۇرىك ايتتى:
« ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بارلىق، باعىتقا جول اشا وتىرىپ بيىكتەۋىن تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى تىلەگى ەتەمىز... ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى زاماناۋي وركەنيەتتىڭ اسقارىنا شىعارامىز، ونەرى مەن ونەر قايراتكەرلەرى جوق ۇلت تولىققاندى ومىرگە يە بولا المايدى. مۇنداي ۇلت ءبىر اياعى اقساق، ءبىر قولى شولاق مۇگەدەك جانە اۋرۋ ادام سياقتى». ال، بۇعان قانداي داۋ ايتاسىز.
ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباي مىرزا تاياۋدا عانا حالىققا ۇندەۋ تاستادى. ەلدى دەموكراتيالاندىرۋعا بايلانىستى، ەكونوميكاعا بايلانىستى؛ جالاقى، زەينەتاقىعا؛ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى؛ ۇلتتىق مەرەز — جەمقورلىققا، پاراقورلىققا، ۇرلىققا بايلانىستى ايتقاندارى جانعا جاعىمدى، جۇرەككە جىلى تيەدى. تەك وسى سوزدەردىڭ پارمەندىلىگىن، ورىندالۋىن تىلەڭىز.
ال «اتتەگەنايىن» ايتۋعا بولا ما؟ نەگە بولمايدى. دەموكراتيا كانات جايسىن دەپ پرەزيدەنت ءوزى ايتىپ وتىر عوي.
ەلدى ەلەڭ ەتكىزىپ، ءۇمىت وتىن ۇرلەگەن وسى يماندى ۇندەۋدە نە جوق؟ تاعى دا مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر جوق. بۇل ەگەي مىسكىندەر «2030» باعدارلاماسىندا دا جوق بولاتىن. وسىنداي تاعدىر شەش ماسەلەلەردە پرەزيدەنت جانە ونىڭ اقىلماندارى اتاتۇرىكتىڭ جوعارىداعى سوزدەرىن ەسكە الىپ قويسا ارتىق بولمايدى.
تاعى دا اتاتۇرىك ايتتى: «مەنىڭ كۇشىم جانە قۋاتىم حالىقتىڭ ماعان كورسەتكەن سەنىمىمەن قۇرالادى».
حالىق سەنىمىنە يە بولعان وكىمەت پەن ۇكىمەت قانا ەشقانداي بالە-جالادان دا، داۋ-دامايدان دا، سايلاۋدان دا قورىقپايدى.
جاراتقان قۇدىرەتتەن سول سەنىمدى تىلەڭىز، ءارى ارەكەت ەتىڭىز.
***
ءقازىر زور اقىلار ينتەرۆەنسياسى بار ما؟
بار.
بار بولسا، قانداي قۇرالى بار؟
قۇرالى: اتوم بومباسى ەمەس، اۆتومات تا ەمەس. باسپا ءسوز. راديو. تەلەديدار. ينتەرنەت.
وسى ىندەت ارقىلى الەمدى، الەمدەگى ادامداردىڭ اقىل-وي، ساناسىن ءبىر وق شىعارماي جاۋلاپ الادى.
ستامبۋلدا وتكەن جيىندا وسى جاعداي باسا ايتىلدى. ادام بالاسىن يمانسىزداندىرىپ، قاتىگەزدەندىرىپ، قانىپەزەر قان توككىش ەتىپ، ايۋانداندىرىپ جىبەرەتىن دۋلەي كۇش وسى اقپارات قۇرالدارىندا.
اقپارات قۇرالدارى كىمنىڭ قولىندا؟ ادالداردىڭ قولىندا بولسا — ىزگىلىك. ارامداردىڭ قولىندا بولسا — زۇلىمدىق. بۇل قۇرالدى كوبىنەسە اقشا بيلەپ تۇر. اقىلدى كوبىنەسە اقشا جەڭىپ تۇر.
شەتەل كينولارى، تەلەديدارى ناشا قورلىقپەن كۇرەسكەن بولىپ، سول ناشانى، اپيىندى قالاي تاراتۋدىڭ ءارقيلى ءايلا-تاسىلىن ۇيرەتىپ جاتىر.
اپيىن — اقشا. اراق — اقشا.
بىزدە، قازاقستاندا اپيىنمەن كۇرەس بارسىماق. ال اراققا — ازاتتىق!
اراق تۇقىمىندى تۇزداي قىلاتىنىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى جوق.
اقىلدى ديحان ەگىنگە قاپتاعان ءارامشوپتى عانا قۇرتىپ قويمايدى. ك،ارا شەگىرتكەنى دە قىرادى. ال بىزدە ارامشوپپەن الىسىپ جاتقانسىماق. قارا شەگىرتكە اندىزداپ تۇر. سوندا ەگىن قالاي امان قالماق؟!
اي، ءمارمار تەڭىز، ءمارمار تەڭىز! سەنىڭ مايدا بۇيرا تولقىندارىڭا سۇقتانا قاراپ وتىرا بەرسەڭ قيالدار قايدا ءى ەگەلەمەيدى. ويىڭا نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەيدى.
كوك ءتاڭىرى سەنىڭ ديدارىڭدى تاعى دا كورۋگە جازسىن.
الماتى — ستامبۋل — الماتى.
You Might Also Like
-
جامبىل جاكەمىز قايتىس بولاردان ءسال بۇرىن ءوزىنىڭ بەل بالاسى تەزەكبايدى شاقىرتىپ الىپ:
