پرەزيدەنت: ءسوزى مەن ءىسى
مەن ونى تۇڭعىش رەت 1958 جىلى تەمىرتاۋدا كوردىم. «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ (كازىرگى «جاس الاش») قاراعاندى وبلىسى بويىنشا ءتىلشىسى ەدىم. ارقاداعى الىپ قۇرىلىسقا — «قازاقستان ماگنيتكاسىنا» سول جىلى ءبىر مىڭنان استام قازاق جاستارى كەلدى. ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا، بار بولمىسىندا ءبىر ءتۇرلى قاجىر-قايرات، جاستىق جىگەر جالىنداپ تۇرعانداي كورىنگەن. سول جاس ءورىمنىڭ بىرسىپىراسىمەن سويلەسكەنىم، گازەتكە وچەرك، ماقالا جازعانىم ەسىمدە. ءبىراق نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۋرالى ارنايى وچەرك جازعانىم جوق. كورىپكەلىم بولسا جازار ما ەدىم. ول وندا مىڭنىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. «جۇزدەن — جۇيرىك، مىڭنان — تۇلپار» دەگەن اسىل ماقال عوي...
ءبىر مىڭ جاس كەلگەندە تەمىرتاۋ كادىمگىدەي «قازاقىلانىپ» قالىپ ەدى. راس، رەسەيدەن، باسقا رەسپۋبليكالاردان كەلىپ جاتقاندار تاسقىنى بۇل مىڭعا قاراعاندا الدەقايدا الۋەتتى كورىنگەن. ءبىراق سول مىڭنىڭ ءوزى كوپ ۇزاماي كورىنبەي كەتتى دە، تەمىرتاۋدا كازاك قاراڭ-قۇران، ارپا ىشىندە ءبىر بيدايداي سيرەپ قالدى. سويتسەك، الگى كازاك جاستارىن جان-جاققا: رەسەيدىڭ، ۋكراينانىڭ مەتاللۋرگيا زاۋىتتارىنا ءبولىپ جىبەرگەن ەكەن. سول وقۋدى بىتىرگەندەردىڭ ءبىرسىپىراسى ماماندانىپ تەمىرتاۋعا قايتا ورالدى. ءبىرسىپىراسى كەلمەي قالدى. كوبى اۋىلدان شىققان جاستار ەدى، ەلگە تارتىپ كەتكەن كورىنەدى. ال وقۋ ءبىتىرىپ قايتقانداردىڭ وزىنەن تەمىرتاۋدا تۇراقتاپ قالعاندارى ساناۋلى عانا. وت ورانىپ، جالىن قۇشقان جانكەشتى جۇمىسقا جىگەرلىنىڭ جىگەرلىسى، ءتوزىمدىنىڭ ءتوزىمدىسى عانا شىداسا كەرەك. سوعان شىداس بەرىپ، ۇدەسىنە جەتكەندەردىڭ ءبىرى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەكەن.
ارادا وتىز جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە مەن ونىمەن بىرگە تۇركياعا باردىم. ءقازىر ادامزات الەمىندە وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان تۇركيا باسشىلارىنىڭ، تۇرىك حالقىنىڭ قازاقستان پرەزيدەنتىن قالاي كۇتىپ العانىنىڭ كۋاسى بولدىم. قازاق قازاق بولعالى ونىڭ بىردە-بىر باسشىسىن باسقا مەملەكەتتىڭ بۇلاي كۇتىپ الۋى تاريحتا كەزدەسكەن ەمەس. تۇركيانىڭ استاناسى انكارا اۋەجايىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندە اسكەري شەرۋمەن اسا ءبىر ىجداعاتتى قۇرمەتپەن قارسى العانى، تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالدىڭ ونى تۋعان باۋىرىنداي قۇشقانى كىمدى دە بولسا تەبىرەنتپەي قويعان جوق.
