جالىنىڭ باردا جارقىلدا
«جاس الاشتىڭ» قۇرداستارى سەكسەنگە كەلدى. 1921 جىلى 22-ناۋرىزدا تۋعاندار ەل ىشىندە، ارينە، بار. ولار ەداۋىر قارتايىپ قالدى عوي. قانشا دەگەنمەن سەكسەن دەگەن وڭاي جاس ەمەس.
ال «جاس الاش» ءالى جاس.
سەكسەن جىلدىڭ ىشىندە بۇل گازەتتىڭ باسىنان نە وتپەدى. كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەدى. الدىڭعى تولقىن اعالار كەتتى، كەيىنگى تولقىن ىنىلەر كەلدى.
دەرەك بويىنشا، مۇنىڭ باسىندا ءتۇڭعىش رەت عاني مۇراتبايەۆ بولعان ەكەن. جالىندى جىگىت، جىگەرلى جاس ەكەن. قىرشىن كەتتى. ءسىرا، جانىپ كەتكەن سياقتى. ماسكەۋدە «ۆاگانكوۆ» دەيتىن زيرات بار. سوندا قالدى. كومسومولدىڭ كەزىندە ونى اندا-ساندا ەسكە الىپ، ارتىنان ىزدەپ بارىپ، باسىنا گۇل شوقتارىن قويىپ كەتەتىندەر بولۋشى ەدى. ەندى كىم بىلەدى... باياعىدا قۇلىنشاق اقىن:
ادامزات كەلەر-كەلەر، جۇزگە كەلەر.
كىسىنى ۇيدە ولگەن تۇزدە كومەر.
قۇدايا، يمانىمدى سالاۋات قىل،
كىم بار دەيسىڭ دۇعا وقىپ، ىزدەپ كەلەر، —
دەگەن ەكەن.
ەندى عاني مۇراتبايەۆتى ىزدەپ جاتقان كىم بار دەيسىڭ. قازىرگى جاس ۇلان ونى بىلە بەرمەيدى. زامان وزادى. ساياسات اۋمالى-توكپەلى. تاياۋدا عانا ءوتىپ كەتكەن XX عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا وزبەكالى جانىبەكوۆ ەسىمدى ازامات شىمكەنتتىڭ قاق ورتاسىندا عاني مۇراتبايەۆقا ەسكەرتكىش ورناتتىرىپ ەدى. سول تۇرعان شىعار. الماتىداعىسىن بارعان سايىن كورەمىن.
ول ناعىز لەنينشىل ەدى. سەنىم، نانىم سولاي بولدى. ول ءۇشىن عاني كىنالى ەمەس. لەنيننىڭ ەسكەرتكىشتەرىن الىپ تاستاپ جاتىر. عانيعا تيىسە قويماس. ول دا «جاس الاش» تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى، باستاماسى.
«جاس الاش» تاريحىنىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى تۇلعاسى مەن ءۇشىن، مىسالى، ساتتار ەرۋبايەۆ.
وسى ءبىر قىرشىننىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا كەي-كەيدە مەنىڭ تاماعىما وكسىك تىعىلادى. «جاس الاشتا» («لەنينشىل جاس») قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە ارىپتەستەرىمەن بىرگە تۇسكەن ساتتار سۋرەتىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى مەنىڭ ارحيۆىمدە ساقتاۋلى. اندا-ساندا قاراپ وتىرامىن. جاپ-جاس. ءجۇزى جارقىن. ءومىرى ولمەيتىن ادامنىڭ ديدارى. ءبىراق ول ەندى ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ومىردەن وتە شىعاتىنىن بىلمەيدى. ا، بالكىم، بىلمەسە دە سەزگەن شىعار. كەۋدەسىنە سىيماعان تالانتىن تەز-تەز جازىپ قالۋعا تالپىنعان سىڭايلى. قاراعاندىعا جەدەل اتتانىپ، كۇندىز-تۇنى كەنشىلەردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، شاحتاعا ءتۇسىپ، كەمىردىڭ توزاڭىن جۇتىپ، جۇلقىنا جۇمىس ىستەپ، رومان جازدى.
«مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانىن مەن جاس كۇنىمدە جاستانىپ جاتىپ كوپ وقىدىم. كەيىن ءوزىم دە «لەنينشىل جاستىڭ» ءتىلشىسى بولىپ قاراعاندىدا ءۇش جىلعا جۋىق تۇرىپ قالدىم. سوندا، بالكىم، مەنى جىلى ورىننان قاراعاندىعا قاراي ەرىكسىز جەتەلەگەن سول ساتتاردىڭ اسەرى بولار. قۇدىرەتتى كىتاپتار تاپتىرماس تاربيەشى عوي.
سول جوعارىدا اتالعان ۇجىم سۋرەتىنىڭ قاق ورتاسىندا قاسقايىپ راحمالى بايجاراسوۆ وتىر. ءبىرشاما ۋاقىت «لەنينشىل جاستى» باسقارسا كەرەك. ول دا قاراعاندىعا بارىپ، قالانىڭ پارتيا كوميتەتىن باسقارىپ تۇرعان جەرىنەن، 1937 جىلدىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، ون سەگىز جىل ءسىبىردىڭ ءدام — تۇزىن تاتقان ادام.
مەن ويلايمىن، وتىز جەتىنىڭ قۇرىعىنا ساتتار دا ىلىنەر مە ەدى، ونى مەزگىلىنەن ەرتە كەلگەن اجال قۇتقارىپ قالدى.
ساتتار كيەلى تۇركىستاندا تۋىپ ەدى. ءوزى جازعانداي، ونىڭ جاپىرەيگەن ءۇيى قالانىڭ شەت جاعىندا، تەمىرجولعا جاقىن ەكەن. كورشىسى جۇمىستان كەشكە قايتقاندا ءبىر بولكە نان الىپ كەلسە، ونىڭ ايەلى بالاسىنا: «ە، بالام، باعىڭ بار ەكەن، اكەڭ نان اكەلدى»، — دەيدى ەكەن. ساتتار: «باقىت دەگەن نان ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم»، — دەيدى.
«لەنينشىل جاستىڭ» وتىزىنشى جىلدارداعى تىگىندىسى ساقتالسا، ءار نومىرىنەن دەرلىك ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ قاينار پۋبليسيستيكاسى تابىلادى.
ءالى ەسىمدە، قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ بىزگە قىرشىن كەتكەن ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ مولاسىن ىزدەپ تابۋعا تاپسىرما بەردى. قارت كومسومولداردىڭ ايتۋىنشا، ساتتار كازىرگى رايىمبەك كوشەسىنىڭ (الماتى) بويىنداعى زيراتتا جەرلەنگەن ەكەن. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ تاپسىرما بەرۋ سەبەبى: وسى زيرات تاياۋدا تەگىستەلىپ، ورنىنا اۆتوستانسا سالىنباق ەكەن. ساتتاردىڭ مولاسى تابىلسا، سۇيەگىن الىپ، باسقا زيراتقا جەرلەپ، باسىنا بەلگى قويۋ.
ءبىراق مولاسى تابىلمادى. بەلگى جوق. كوزى ءتىرى قارت كومسومولدار دا كومەكتەسە المادى. ءسويتىپ، ساتتار اۆتوستانسا استىندا قالدى.
قۇدايسىز سك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءو.جانىبەكوۆ قۇدايعا سەنگەن، ارۋاقتى كۇرمەتتەگەن ازامات ەدى. سونىسىمەن دە ول ۇلكەن سك-عا جاقپادى. يماندى ادامنىڭ اقىرى جامان بولماس. سول جانىبەكوۆتىڭ باسىنا ارىستانبابتا وزىندەي تازا، وزىندەي كوركەم كۇمبەز ورناتىلدى. بۇل دا بولسا سك-سىز، تاۋەلسىز زاماننىڭ ارقاسى.
1957 جىلى مەن «لەنينشىل جاستىڭ» تابالدىرىعىن العاش ءجاي ادەبي قىزمەتكەر رەتىندە اتتاعاندا باس رەداكتورىمىز اباي بەيسەمبايەۆ ەكەن. مەنى تانىپ، بىلمەسە دە كىزمەتكە بىردەن قابىلدادى. ويتكەنى ماعان كەپىلدىك بەرگەن وسى گازەتتىڭ سول كەزدەگى ىعاي مەن سىعايلارى: ءابدىساتتار بولدەكبايەۆ، حايدوللا تىلەمىسوۆ، بايانجان مادييەۆ، تەلمان جانۇزاكوۆ، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتار ەدى. مەنى بۇلارمەن جاقىنداستىرعان مەنىڭ اتالاس اعام باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءۇيى ەدى. قازىرگى قابانباي كوشەسى مەن فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ەكى بولمەلى پاتەردە جاڭاعى اتالعان جىگىتتەرمەن ءجيى-جيى باس قوسىپ تۇرۋشى ەدىم. جەڭگەم جامال «لەنينشىل جاستا» ماشينيستكا بولىپ ىستەيتىن. جانى جايساڭ، جۇپىنىلاۋ بولسا دا داستارقانى كەڭ، ءوزى كەرەمەت اسپازيا جەڭەشەمنىڭ قولىنان تاتقان ءدام ءبارىمىزدى باۋىرلاستىرىپ جىبەرگەن.
سونداعى «لەنينشىل جاس» نەنى جازدى؟ ارينە، ول پارتيانىڭ قول بالاسى ەدى. حرۋششيەۆتىڭ «جىلىمىعى» بولسا دا، «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» عانا. ءالى ەركىن كەتە المايسىڭ. كوكەيدەگىنى كوسىلىپ ايتا المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە حرۋششيەۆتىڭ قۇلاش-قۇلاش بايانداما، سوزدەرىنەن گازەت بەتى بوسامايدى. كولەمى دە از. اعا گازەت «سوسياليستىك قازاقستان» باسقان حرۋششيەۆ «شەديەۆرلەرىن» ءبىز دە باسامىز. «سق»-دان «شپەك» الامىز. ءلينوتيپتىڭ جاڭا شىققان كەزى. باسپاحانا ءىشى بالقىعان قورعاسىننىڭ بۋىنان ۋ ساسىپ تۇرادى. سول ۋدى جۇتىپ، يىسكەپ تۇنىمەن جۇرەمىز.
ارا-اراسىندا جاستاردى «كوممۋنيستىك رۋحتا» تاربيەلەيتىن نۇسقاۋلى ماتەريالدار جارىق كورەدى. قاراعاندىداعى مەنشىكتى ءتىلشى كامال سمايىلوۆتىڭ «قىز نامىسى» تۋرالى، تاعى باسقا پروبلەمالى پۋبليسيستيكاسى ۇزبەي جاريالانادى. كامال كوزگە تەز ىلىكتى. «پيونەر» جۋرنالى جابىلىپ، ورنىنا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» دەگەن جاڭا جۋرنال اشىلدى. باس رەداكتورى بولىپ كامال تاعايىندالدى.
كامالدىڭ قاراعاندىداعى ورنىنا مەن كەتتىم. قاراعاندىدا ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ ىزدەرىن ىزدەدىم. شاحتالارعا كوبىرەك باراتىن بولدىم. شاحتەرلەرمەن بىرگە قۋىقتاي قۋىستا جانتايىپ جاتىپ، ناسىباي اتۋدى دا ۇيرەندىم. زابويدا، لاۆادا، جالپى جەر استىندا شىلىم شەگۋگە بولمايدى. گاز كوپ. وت تۇتانسا، ءورت شىعادى. سوندىقتان شاحتەرلەر، ورىسى دا، قازاعى دا، نەمىسى دە ناسىباي اتادى. تەمىرتاۋداعى قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ جاڭادان سالىنا باستاعان كەزى. جان-جاقتان جاستار لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتقان شاق. ءبىراق مەن ول كەزدە سولاردىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ بولاشاق تۇڭعىش پرەزيدەنتى جۇرگەنىن بىلگەن جوقپىن. وچەركتەرىم، ماقالالارىم گازەت بەتىنە ۇزبەي شىعىپ تۇردى.
الايدا مەن ساتتار ەرۋبايەۆ بولا المادىم. ول كەزدە رومان جازا المادىم. ايتسەدە كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ءبارى بولاشاق رومانعا ارقاۋ بولدى.
ول كەزدە قازاقستان ماگنيتكاسى گازەتتىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى ەدى. ونى كومسومول باستاماسىمەن بۇكىل جاس اۋلەت تۇرعىزعان. بۇل جولدا قان توگىس تە بولماي قالعان جوق. جەرگىلىكتى باسشىلىقتىڭ نوقايلىعىنا نارازى بولعان ءجۇمىسشىلار كوتەرىلىسكە دە شىقتى. ول بۋىرقانىس قاتىگەزدىكپەن باسىلدى.
وسىنداي تاريحى بار قازاقستان ماگنيتكاسى بۇل كۇندە اتى وزگەرىپ، تۇسىنىكسىزدەۋ «يسپات-قارمەت» اتانىپ، شەتەلدىكتەر قولىندا تۇر.
مەن وسىنداي وقيعالار ورتاسىندا جۇرگەندە، الماتىداعى رەداكسيادا وزگەرىستەر بولىپ جاتىپتى. اباي بەيسەمبايەۆ ءوز ورىنباسارى ساپار بايجانوۆپەن بىرگە «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىن باس قارۋعا اۋىسىپتى.
«لەنينشىل جاستىڭ» باس رەداكتورى بولىپ ءابدىساتتار بولدەكبايەۆ كەلىپتى.
كوپ ۇزاماي مەن دە كەيبىر كەلەڭسىز سەبەپتەرمەن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە اۋىستىم.
ارادا بىر-ەكى جىل وتكەننەن كەيىن ءابدىساتتار بولدەكبايەۆ قاراعاندىداعى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى دا، «لەنينشىل جاستاعى» ونىڭ ورنىنا مەن باردىم. بۇل كومسومول ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىلارى وزبەكالى جانىبەكوۆ پەن كامال سمايىلوۆتىڭ تاڭداۋى ەدى.
«لەنينشىل جاستىڭ» باس رەداكتورىنا لايىقتى ءبىرىنشى كانديداتۋرا تەلمان جانۇزاقوۆ دەگەن بوزىم جىگىت ەدى. ەكى تىلدە بىردەي جۇيرىك جازا الاتىن تالانتتى ءىرى جان ەدى. جۋرناليستىك قابىلەتى العىر، ءپرينسيپى مىقتى، اقپەيىل، ادال ازامات بولاتىن. ءبىراق دەنساۋلىعى دىمكاس. قۇداي وعان تاۋداي تالانت بەرىپ، دەنساۋلىق بۇيىرتپاپتى. «پراۆدا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ، سول زاماننىڭ قاتال بۇرقاعىنان قورىقپاي، «مەدەو» ەمەس، «مەدەۋ» دەپ ادىلەت تۋىن كوتەرىپ ەدى.
1937، 1950-جىلداردىڭ رەپرەسسياسىنان جۇرەكتەرى شايلىعىپ قالعان قارتاڭ بۋىن، اعا بۋىن ۇلت ماسەلەسى، ونىڭ ىشىندە ءتىل ماسەلەسى دەگەندى سىبىرلاپ، كۇبىرلەپ، اشىق ايتا الماي جۇرگەندە، ءالى سارى اۋىز بالاپان، جاپ-جاس جۋرناليست بولات بوداۋبايەۆ «لەنينشىل جاستا» «بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز ساراسى» دەگەن ماقالاسىن جاريالاسىن دا جىبەرسىن!
ۇلكەن سك-عا بومبا تۇسكەندەي بولعان. ۇلكەن ءۇي ءۇش اكادەميك-جازۋشىعا تاپسىرما ايتادى: مىنا كورگەنسىز ماقالاعا تويتارىس بەرىڭدەر دەپ. سك-نىڭ تاپسىرماسىن بۇيرىق دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆ قولىم تيمەي جاتىر دەپ قۇتىلادى. عابيت
مۇسىرەپوۆ جازبايمىن دەپ تىكەسىنەن كەتەدى. ءسابيت مۇقانوۆ كەلىسەدى. نەمەرەسىندەي ءجۋرناليستى دۇرەلەپ بەرەدى. سك-نىڭ ايىزى قانسىن دەگەن شىعار، ءبىر جاعىنان بولات بوداۋبايەۆقا اراشا تۇسكەندەي سىڭاي تانىتادى.
ال سابەڭنىڭ ايتقانىن ايعاق ەتىپ، ۇلكەن سك-نىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ن.ءجاندىلدين كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس جۋرنالى «كوممۋنيست» جۋرنالىنا ۇلتشىلدىق تۋرالى ماقالا جازىپ، ونىڭ ءتۇپقازىعى ەتىپ، «لەنينشىل جاس» جاريالاعان بولات بوداۋبايەۆتىڭ «ۇلتشىلدىعىن» بۇكىل الەمگە جايادى. اۆتورعا تانبا باسقانى — گازەتكە تاڭبا سالعانى.
تاعى ءبىر تاياق جەگەن جەرىمىز: ماسكەۋ جۋرنالى جاريالاعان لياحوۆ دەگەن اۆتوردىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى اقيقاتقا جۋىقتاۋ ماقالاسىن قازاقشالاپ كوشىرىپ باسقانىمىز. بۇرىن «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرى تۇرار رىسقۇلوۆقا تەك قارا بوياۋ جاعا بەرسە، ماسكەۋدەگى ورىس ونى نەگىزىنەن اقتاپ جازعان. ءبىراق ونىڭ «ۇلتشىلدىعىن»، «پان تۇرىكشىلدىگىن» ۇمىتپاعان.
بۇل كەزەڭدە گازەت قىسىمعا قاراماي، ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق سانا، اتا ءداستۇر، انا ءتىل ماسەلەسىن كوپ كوتەردى. كەڭەستىك ءداۋىر قالجىراتقان ۇلتتىق نىشانداردى ءسال دە بولسا ءتىرىلتۋ كەرەك بولدى.
ءدال ءقازىر، مىنا XXI عاسىردا دا وسى وزەكتى ماسەلەلەر ورتەنىپ، ءتىل تۋرالى داۋ كوكپارعا ءتۇسىپ جاتقاندا، سول وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنداعى قاتال سەنزۋرا، تۇمسىققا تۇمىلدىرىق كيىپ سويلەيتىن زاماندى كوزىڭىزگە ەلەستەتە بەرىڭىز. «لەنينشىل جاس» سول قىسپاقتىڭ قۇرساۋىندا ءجۇرىپ تە ۇلت ماسەلەسىن ايرىقشا كوتەردى. بۇل گازەتتىڭ ەرلىگى ەدى.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىنە دەيىن بۇل گازەتتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاعان الدىڭعى بۋىن باسقا رەداكسيالارعا اۋىستى. كاكىمجان قازىبايەۆ «جەتىسۋ» گازەتىنە، حايدوللا تىلەمىسوۆ راديوعا... ءابىلفايىز ءىدىرىسوۆ جۋرناليستەر دايىندايتىن ۇستاز بولدى. كاكىمجان قازىبايەۆ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ايتۋىمەن سول كەزگە دەيىن بەيمالىمدەۋ بولىپ كەلگەن راحىمجان قوشقاربايەۆتى ەلگە تانىتتى. «لەنينشىل جاسقا» اۋەلى وچەركتەر جاريالاپ، كەيىن رەيحستاگقا تىگىلگەن تۋدىڭ يەسى تۋرالى كىتاپ تا جازدى. سول كاكىمجان كەيىن ۇلكەن سك-نىڭ حاتشىلىعىنا دەيىن كوتەرىلدى.
گازەت وتكەن سۇراپىل سوعىس باتىرلارىن وكىمەت بۇيىرتپاعان تاقا مىنگىزدى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ، قاسىم قايسەنوۆتىڭ، باسقا دا جاۋىنگەر اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن ۇزبەي جاريالادى. بۇل باستاما سول كەزدەگى جاستارعا پاتريوتتىق تالىم-تاربيە بەرۋ باعىتىندا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى دەپ ويلايمىن.
