InfoHub Logo

اۋا رايىن الدىن الا بولجاپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەككەرلەرىنە كومەكتەسىپ جۇرەتىن كورىپكەل نازاربەكتى الماتى تەلەديدارىنان تالاي رەت كورگەنمىن. سويتسەم ول كىسى ءبىزدىڭ وبلىستا دا الدەنەشە رەت بولىپ ءجۇر ەكەن. ءبىر كۇنى نەمەرەلى بولعان ءقايىنسىڭىلىم جيدە مەن كۇيەۋ بالامىز قامبارعا (وبلىستىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمنىڭ باستىعىنا) قۇتتى بولسىن ايتپاق بولىپ، حابارلاسساق ۇيلەرىنە كىسى كەلگەلى جاتىر ەكەن. بىرگە بولىڭدار دەپ، شاقىردى.

نازەكەڭ ورتا بويلى، كوزى جايناپ تۇرعان ورتا جاستارعا ەندى كەلگەن كەلىستى ادام ەكەن. اڭگىمەگە دە اعىپ تۇر. كەلىنشەگى ۋاقتىڭ قىزى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، مەنى قارىنداسىم دەپ، ءتىپتى جاقىن تارتىپ وتىردى. اۋا رايىن بولجاۋمەن كوپتەن اينالىسىپ كەلە جاتقانى، تابيعاتتىڭ قۇپيا سىرلارىن اشۋمەن قالاي اينالىسىپ جۇرگەنى، تابيعاتتىڭ كەيبىر قىزىق قۇبىلىستارى تۋرالى تولىپ جاتقان قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتتى. ەمشىلىك جاسايتىن دا ونەرى بار ەكەن. ۇققانىمىز: قاسيەتتى قامشىنىڭ ۇشىمەن عانا ۇرىپ ەمدەيدى. ەگەر ساعان ءتىل، كوز تيگەن بولسا، الدە كىم قاستىق جاساسا – ارقاڭا سول ادامنىڭ سۋرەتى شىعادى.

تۋىستىعى بار الگى اعانى ەرتەڭىنە ءبىز شاقىرىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتتىك. جانىندا اڭگىمەلەسىپ، بىرگە بولسىن دەپ، قوسا شاقىرعان اعايىندار دا بار ەدى، سولاردىڭ كەلىنشەكتەرى بولىپ، ءبارىمىزدىڭ ەم الىپ كورگىمىز كەلگەن. ءبىراق ەشقايسىسى باس بولىپ، قامشى جەۋگە كەلىسكىلەرى كەلمەدى، "سەن باستاشى"، — دەپ، ماعان جابىسا بەرگەن. اقىرى سولاردىڭ ايتقانى بولىپ، "تاياقتى" ءبىرىنشى بولىپ ماعان جەۋگە تۋرا كەلگەن. ورىندىققا وتىرىپ، كوك جەلكەمنەن تومەنىرەك، قوس جوتامدى توسەپ، "قامشى جەۋگە" دايىندالدىم. سەگىز ءورىم قامشىنىڭ 15-20 سانتيمەتردەي ۇشىنان ۇستاپ ۇرادى ەكەن. كىشكەنتاي قامشى ۇشىنىڭ جايلاپ تيگەنىنىڭ ءوزى وسىپ ءتۇسىپ جاتقانداي. ءبىراق ءتوزىمدى ەكەنمىن، دىبىسىمدى شىعارماي، قاتتىم دا قالدىم. ءبىرتالايدان سوڭ قاراپ تۇرعاندار ارقاما كوگەرىپ بىرنەشە جەردەن سۋرەتتەر شىعىپ جاتقانىن ايتتى. مەندە ءۇن جوق. ءبىر كەزدە بولدى-اۋ ايتەۋىر.

سويتسەم، ارقاما شىققان سۋرەتتەگىلەرىنىڭ ەكەۋى ايەل، بىرەۋى ەر ادام ەكەن. ۇشەۋى دە وزگە ۇلتتان بولعانى تاڭ قالدىردى.

ويىما، قازاق ءتىلىنىڭ جوعىن جوقتايمىن دەپ جۇرگەندە، باستان كەشكەن كەيبىر جايلار ورالعان. شىنىندا دا، وزگە ۇلت وكىلدەرى العاشقى كەزدەرى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى اڭگىمەنى قان جىلاپ، جارىلىپ كەتەردەي بولىپ قارسى بولدى عوي. ولاردىڭ كوزىنە ازىرەيىلدەي كورىنگەنىم دە راستى. وبلىستىق ورىس گازەتى ماعان قارسى ءبىر بەتىن تولتىرىپ، تولىپ جاتقان اۆتورلار اتىنان ايىپتاۋ دا ۇيىمداستىرىپ ەدى-اۋ. ءتىپتى وسى اڭگىمە باستالعانعا 10 جىل وتكەن سوڭ دا: "ءبىز ءسىزدىڭ مىنا ماقالاڭىزدى ءتيىستى جەردىڭ بارىنە جەتكىزەمىز!" — دەپ، كىجىنىپ تەلەفون سوعاتىن. الايدا ولار ماعان قاستىق جاساپ ءجۇر-اۋ دەپ ويلاماپپىن.