اسكەري سالتاناتتان سوڭ تۇركيا وكىمەت، ۇكىمەت مۇشەلەرى ءتىزىلىپ تۇرىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىمەن قول الىسىپ، امانداسىپ جاتتى. ولاردىڭ سوڭىن الا تۇركيادا تۋراتىن قازاقتاردىڭ وكىلدەرى: ەڭكەيگەن كارىسىنەن باستاپ ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن ەمىرەنە، تەبىرەنە سالەمدەستى.
انكارا ءبىزدىڭ الماتى سياقتى قازانشۇڭقىرعا قازىق قاققان قالا ەكەن. الاتاۋداي اسقار شىندارى بولماسا دا، قاراتاۋدىڭ قىراتتارىنداي ويلى-قىرلى ويپاڭدا جاتقان شاھاردىڭ اسىرەسە قىستىگۇنى تىنىسى تارىلىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان شاماسى كەلگەن مەكەمەلەر، جەكە ادامداردىڭ ۇيلەرى نەعۇرلىم بيىككە، قىراتقا قاراي ورمەلەپ بارا جاتىر. بۇل ەندى ۋلى تۇتىننەن قاشقان ءتۇرى. مۇندايدا پرەزيدەنتتىڭ ورداسى، ارينە، ەڭ بيىككە ورنالاسپاق. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىت ءوزال قوناقاسى بەردى دە، ءبىز دە پرەزيدەنت ورداسىن كورىپ، مول داستارقانىنان ءدام تاتتىق.
پرەزيدەنتتىڭ ورداسىنا جەتكەنشە توعىز توسقاۋىلدان وتتىك. ماشينامىزدى قاھارلى، قارا مۇرتتى پوليسەيلەر قايتا-قايتا تەكسەردى. باستاۋشى تۇرىك:
— قازاق جۋرناليستەرى، — دەپ تانىستىرعاندا عانا تۇستەرى جىلىپ، ءبىزدىڭ ماشينامىزدى الدىمەن جىبەرىپ وتىردى. «قازاق، نۇرسۇلتان نازارباي» دەپ شىن پەيىلمەن اڭقىلداپ قۋانعاندارى دا بولدى. بۇل ەلدە جۋرناليستەردىڭ بەدەلى كۇشتى. ارينە، ءارقيلى گازەتتەر بار. سولاردىڭ مارتەبەلىلەرىنىڭ ءبىرى «زامان» گازەتى. سول «زاماننىڭ» باس رەداكتورى يلحان ءيشبيلاننىڭ ايتۋى بويىنشا، ول ءوزى پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا قالاعان ۋاقىتىندا بولا الادى، وكىمەتتىڭ جابىق ماجىلىستەرىنە دە قاتىسا بەرەدى.
قوناقاسى بەرىلەتىن ۇلكەن زالعا كىرەردىڭ الدىندا ۆەستيبيۋلدە مەيماندار جينالا باستايدى. كەلگەن بەتتە كوركەم جىگىتتەر، سۇلۋ قىزدار پودنوس تارتىپ سۋسىن، ىشىمدىك ۇسىنادى. قوناقتار بىر-بىرىمەن تانىسادى. بويى ەكى مەترگە تاياۋ زور گەنەرال ءبىزدىڭ جانىمىزعا جاقىنداپ تۇرىكشە:
— سالەم، قازاق كارداشلار، — دەدى.
تانىسا باستاساق، قارۋلى كۇشتەر باسشىسى گەنەرال دوعان ەكەن. «مەنىڭ اتاجۇرتىم كاۆكاز، ۇلتىم-شەشەن، — دەدى. — اتا-بابام مۇندا ەرتەدە كەلگەن. قازاقتاردىڭ شەشەن حالقىنا قانشالىقتى جاقسىلىق جاساعانىنان حابارىم بار. راحمەت حالقىڭىزعا».
