تاشكەنتتە كىمدەر بولماعان
وسى كىركۇيەكتىڭ 10-12ء-سى اراسىندا تاشكەنت شاھارىندا مۇحتار اۋەزوۆ كۇندەرى وتكىزىلدى.
تاشكەنتتە وتكەن جىلدار مۇحتار ومىرىندەگى ەڭ ءبىر قىزىقتى دا قىمبات جىلدار.
1922-23 جىلداردا تاشكەنتكە جالعىز مۇحتار اۋەزوۆ ەمەس، الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ كوبى، قازاق زيالىلارى جينالدى. ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل دوسمۇحانبەتوۆ، جاھانشاح دوسمۇحانبەتوۆ...
وزىنەن-وزى سۇراق تۋادى: نەگە تاشكەنتكە جينالدى؟ وسى جەردە ولار وقۋ وقىپ، كىزمەت ىستەپ، شىعارماشىلىق شابىت تاۋىپ، قۇلاشىن جازىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرعانى قالاي؟ ولار نەگە مۇنداي مۇمكىندىكتى قازاقستاننان تاپپادى؟
كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىرىنشى جىلدارىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن شوۆينيست بولشيەۆيكتەر توبولين، ۋسپەنسكيي، كازاكوۆ سياقتىلار باسقاردى. 1919 جىلى لەنيننىڭ جولداماسىمەن ماسكەۋدەن «تۇرىككوميسسيا» كەلدى. ونىڭ كۇرامىندا فرۋنزە، قۇيبىشيەۆ، ەلياۆا، گولوششەكين، بوكيي سياقتىلار بار ەدى.
وكىمەت بيلىگى تۇركىستاندىق بايىرعى تۇرىك ناسىلدەستەرگە تيە قويمادى.
بۇل جونىندە تۇرار رىسقۇلوۆ لەنينگە: بۇرىن تۇركىستاندى اق پاتشا گەنەرال-گۋبەرناتورلارى بيلەسە، ەندى مىنا كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان تۇركىستاندى قىزىل گەنەرال-گۋبەرناتورلار باسقارىپ وتىر. ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق دەپ جازدى.
ءسويتىپ بۇل كەزەڭدە تۇركىستانداعى تۇرىك حالىقتارى ءام تاجىكتەر سول باياعى وتارشىلدىق، قۇلدىق قالپىندا قالا بەردى.
تەك 1920-جىلدىڭ باسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ، اسا باسىم داۋىسپەن سايلاندى.
1922-23 جىلدارى ول تۇركىستان ۇكىمەتىن باسقاردى. بۇل كەزەڭدە ۇكىمەت قۇرامىندا سانجار اسپاندياروۆ، ءنازىر تورەكۇلوۆ، سۇلتانبەك حوجانوۆ، ساعدۋللا تۇرسىنحوجايەۆ، نيزامەددان حوجايەۆ، قايعىسىز اتابايەۆ سىندى تۇركىستاندىقتار بولدى.
جيىرماسىنشى جىلدىڭ باسىندا-اق تۇرار رىسقۇلوۆ جانە ونىڭ جاقتاستارى تۇرىك رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. تۇرىك رەسپۋبليكاسىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىندا بولا تۇرىپ، ءوزىنىڭ ايرىقشا ەگەمەندىلىگىن ساقتاسىن؛ ءوز اقشاسى بولسىن، ءوز اسكەرى بولسىن؛ شەتەلدەرمەن تىكەلەي بايلانىس جاسايتىن مۇمكىندىگى بولسىن دەدى. تۇركىستاندىقتار ءۇشىن ورتاق الفاۆيت جاساماقشى ەدى.
ءبىراق ونى ماسكەۋ قۇپ كورمەدى.
ءبارىبىر ارەكەت ىسكە اسپاعانمەن، يدەيا قالدى.
وسى يدەيا جاعىندا تاشكەنتكە جينالعان كازاك زيالىلارى دا بولدى. جاس مۇحتار وسى يدەيامەن قارۋلانعانداردىڭ بىرەۋى.