نازەكەڭ بىزگە: "مىنا سۋرەتتەرىنىڭ شىعۋى وسى ادامداردىڭ مازاسىن كەتىرەدى. ولار تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي، حابارلاسۋعا ارەكەت جاساۋى مۇمكىن. وزىڭمەن سويلەسكەننەن سوڭ عانا تىنىشتالادى"، دەگەن. ەرتەڭىنە، شىنىندا دا، ماعان ەكى ادام ويلاماعان جەردەن تەلەفون شالعان. ءبىراق ونىڭ ءبىرى قازاق ەدى. قالاي بولعاندا دا، نازەكەڭ ءسوزىنىڭ تەگىن ەمەستىگىنە سەنىپ قالدىق..

ءوز ارقامدى اينادان كورگەنمىن.

كەيىن وزگەلەردىڭ ارقالارىنان دا ءبىراز سۋرەتتەردى "تاماشالادىق". مۇنداي دا بولادى ەكەن...

"شىنىمەن شايتان با ەكەن؟"

مەن ونى ەكى رەت كوردىم، ەكەۋى دە بالا كەزىمدە...

ءبىز وندا قىرعىزستاننىڭ ءبىر كولحوزىندا تۇرىپ جاتقانبىز. مەن سول كولحوزدا العاش رەت مەكتەپكە بارعانمىن. "قىرعىزستاندا جۇرگەن سەبەبىمىز، 1955 جىلى تاريحي وتانىمىزعا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنان قايتا ورالعانداردىڭ قاتارىندا كسرو ۇكىمەتى ءبىزدى سوندا تۇرۋعا جىبەرىپتى".

ءبىز تۇرعان ءۇيدىڭ ءبىر ءبۇيىرى ماقتا ەگىلگەن جالپاق دالا ەدى. ۇيمەن ەكى ارادا ۇلكەن جول جاتىر. كۇندە كەشكىلىك اپايىم ماحفۋزا ەكەۋمىز وسى جولمەن سۇتكە بارامىز. سول كۇنى دە قولىمىزعا ءۇش ليترلىك اق بيدوندى ۇستاپ، كۇن كەشكى دە ۇيدەن شىققانبىز. كەنەت سوناداي جەردەن وزىمىزگە قارسى كەلە جاتقان ءبىر ماقۇلىققا كوزىم ءتۇستى. بويى جارتى مەترگە جەتەر-جەتپەس، جالپى بەينەسى ايۋدىڭ بالاسىنا كەلەدى. ءبىراق تىپ-تىكە جۇرەدى. ەڭ قىزىعى، قولىندا ءدال بىزدىكىندەي اق بيدونى بار. دەرەۋ اپايىما تىعىلدىم. ول كىسى دە كورگەن بولۋ كەرەك. نە دەگەنى ەسىمدە جوق دەرەۋ مەنى جەتەكتەپ، كەرى بۇرىلدى.

سوڭىنان ءبىز سۇتكە ءۇيدىڭ كوپشىلىك ءجۇرىپ جاتقان كوشەمەن بارىپ قايتتىق...

ارادا ءبىراز جىل ءوتتى. ءبىز قىرعىزستاننان كوپ ۇزاماي كوشىپ، قازاقستاننىڭ سەمەي وبلىسىنداعى اياكوز اۋدانىنىڭ "قاراقول" سوۆحوزىنىڭ 1-فەرماسىندا تۇرىپ جاتتىق اۋىلدىق جەردە مال ۇستامايتىندار از. سيىر، قوي، ەشكى، قۇس — ءبارى بار. اكەمنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى — مەن. ويتكەنى وزىمنەن ۇلكەن اعايىم زۇفار قىزمەتكەر، وزگەسى جاس بالالار. ءىنىم بار، ءبىراق ونى اجەسىنىڭ بالاسى دەپ كوپ جۇمسامايمىز. سوندىقتان كۇندە مالدىڭ الدىنان شىعىپ، ۇيگە دەيىن قايىرىپ اكەلەمىن.