گازەتكە شىعىستاعى التايدان ورالحان بوكەي كەلدى. باتىستاعى اتىراۋدان فاريزا وڭعارسىنوۆا كەلدى. ارقانىڭ اقسەلەۋى قىزمەتكە الىندى. وڭتۇستىكتەن قالداربەك نايمانبايەۆ، مۇحتار شاحانوۆ...
كىلەڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس داۋرەن. كارىباي احمەتبەكوۆ، ورازبەك سارسەنبايەۆ، قادىربەك سەگىزبايەۆ، سەرىك ءابدىرايىموۆ، ءجۇسىپ قىدىروۆ... ساعات اشىمبايەۆ... قۋانىشباي قۇرمانعالييەۆ... جاراسقان ابدىراشيەۆ...
بۇلار تەك جۋرناليست قانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ادەبي قاۋىم.
وسىلاردىڭ ۇيتقىسى بولىپ، ادەبيەت-ونەر ءبولىمىن باسقارىپ ماڭعىستاۋلىق ءابىش كەكىلبايەۆ وتىردى.
سول كەزدىڭ وزىندە-اق «لەنينشىل جاستاعى» وسى بۇلا كۇشتتىڭ ارقاسىندا قاتىرما قالىپ — «سوسياليستىك رەاليزم» اتتى تار شەڭبەردىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، ادەبيەت جاڭاشا سويلەي باستادى. قوعامداعى توسىن جانالىق توسقاۋىلسىز بولعان ەمەس. ورازبەك سارسەنبايەۆتىڭ جاڭا پوەماسى، ءجۇسىپ قىدىروۆتىڭ ولەڭدەرى «سوسياليستىك رەاليزمشىل» سىنشىلار توقپاعىنىڭ استىندا قالدى. «لەنينشىل جاستا» جاريالانعان جاڭاشا تۋىندىلارعا فورماليزم، ابستراكسيونيزم دەگەن تاڭبالار باسىلدى. قادىر مىرزا ءاليدىڭ ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن ولەندەرىن جاريالاعانىمىز ءۇشىن سوگىس الدىق.
ءبىراق وقىرمان قاۋىم گازەتتەگى بۇل تىڭ لەپتى قۋانىپ، قۇپتاپ قارسى الدى. تارالىم تەز كوتەرىلىپ، سك- نىڭ گازەت-جۋرنال باسپاسىنا كەپ تابىس ءتۇسىردى. سوندا دا گازەت شىعارۋشى جاس جۋرناليست-جازۋشىلاردىڭ ءبۇيىرى تومپايماي-اق قويدى. ايلىق از، ءۇي-جاي جوق. كوبىسى پاتەر جالداپ تۇرادى. «تۇيەنىڭ ارقالاعانى التىن، جەگەنى تىكەن» دەگەن وسى.
جالپى، جۋرناليست ەڭبەگى — ەڭ كيىن، دەنساۋلىققا زياندى جۇمىستار قاتارىنا جاتادى. سويتسە دە قازان قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان شومىششىلەر بۇل ەڭبەكتى دۇرىس باعالاعان ەمەس. ءاردايىم شومىشتەن قىسادى.
بيۋروكراتيا مەن جۋرناليستيكا — قاراما-قارسى ەكى پوليۋس. جۋرناليست قوعامداعى مەرەزدىڭ سانيتارى، ەمشىسى. قوعامدى قوقىستان تازارتۋشى. ال قوقىستى كوبەيتەتىن بيۋروكراتيا. شىن ءجۋرناليستىڭ، شىن جازۋشىنىڭ ارى تازا، ايتارى — اقيقات، تۋىسقانسىز تۋرا بي. وندايدى بيۋروكراتيا قايدان جاقسى كورە قويسىن.
ءسوز بوستاندىعى كەلگەن مىنا قازىرگى زاماندا ۇكىمەتتى، مينيسترلەردى، اكىمدەردى، شەنەۋنىكتەردى سىناۋ وڭاي. ءبىراق وعان قۇلاق اسۋ از. ايتەۋىر قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ. بۇرىن گازەت بەتىندە سىنالعان شەنەۋنىك تالقىعا ءتۇسىپ، سىن شىن بولسا، جازاسىن الار ەدى. ءقازىر ول جوق.