تۇرار مەن مۇحتاردىڭ يدەيالاس-تۋىس، جاقىندىعى، دوستىعى تۋرالى مۇحتارتانۋشىلار كوپ ايتا بەرمەيدى. بەكەر-اق. وسى تۋىستىقتىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە «قاراش-قاراش»، «قيلى زامان» سىندى اسىل شىعارمالار تۋعانىن ايتۋعا كەلگەندە ادەبيەت تاريحشىلارى كۇمىلجىپ قالادى. بالكىم، زەرتتەلۋى كەم شىعار. وعان ارادا وتكەن نەبىر زۇلمات جىلدار دا كىنالى بولار. ءبىراق تۇبىندە اقيقاتى اشىلارى حاق. التىن كەزدىك قاپ تۇبىندە قاشانعى جاتا بەرەر دەيسىڭ.
مىنا ازاتتىق العان سوڭعى جىلداردا ورتالىق ازياداعى ءۇش مەملەكەت باسشىلارى: قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرى قايتا-قايتا باس قوسىپ، جەكە-جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بولا تۇرا، تۋىستىق بىرلەستىكتىڭ جولدارىن ىزدەستىرىپ جۇرگەندەرى بايقالادى. ارينە، بۇل ءبىر مەملەكەت بولايىق دەگەن نيەت ەمەس.
ءبىراق ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەنيەت، رۋحانيات جاعىنان بىرلەستىكتىڭ پايداسى شاش-ەتەكتەن ەكەنى داۋسىز شىندىق. مىسالى، وسى ءۇش مەملەكەتتىڭ ورتاق اقشاسى بولعاننان حالىقتار پايدا كورمەسە، زيان شەكپەيدى. ءقازىر وزبەكستانعا بارا قالساق، قازاقستاننىڭ تەڭگەسى وتپەيدى. دوللار ايىرباستاۋعا، كازاك تەڭگەسىن وزبەك سومىنا ايىرباستاۋعا تيىم سالىنعان. سودان بارىپ، «قارا بازاردىڭ» ايلاسى قاراستىرىلادى. سويتەمىن دەپ ءبىزدىڭ ءبىر جىگىتىمىز الاي بازارىندا كولعا دا ءتۇسىپ قالىپ، ارەڭ قۇتىلدى.
اسكەر بىرلەستىگى قاجەت. بىرلەسكەن قارۋلى كۇش ءاردايىم الۋەتتى. وسى كۇندەرى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، وزبەكستان شەكاراسىندا ءوتىپ جاتقان بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋلار ءوز ناتيجەسىن بەرىپ تە قالار.
قانشا ايتقانمەن، دۇنيە كەيپىنە قاراساڭىز، الاپات بولىپ جاتقان جەرلەر از ەمەس. الىسقا بارماي-اق، ىرگەمىزدەگى اۋعانستان، تاجىكستانداعى جانجالدار دا جەتكىلىكتى. وي، ول بىزدەن الىستا عوي دەپ جايباراقات جانتايىپ جاتۋدىڭ ءجونى جوق. ۇلكەن ءورتتىڭ شوعى الىسقا شاشىرايدى. قۇداي ساقتانساڭ ساقتايدى.
اق يمپەريا، قىزىل يمپەريا تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ جىگىن اجىراتۋدىڭ نەشە ءبىر قۇيتىرقى جولدارىن ويلاپ تاپقان.
سونىڭ ءبىرى الفاۆيت. وزبەكپەن جۇزبە-جۇز سويلەسسە، ءبارى تۇسىنىكتى. ال ەندى گازەتىن الىپ قاراساڭ، ەجىكتەپ وقىپ ارەڭ تۇسىنەسىڭ.
ءقازىر وزبەكتەر بىرتە-بىرتە لاتىن ارپىنە كوشىپ جاتىر. ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ مەكتەپتەردە كيريلليسامەن قاتار لاتىن الفاۆيتىنە ماشىقتاندىرادى. كوشەلەرى تولا وزبەك تىلىندە لاتىنشا جازۋلار.