ول كەزدە 12-13-تەردەمىن. ۆەلوسيپەدىم بار. سول كۇنى دە الگى كولىگىممەن سيىردىڭ الدىنان شىقتىم. ورىستەن قايتقان مالدى كۇتىپ الۋ ءۇشىن ءبىرتالاي جەرگە بارۋ كەرەك. اۋىلدىڭ ورتا شەنىنە جەتە بەرە جولدىڭ ءبىر جاعى كەڭ دالاعا ۇلاسادى. ءدال سول تۇستا، كوپتەن بەرى بوس تۇرعان ءبىر شاعىن ءۇي بار بولاتىن. الدىندا سول ۇيگە بايلانىستى اۋىلدا ءتۇرلى الىپ قاشپا اڭگىمەلەر تاراپ جۇرەتىن، ءبىراق ءوزىمىز ەشتەڭە بايقاماعان سوڭ، ءمان بەرمەيتىن بولۋىمىز كەرەك، ەشتەڭەدەن سەسكەنبەي جۇرە بەرەمىز.

ءۇي سونادايدان كورىنگەن. كەنەت دالالىق بەتتەن سولاي قاراي تىپ-تىك باسىپ، سوناۋ قىرعىزستاندا كورگەن ماقۇلىقتىڭ تاپ ءوزى، كەلە جاتىر. جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. انىقتاپ كورەيىن دەپ، ۆەلوسيپەدتە بارا جاتىپ، ادەيى مويىن بۇرىپ ەدىم، الگى ماقۇلىق قالشيىپ تۇرا قالدى. قايتادان الدىما قاراپ ەدىم، ول دا ءجۇردى. قايتا بۇرىلىپ ەدىم، تاعى توقتادى. قورقىنىش ءون بويىمدى جايلاپ بارادى. الدىمدا ءبىر اتتى كىسى كەتىپ بارا جاتقان، تەزدەتىپ سوعان جاقىنداي ءتۇستىم. ابىروي بولعاندا، مەنىڭ كۇتكەن سيىرىم دا قارسى كەلە جاتىر ەكەن، مۇنداي قۋانباسپىن، تەزدەتىپ كەيىن قايتتىم.

مەن سيىردى ايداپ قايتا بۇرىلعانشا، الگى ماقۇلىق جولدىڭ جيەگىنە جاقىنداپتى، 2-3 مەتردەي جەردەن اپ-انىق كورىندى، قاراعان بويدا تاعى دا قالشيا قالدى. مەن دە ەندى كوز الماۋعا تىرىسامىن، ويتكەنى ونى بوگەۋدىڭ جولى سول ەكەنىن ءبىلىپ قالدىم.

ايتەۋىر امان-ساۋ ۇيگە جەتتىم-اۋ. ۆەلوسيپەدتى تاستاي سالىپ، ۇيگە كەلە اپام قازىكەيدى (مامامنىڭ اناسى) باس سالىپ، جىلاپ جىبەرگەنىمدى بىلەمىن. قورقىنىشتان، قالش-قالش ەتەمىن...

ول نە ەكەن؟ الدە شىنىمەن ءار ادامعا ءبىر ءتۇرلى عانا بەينەدە كورىنەدى دەيتىن نارسە سول ما ەكەن؟..

قازىكەي اجەمنىڭ داۋسى.

ءبىز كوممۋنيستىك پارتيا تاربيەلەگەن ۇرپاقپىز. سونىڭ اسەرىنەن، دىنگە سەنبەي وستىك. الايدا مەنىڭ ءوز باسىم ەشۋاقىتتا شاك كەلتىرىپ كورمەگەن ءبىر جاي ارۋاقتىڭ بارلىعى. ول سەنىمنىڭ مەندە قالاي، قاشان ورنىققانىن ايتا الماسپىن. بىلەتىنىم — ول سەنىمنىڭ مەندە قاي كەزدە بولماعانىن دا ايتا المايمىن.

تاعى ءبىر قىزىعى، ەشۋاقىتتا حالىق ەمشىسىنە قارالىپ كورمەپپىن. بۇعان "بەتبۇرىس"، دىنگە قايتا ورالا باستاعان XX- عاسىردىڭ سوڭعى 10 جىلى ىشىندە بايقالدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار ەدى.

شاماسى، 1990-91 جىلدار بولۋ كەرەك، ەل ىشىندە ەمشىلىك پايدا بولا باستاعان كەز. سولاردىڭ ءبىرى سارى اۋليە تۋرالى دا ەمىس-ەمىس ەستىپ باستاعانبىز. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وزگە ەشبىر ەمشىگە كوڭىل بولمەي، سول جونىندەگى اڭگىمەگە دەن قوياتىنبىز.