الپىسىنشى جىلداردىڭ بىرىندە «لەنينشىل جاس» «قازاق-كونسەرت، حال قالاي؟» اتتى كولەمدى ماقالا جاريالادى. «قازاق-كونسەرتتى» ول كەزدە بيلەپ-توستەپ تۇرعان ەرلى-زايىپتى چەرنىشيەۆتار ەدى. وسىلاردىڭ اسىرەڭكى، قيسىنسىز قىلىقتارى، وزبىرلىعى قاتتى سىنالدى. بۇل ماقالا جارىق كورگەن زاماتتا-اق ۇلكەن سك ورداعا ويران تۇسكەندەي شات-شالەكەي بولدى دا قالدى. «نە قاراپ وتىرسىڭدار؟» — دەپ، كىشى سك-عا زىركىلدەدى. وزبەكالى جانىبەكوۆ سابىرلى، ءادىل ازامات ەدى. ەلپەڭدەي قويعان جوق. «لەنينشىل جاس» شىندىقتى ايتىپ وتىر»، — دەپ بىزگە اراشا ءتۇستى.
سويتسە، چەرنىشيەۆا دەگەن اپامىز برەجنيەۆتىڭ ەجەلدەن جاقىن ادامى ەكەن. برەجنيەۆ كوماندير بولعان «مالايا زەمليا» جەرىندە كونسەرت قويىپ، جاۋىنگەرلەر مايدانىندا جۇرەدى ەكەن. برەجنيەۆ قازاقستانعا باستىق بولىپ كەلگەندە وزىمەن بىرگە الا كەلىپ، «قازاقكونسەرتكە» ورنالاستىرعان ەكەن.
ەندى مىنا گازەت: «وسىلاي دا وسىلاي» دەپ ماسقاراسىن ايداي الەمگە اشكەرەلەپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ باسشىلاردا زارە قالا ما؟
نە كەرەك، اقىرى چەرنىشيەۆتەر قازاقستاننان كەتىپ تىندى. ءبىراق گازەت باسشىلارىنىڭ شاشىن ەداۋىر اعارتىپ كەتتى.
مىنا ءقازىر باسىمىزدان ءوتىپ جاتقان كەزەڭدە ءسوز بوستاندىعى، ارينە، دەموكراتيانىڭ جەمىسى. ءبىراق دەموكراتيا بەتىمەن كەتۋ ەمەس قوي. دەموكراتياعا جىمىسقى، زيانكەس ارەكەت جات. ادامداردىڭ ساناسىن ۋلايتىن ۋاعىز تاراتاتىن « ءسوز بوستاندىعى» دەموكراتيا ەمەس، يدەولوگيالىق ينتەرۆەنسيا. جەكەشە تەلەارنالار، جەكەشە گازەتتەر كوبەيدى. كوبەيسىن. ءبىراق ادىلەت جولىمەن ءجۇرسىن، يماندى ۇمىتپاسىن. بوستاندىق دەگەن وسى ەكەن دەپ، قوعامعا جات ارەكەت قاتەرلى جاۋىزدىق جاساپ جاتسا، ە بۇل دا دەموكراتيا دەپ باس شۇلعىپ وتىرا بەرگەن جاراماس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سوعىس قۇرالدارىنان دا كۇشتى.
ماسەلە، سول باك كىمنىڭ قولىندا تۇر. ادىلەتتىڭ بە، الدە ءازازىلدىڭ بە؟ كەيبىر تەلەارنالار، گازەتتەر ادامداردى جاقسىلىق جاعالاۋىنا قاراي ەمەس، لاس قۇردىمعا قاراي يتەرمەلەيدى.
ءوتىپ كەتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى «لەنينشىل جاستا» ءبىزدىڭ بۋىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە يدەولوگيانى باسقارعان حاتشى كىسى قازاقى ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى، ادەت-عۇرىپتى، اتا-بابا جورالعىسىن حالىقتىڭ ساناسىنان وشىرمەكشى بولدى. كيىز ءۇيدى، دومبىرانى جەك كوردى.