قازاق كىمگە جاقسىلىق قىلمادى، كازاك جەرى كىمگە پانا بولمادى. سولاردىڭ ءبارى وسىلايشا تاۋفيح ءبىلدىرىپ، العىس جاۋدىرىپ جاتسا عوي... ءا دەگەندە مويىنى ىرعايداي، ءبيتى تورعايداي بولىپ، دورباسىن اسىنىپ كەلەدى دە، قازاق جەرىندە لەزدە موينى جۋانداپ، ءبيتى توگىلىپ، ەسىكتەن كىرىپ ءتور مەنىكى دەپ باسىناتىندارىن قايتەسىڭ. اسىندى ءىشىپ، تاباعىڭا تۇكىرەتىندەردەن ساقتا قۇداي...
ۆەستيبيۋلدەگى تانىسۋ ءراسىمى اياقتالادى دا قوناقاسىعا شاقىرىلعان مىڭ شاقتى ادام زالعا قاراي اياندايدى. ءمارمار زالداعى داستارقان باسىندا اركىمنىڭ ءوز ورنى بار: ءنومىرىڭ، ءاتى-جونىڭ جازىلىپ قويعان. وتىرىپ جايعاسىپ بولعان سوڭ، الدەكىم جار سالىپ:
— قازاقستان جۇمحۇرباشقانى سايىن نۇرسۇلتان نازارباي!
— تۇركيا جۇمحۇرباشكانى سايىن تۇرعىت ءوزال! — دەپ حابارلايدى.
«جۇمحۇرباشقان» رەسپۋبليكا باسشىسى. جۇمحۇريات — رەسپۋبليكا، باشقان — پرەزيدەنت.
مىڭ ادام ءدۇر ەتىپ ورىندارىنان تۋرادى. شىمىلدىقتى ەسىك اشىلىپ نۇرسۇلتان نازارباي مەن تۇرعىت ءوزال بيىكتە ءوز ەلدەرىنىڭ تۋلارى-بايراقتارىنىڭ تۇسىندا كاتار تۋرادى. اۋەلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ، سودان سوڭ تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك گيمندەرى وينالادى. گيمن اياقتالا بەرە جينالعان جۇرت دۋ قول شاپالاقتايدى.
پرەزيدەنتتەر داستارقان باسىنان ورىن الادى.
مەنىڭ جانىمدا وتىرعان، كوپتى كورگەن تۇرىك ءجۋرناليسى ەر-تۇعىرىل:
— بەن (مەن دەگەنى) تالاي پرەزيدەنتتىڭ شەتەل پرەزيدەنتەرىن قابىلداپ قوناقاسى بەرگەنىنە كۋامىن، ءبىراق ءدال مىنانداي سالتاناتتى قابىلداۋ ەش ۋاقىتتا بولعان ەمەس، — دەدى. مەن ىشىمنەن: «ە، قۇدايا شۇكىر، — دەدىم. — دۇنيەدە كازاك دەگەن حالىق بار. باياعى ەر تۇرىكتىڭ ءبىر جۇرناعى ەدى ول. باياعىدا ەر تۇرىك مۇحيتتاي تاسىپ داۋىرلەپ ەدى. سودان مۇحيتتىڭ، تاسۋى قايتىپ، تۇرىك دۇنيەسى ويدىم-ويدىم كول بولىپ، ءار جەردە قالىپ قويىپ ەدى. وزبەك، قىرعىز، قازاق، قاراقالپاق، تۇرىكمەن، تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قۇمىق، ساحا... بولىپ بولەك-بولەك كەتكەندەردىڭ تۇرىك اتاۋىن يەمدەنىپ قالعانى وسى انادولى (انا ءتول)، ياعني كىشى ازيا تۇرىكتەرى. ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولىپ، كۇش-قۋاتى جاعىنان الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇرعانى دا وسى تۇركيا. باسقالارى يمپەريالاردىڭ وتارلىعىندا قالىپ قويدى. سول وتارلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن قازاقستان بۇگىن باسقا ەلدە تۇڭعىش تۋى جەلبىرەپ، ساناتقا قوسىلىپ، پرەزيدەنتتى سالتاناتتى قارسى الۋ قۇرمەتىنە يە بولدى... شۇكىر. شۇكىر، تىل-كوزدەن امان ساقتا».