ءبىر كۇنى جاڭا وزەننەن "قازاق ءتىلى" قوعامىنىڭ قالالىق باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى ەرباقييەۆ تەلەفون شالىپ، سارى اۋليەنىڭ سوندا ەمدەۋ سەانستارىن جۇرگىزىپ جاتقانىن ايتىپ، اقتاۋعا شاقىرمايسىڭدار ما دەپ سۇرادى. ءبىز شاقىراتىن بولىپ كەلىستىك. ويتكەنى ەمشىنىڭ يماندىلىق ساباقتارىن جۇرگىزەتىنى تۋرالى ەستىگەنبىز. ال ول كەزدە ونداي ناسيحات قالا جۇرتشىلىعىنا اۋاداي قاجەت بولاتىن.

بۇل ءبىر ايتا قالعانداي جاعداي ەدى. "قازاق ءتىلى" قوعامى ول كەزدە بۇرىن "ساياسي وقۋ ءۇيى" دەپ اتالعان ۇلكەن عيماراتتا ورنالاسقان. فيلورمونيانىڭ قازىرگى ۇلكەن زالى اۋزى-مۇرنىنان شىققان حالىق، عيماراتتىڭ اينالاسى شۇپىرلەپ تولىپ كەتكەن. ءبىر اپتا ەمدەۋ سەانستارى جانە يماندىلىق ساباقتارى ءوتتى. ەمدەۋ سەانستارىنىڭ قانشالىقتى پارمەندى ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق يماندىلىق ساباقتارىن تازا اۋاداي قۇشىرلانا جۇتقان حالىقتى تاراتۋ قيىن بولعان...

ول مۇسىلمانشىلىق الىپپەسىن ەجىكتەپ ءتۇسىندىرىپ، يماندىلىقتىڭ بۇكىل يىرىمدەرىنە ءۇڭىلتىپ كەتكەن. ءوزىمىز اتىن بىلسەك تە، زاتىنا تۇسىنبەيتىن تالاي ىرىمدار مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءمانىن الدىمىزعا جايىپ سالعان، ول وتە ءبىلىمدى جاس جىگىت ەكەن.

سونىمەن قاتار سارى اۋليەنىڭ ءبىر ايتقانى ول ەم سەانستارىن جۇرگىزگەن كۇندەرى وسى قالاعا وسى ەمگە كەلىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ءوز ارۋاقتارى دا جينالادى. ولار وزدەرى جەلەپ-جەبەپ جۇرگەن ادامداردى ەمدەۋگە قاتىسادى. ولاردىڭ ءبارى جانىمىزدا جۇرگەندىكتەن، بىزگە ەشكىم تيىسپەيدى، تۇندە دە قورىقپاي جۇرە بەرۋگە بولادى...

شىنىمەن، سول كۇندەردە ءبىر وزگەشە شۋاق بارداي كورىنگەن، كىم ءبىلسىن. ءبىراق مەن ونىڭ سوزدەرىندە ءبىر شىندىقتىڭ ۇشىعى بار-اۋ دەپ ويلايمىن ءقازىر دە. بۇعان سەبەپ، ناعاشى اجەمنىڭ ءوز قۇلاعىما كەلگەن ەتەنە تانىس ءۇنى ەدى... سول كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرىپ، جۇمىسقا جينالىپ جاتقانمىن. كەنەت، بىرەۋ "ۋھ، اللا!" — دەدى. قىزىم مەكتەپتە، جولداسىم اۋىلدا جوق. كەلەسى بولمەدە قايىن ءسىڭلىم بيبىگۇل ۇيىقتاپ جاتقان.

— بيبىگۇل! — دەدىم جەتىپ بارىپ، ول باسىن كوتەردى.

— "ۋھ، اللا!" — دەگەن سەن بە؟! — دەيمىن، ول ەمەسىن ءبىلىپ تۇرسام دا.

— جوق مەن ءتىپتى، اللا، دەپ ايتپايمىن — دەيدى جايباراقات.

ال اجەمنىڭ، عۇمىرىندا تىرشىلىك تۇيتكىلىن كوپ كورگەن، ەكى ۇل، ءبىر قىزىنان كىشكەنتايىندا ايىرىلعان، قالعان ەكى قىزىنىڭ ۇلكەنى بالالى-شاعالى شاعىندا قايعىلى جاعدايدا مەرت بولعان، اجەمنىڭ كوكىرەگىن كەرنەپ بارا جاتقان شەردىڭ "ۋھ، اللا!" — دەپ، ءجيى-جيى شىعارىپ الاتىن قوڭىر ءۇنى ەشقاشان ۇمىتپاستاي بولىپ قۇلاعىما سىڭگەلى قاشان.

مەن بۇكىل ارۋاقتار جينالىپ، ءوز جاقىندارىن "ەمدەپ" جاتقان مىنا قالاعا مەنىڭ قازىكەي اجەمنىڭ دە كەلگەنىنە ەش كۇمانىم، وسىدان كەيىن بولعان جوق...

---