بۇل ەندى يمانسىزدىقتىڭ ەكىنشى جاعى ەدى. ەسكىنىڭ دە جاقسىسى بار، جامانى بار. جاڭانىڭ دا وڭدىسى بار، وڭباعانى بار. «لەنينشىل جاس» وسى ەكەۋىنىڭ جاقسىسىن تاڭداۋعا تىرىستى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق كومپارتيا «زار زامان» دەپ ۇناتپايتىن بۇقار جىراۋدىڭ، دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ ولەڭدەرىن جاريالاپ ءجۇردى. «اتالار ءسوزى» دەگەن ايدار اشتى.
كەڭەس وكىمەتى تىيىم سالىپ تاستاعان ناۋرىز مەيرامىن «مەن قايتادان دۇنيەگە اكەلدىم» دەپ بىرەۋلەر ءجۇر وسى كۇندە. ناۋرىز مەيرامىن ءاردايىم ەسكە سالىپ وتىراتىن وسى «لەنينشىل جاس» بولاتىن. سەنبەگەن كىسى گازەتتىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى تىگىندىسىن قاراسىن.
قازاق كينو ونەرىنىڭ اق مارالى، ايدىنداعى اققۋى سياقتى اسا ابىرويلى تۋىندىسى «قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ كينوسەنارييى تۇگەلىمەن وسى «لەنينشىل جاستا» جاريالاندى. كلاسسيك عابيت مۇسىرەپوۆ تارالىمى كەپ، بەدەلى زور «لەنينشىل جاستى» تاڭدادى.
زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ نازىك ماحاببات جىرىنا تولى «ءجاميلاسىن» ءتۇڭعىش رەت «لەنينشىل جاس» باسىپ شىعاردى.
كەيىن اتاقتى بولعان كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۇساۋىن «لەنينشىل جاس» كەستى. دۋلات يسابەكوۆتىڭ، قاراۋىلبەك قازييەۆتىڭ، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ، ورالحان بەكەيدىڭ، قايسى ءبىرىن ايتا بەرەسىڭ — كوبىنىڭ تىرناق الدى تۋىندىلارى وسى گازەتتىڭ اق باتاسىن العاندار.
سونىمەن، «جاس الاشتىڭ» تۋعان كۇنى 22ء-شى ناۋرىز. جىلدىڭ باسى. اللانىڭ اق نۇرى جاۋعان كۇن. گازەتتىڭ اتىن «جاس الاش» دەپ قويعان سول وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزىندەگى الاشتىڭ الىپ ازاماتتارى: تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سانجار اسفاندياروۆتار. گازەت تىزگىنىن جالىندى جاس عاني مۇراتبايەۆتىڭ قولىنا تاپسىرعان دا سولار.
«ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەبى بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى — ءتىل، — دەپ جازدى 1913 جىلى شىققان «قازاق» گازەتى. — ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى». مۇنى جازعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتار.
ءدال ءقازىر دە وسى سوزدەردى قايتا-قايتا ايتپاسقا امال جوق. ايتىپ جۇرگەندەردىڭ قاق ورتاسىندا — «جاس الاش».
ۇلتتىڭ جوعالىپ كەتۋىنە جانى اۋىرمايتىن كەششەلەر بار. ولارمەن كۇرەس — قيىن كۇرەس. سول كۇرەستەن شارشامايتىنداردىڭ، قايسارلاردىڭ قاتارىندا جۇرگەن دە «جاس الاش». ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولۋعا جاراي بەر، «جاس الاش».
You Might Also Like
-
مۇندايدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا، ءبىز دە، ءتىپتى تۇرىكتەردىڭ وزدەرى دە كۇتكەن جوق. ستامبۋلدىڭ اتاتۇرىك اەروپورتىندا ۇشاق (سامولەت — تۇرىكشە ۇشاق) كەلىپ قونعان سوڭ، ستامبۋل گۋبەرناتورى...