«تۇرىك تىلدەس تۇگەل بول!» — دەپ ۋران تاستاپ ەدى تۇرار رىسقۇلوۆ دەگەن كازاك 1920 جىلى. سويتسە، ول الداعىنى پايعامبارداي بولجاعان ەكەن عوي. «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن يمپەريا ساياساتىنىڭ زىمياندىعىن سەزگەن ەكەن عوي.
«بولىنگەندى ءبورى جەيدى». ءدال ايتقانى كەلدى. تۇرىكتەر بولشەك-بولشەك ءبولىنىپ كەتىپ ەدى، الپاۋىت يمپەريا ولاردى قانشاما جىل قانادى. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس». جاعىز-جارىم كۇشتىلەرگە جەم بولۋعا جاقسى. اۋەلى، قازاق، ءوزىڭ تۇگەل بول، سودان سوڭ تۇرىكتەرمەن تۇتاس بول. سوندا ەشقانداي يمپەريا الا المايدى. ال جەكە-جەكە شورە-شورەلەپ كەتسەڭ، شايا بولىپ مايدالاناسىڭ. از حالىقتىڭ ماڭدايى تايقى كەلەدى، وعان ب ا ق تۇرمايدى، تايعاناقتاپ كەتە بەرەدى.
ستامبۋلدا كورگەنىمدى بۇدان بۇرىن، سول تۇركيا ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا جازعانمىن. ونى ەگجەي-تەگجەي قايتالاپ جاتۋدىڭ قيسىنى جوق. سودان دا بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق اتاتۇرىك اۋەجايداعى جاعداي ءالى ويىمنان كەتپەيدى، ءالى كوز الدىمدا. مىڭداعان تۇرىك، كازاك «ا، قۇدايلاپ»، «نازاربايلاپ» ۇران تاستاپ، ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ العانى ءالى قۇلاعىمدا. ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش قوشقاردى باستارىن ۇكىلەپ: «ءيا، اقسارباس!»، «ءيا، ءتاڭىرى، نۇرسۇلتان نازاربايعا عۇمىر بەر!»، «ءيا، اللا، كازاك حالقىنا ابىروي بەر!» — دەپ ۇشەۋىن بىردەي ءبىر ساتتە قۇرباندىققا شالىپ جىبەرگەنى ءسىرا ەستەن كەتەر مە.
مۇنىڭ ءمانىن اۋەلگى ەت قىزۋدان سوڭ، سابىرمەن سارالاپ كورسەم، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ابىروي-اتاعى شەتەلدەردە بيىكتەپ كەتكەن ەكەن. ايتپەسە تۇركيا قاي-قاي مەملەكەتىڭمەن بولسا دا قاسقايىپ تۇرىپ سويلەسەتىن ەل. بۇل تۇركيا دەگەنىنىز وسمان يمپەرياسى داۋىرىندە دۇنيەنى دۇرىلدەتكەن، ارعى-بەرگى الەمدى قالتىراتقان قاھارمان بولعان. تەك سوڭعى ەكى عاسىردا عانا باسىنان ب ا ق تايىڭقىراپ، يمپەريا كارى ارىستانداي قاۋقارسىز بولا باستاعاندا ەداۋىر كەمىستىك كوردى. تۇرىكتەر وزدەرىن تۇرىكپىز دەۋگە نامىستانىپ، وسمانبىز دەگەنگە دەيىن باردى. ويتكەنى تۇرىك دەگەن ۇعىم كەدەي، كەمباعال سياقتى ەستىلەتىن بولدى. 1920-جىلداردىڭ باسىندا مۇستافا كەمال اتاتۇرىك سۋلتاناتتى قۇلاتىپ، تۇركيا تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكا بولدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت اتاتۇرىك سوندا تۇرىك حالقىنىڭ رۋحىن، ەڭسەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا: «دۇنيەگە تۇرىك بولىپ جاراتىلۋ قانداي باقىت!» — دەپ ايتقانى حالىقتىڭ جۇرەگىندە جارقىن جالاۋ بولىپ جەلبىرەپ، جالىنداپ، الاۋلاپ، قاناتتى سوزگە اينالدى. سول تاكاپپار مىنەزدى، تاۋەلسىز، ازات تۇركيا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايدى توبەسىنە كوتەرىپ قارسى الدى. نەگە؟