ال ەندى وسى باستان وسى تۇرىك تىلدەستەر، ولاردىڭ اسا ءبىلىمدى عىلىمدارى بىرلەسىپ لاتىننىڭ ءوزىن ورتاق جاساماسا، تاعى دا شورە-شورە، ءبىر-بىرىمىزدى وقي المايتىن، تۇسىنبەيتىن حالدە قالامىز.
توبەلەس نەدەن شىعادى؟ ادامدار ءبىر-بىرىن تۇسىنبەۋدەن شىعادى. تۇرىك تىلدەستەر ءبىرىن-بىرى ءقازىر تۇسىنبەي، الدەقالاي توبەلەسسە، ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز ءبىرىن-بىرى ولتىرۋگە دەيىن بارادى. قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ەندەشە بىرلىكتىڭ قامى وسى باستان قالانۋى قاجەت.
قازىرگى جاعدايدا تۋىسقان ءۇش مەملەكەت: قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان شەكارالارىنداعى كەدەندەر ءۇش پرەزيدەنت كەلىسكەندەگىدەن وزگەشەلەۋ. مايدا شەنەۋنىكتەر قۇلقىن قامىمەن شەكارا كەدەن شەشۋىن قيىنداتىپ، شيەلەنىستىرىپ قويعانداي. شەكاراداعى ۇساق-تۇيەك كيكىلجىڭدەر — وسىلاردىڭ ارەكەتى. ارينە، ءار مەملەكەت ءوز مۇددەسىن قورعايدى. ايتكەنمەن، بۇرىنعىلار ايتقانداي، شەكاراڭدى تاسپەن قورشاما، دوسپەن قورشا. ال بىزگە دوس دەگەن ۇعىم از، ءبىز تۋىسپىز عوي. دوس دەگەنىڭ بۇگىن دوس، ەرتەڭ كىم بىلەدى...
سوندىقتان تۋىسقاندىق سەزىمدى وياتا بەرگەن لازىم. بۇل جولدا مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر، عىلىم بايلانىستارى ۇلكەن قىزمەت اتقارار ەدى. سوندىقتان دا 1995 جىلى پرەزيدەنتتەر يسلام كاريموۆتىڭ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ، اسقار اقايەۆتىڭ قولداۋىمەن، جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ باستاۋىمەن «تۇركىستان — ورتاق ءۇيىمىز» اتتى اسسامبلەيانى قارجىلاندىرۋ جونىندەگى ءوز مىندەتتەمەلەرىن سوزباققا سالماي ورىنداسا، بۇل ۇيىم تۇرىك تىلدەستەر مەن تۇركىستان ايماعىن مەكەندەيتىن باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ اسا يماندى بەسىگىنە اينالماق. ماقساتى زور، مۇددەسى بيىك.
سوڭعى جىلدارى مادەني، ادەبي بايلانىستارىمىزدىڭ قوجىراپ كەتكەنى راس. بۇرىن مۇحتار اۋەزوۆ، ايبەك، ءسابيت مۇقانوۆ، عافۋر عۇلام، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، مير تەمىر، سايد احماد، اسقار سۇلەيمەن سىندى جازۋشىلار بىر-بىرىمەن تانىس جولداس قانا ەمەس، دوس-باۋىر بولسا، ءقازىر مىنالار بار دەپ اتاۋ قيىن.
ءتىپتى بىر-بىرىمىزدە نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابارمىز. مىسالى، قىرعىزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى تۇگەلباي سىدىقبەكوۆتىڭ، ەزبەكتىڭ اياۋلى اقىنى زۇلفيانىڭ دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەنىن دە ەستىمەي، بىلمەي قالىپپىز.