ءالى كۇنگە دەيىن بۇكىل الەم كەڭەس وداعىنىڭ قۋلاعان شاڭىراعىنا قاراپ، دەمىن ىشىنەن الىپ وتىر. اڭىسىن انداپ جاتىر. جايشىلىقتا كاپيتالىنان ەسىم تۇسىرەر ساڭىلاۋ ىزدەيتىن الپاۋىت بانكتەر بىزگە كەلگەندە قالتاسىنىڭ اۋزىن ءبۇرىپ العان. سەنبەيدى. سەنبەگەن سوڭ بەرمەيدى. سول بانكتەردەن شەتەلدەرگە بارعان ساپارىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستانداعى باعدارلامالاردى قارجىلاندىراتىن مول نەسيە الىپ كايتتى. نازاربايەۆۋ سەنەدى. سەنگەن سوڭ بەرەدى.
وسى ساپاردا ستامبۋلدىڭ ەڭ كورنەكتى قوناقجايى «ءمارمار» مەيمانحاناسىنىڭ كەڭ زالىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن تۇركيا-دا جانە باسقا شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ وكىلدەرى كەزدەستى. سوندا سول قازاقتار پرەزيدەنتكە: «سىزگە كوپ ءۇمىت ارتامىز. قازاقتىڭ قۇلدىقتان قۇتىلۋىن، بوستاندىق الىپ، ەگەمەن ەل بولۋىن ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزبەن بايلانىستىرامىز. ابىلايداي ايبارلى دا اقىلدى باسشى سانايمىز»، — دەدى.
نەگە ابىلاي؟ ابىلاي وزىنەن بۇرىن وتكەن ءاز تاۋكەنىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىرتۇتاس مىزعىماس مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن ارپالىستى. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءبىر ۋايىم بولسا، سول شاشىراندى ەلدى سىرتقى جاۋلاردان قورعاپ قالۋ ەكى ۋايىم ەدى. قوس وكپەنى قىسىپ تۇرعان قوس يمپەريا بار. ءجۇز جىل بويى جاعا جىرتىسقان، اتا جاۋ بولىپ قىرقىسقان جوڭعار قالماقتارى تۇر. وسىلاردىڭ بارىمەن كەيدە كۇشپەن، كەيدە اقىل-ايلامەن، ديپلوماتيالىق امالمەن قازاقتى ساقتاپ قالۋ ساياساتىن ابىلاي شەبەر جۇرگىزگەن.
تۇركيالىقتار مۇنى بىلمەيدى ەمەس. بىلەدى. ال نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ازىرگى ساياساتى سول ابىلايدى ەسكە سالىپ تۇرعانى سوندىقتان. مۇنى تۇسىنبەگەن بىزدەگى كەيبىر مۇڭلىقتار پرەزيدەنت ايىپتاۋعا بەيىم. ماسكەۋگە قاراپ جالتاقتاي بەرەسىڭ دەيدى. ەلسينمەن كەلىسەتىن جەرىندە كەلىسەدى، كەلىسپەيتىن جەرىندە باس يمەيدى. ەلسيننىڭ جەر داۋىن قوزدىرماق بولعان سوزىنەن كەيىن نازاربايەۆ ءوزىنىڭ قوماقتى دا سالماقتى ءسوزىن ايتتى. مۇندايدا قازاق:
شالقايعانعا شالقاي، پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس. ەڭكەيگەنگە ەڭكەي، اكەڭنەن قالعان كۇل ەمەس، — دەمەۋشى مە ەدى.