قۋانىشىنا ورتاقتاسپاسا، قايعىسىنا كۇيىنبەسە، نەسى دوس، نەسى تۋىس. مىنە، بۇل رەتتە اتالعان اسسامبلەيا تۇركىستان تۇتاستىعىنا الدا تالاي قىزمەت اتقارار دەپ ءالى دە ۇمىتتەنەمىز.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا جينالعان القالى جيىنداردا دا وسى ماسەلە كوپ ايتىلدى. وندا، وزبەكستان جازۋشىلار وداعىنىڭ رايىسى، اقىن ابدوللا اريپوۆ، قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى ەلشىسى ءومىرزاق وزبەكوۆ، «تۇركىستان — ورتاق ءۇيىمىز» اسسامبلەياسىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ادىل ياكۋب، مۇحتارتانۋداعى اسا ءىرى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، جازۋشى ءپىرىمقۇل قادىروۆ، عالىمدار يزات سۇلتانوۆ، ءلازيز كايۋموۆ، قالدىبەك سەيدانوۆ ت.ب. مازمۇندى، ماڭىزدى سوزدەر ايتتى.
مەكەمتاستىڭ بايانداۋى بويىنشا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىق شىعارمالار جيناعى دايىندالعان. ونىڭ ىشىندە 15 تومى ءبىر ابايدىڭ ءوزى تۋرالى عانا. 6-7 تومى — حاتتار.
حاتتار دەمەكشى، تاشكەنت تۇرعىنى س. قارابايەۆ دەگەن ازامات ءوزىنىڭ قولىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 200-دەن استام حاتتارى بار ەكەنىن مالىمدەدى. ونىڭ ءبارى عاينيجامال ەسىمدى ايەلگە ارنالعانى بەلگىلى بولدى. بۇل حاتتار جاريالانا قالسا، حالىق ءسۇيسىنىپ وقيتىن تالاي-تالاي تاريح بەتى اشىلماق.
«وزبەكستاندا نە جاڭالىق؟» — دەگەندە، ءبىزدىڭ الدىمىزدا عانا سامارقاندا «شىعىس اۋەندەرى» اتتى حالىقارالىق مۋزىكا فەستيۆالى بولىپ ءوتىپتى. الماتىدا جىلما-جىل وتەتىن «ازيا داۋىسى» فەستيۆالىنەن ايىرماشىلىعى — مۇندا شىنايى شىعىس اۋەزى سالتانات كۇرادى ەكەن. «ازيا داۋىسى» شىن مانىندە ازيا داۋىسى ەمەس، كوبىنەسە ويدان-قىردان جينالعان، ازياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، حالىقتىق، ۇلتتىق رەڭكى بەلگىسىز الدەنەلەر قاپتاپ كەتسە، سامارقان فەستيۆالى حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن ەكەن.
بۋحارا مەن حيۋا شاھارلارىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاۋعا تۇبەگەيلى دايىندىق قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر.
رەسپۋبليكا ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ءوندىرىسىن وركەندەتۋگە كۇش سالعان. ۇلتتىق بايلىقتى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، قازان اۋزىن قاقپاقسىز قالدىرماي، تاپ-تۇيناقتاي بەكەم وتىر.
جەمقورلىق، پاراقورلىق پەن ۇرلىق-قارلىققا قارسى كۇرەس ۇتىمدى جۇيەسىن تاپقان. بۇل دەرت اسىرەسە ۇكىمەت شەنەۋنىكتەرىنە جۇقپالى اۋرۋ بولىپ تاراسا — مەملەكەتتىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ وزىنە ءقاۋىپ تونەرى بەلگىلى. وسىنى وزبەكتەر جەتە سەزىنگەن. سوندىقتان دا زاڭ قاتاڭ باقىلانعان.
تاشكەنتتەگى مۇحتار اۋەزوۆ كۇندەرى ءساتتى ەتتى دەۋگە بولادى. وزبەك حالقى مۇحتاردى ءوز ۇلىنداي ءسۇيىپ، قاستەرلەپ، قادىرلەيتىنىنە كوزىمىز جەتتى.
تاشكەنت شاھارى. 1998 جىل