پرەزيدەنت بۇل ۇلى وسيەتتى دىلىندە ساقتاعان. ەندى بىرەۋلەر نازاربايەۆقا اسپانداعى ايدى ءدال ءقازىر نەگە الىپ بەرمەيسىڭ دەپ وكپەلەيدى. ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە قازاق دەگەن قاۋىم قىرىق-اق پايىز بولىپ قالعانىن، سول قىرىق پايىزدىڭ ىشىندە ۇلتتىق نيگيليستەر دە، ياعني ءبىر كەزدەگى كەيبىر تۇرىكتەر سياقتى قازاقپىن دەپ قاسقايىپ تۇرىپ ايتارعا نامىستاناتىن ماڭگۇرتتەر دە بار ەكەنىن ەسكەرە بەرمەيدى. قازاقستاندا الپىس پايىز وزگە ۇلت بولسا، ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىسىمەن قاقتىعىسساڭ، ونىڭ ارتىندا ءجۇز ميلليوندىق قورعان تۇرعانىن ۇمىتۋعا بولا ما. ال قازاقتاردىڭ قورعانى بولار كىم بار؟ باتپانداپ كەلگەن كەساپات مىسقالداپ شىعادى. بۇل اعايىندارعا كونە حالىق دانالىعىن ايتپاسقا امال جوق.
ءتوس ايىلدىڭ باتقانىن يەسى بىلمەس، ات بىلەر. ەر جىگىتتىك ءقادىرىم، اعايىن بىلمەس، جات بىلەر.
سوندا ن. نازاربايەۆتىڭ وزىمىزدەگى كەيبىر سىنشىلار بىلمەگەن، ال «جات بىلگەن» قانداي-قانداي ءقادىرى بار؟ بۇل ارادا مەن 1989 جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن سۇحباتتاسقانىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرمىن. ول كەزدە ن. نازاربايەۆ قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولاتىن. قوجايىنىمىز — كولبين. قولىن گرۋزيادا قانعا بىلعاپ، سول قانعا قازاقستاندا قولىن بىلەگىنە دەيىن باتىرىپ العان كولبين. امال جوق. قازاقستان ۇكىمەتى دە سوعان باعىنادى. سول كەزدىڭ وزىندە، كولبين وزىنە ىڭعايسىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان قالاي قۇتىلارىن كۇندىز-تۇنى ويلاپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە نازاربايەۆ مەنىمەن اڭگىمەسىندە قازاقستان ورتالىقتىڭ، ياعني ماسكەۋ الپاۋىتتارىنىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى تۇنعىش رەت، باسقالاردان بۇرىن جاريا ەتتى. قازاقستاندا شىعىپ جاتقان بايلىقتىڭ توقسان ءۇش پايىزى ورتالىقتىڭ وڭەشىنە قۇيىلادى، ەزىمىزگە جەتى-اق پايىزى قالادى. بۋعان ەندىگى جەردە توزۋگە بولمايدى دەپ سەسكەنبەي ايتتى.
ارادا ءۇش جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ جارلىعىمەن قازاقستان اۋماعىنداعى ونەركاسىپ ورىندارىن رەسپۋبليكا مەنشىگى دەپ جاريالادى. بۇرىن رەسپۋبليكاعا پىسقىرىپ تا قاراماي، تىكەلەي ماسكەۋگە باعىناتىن زاۋىتتار، كومبيناتتار، فابريكالار ەندى رەسپۋبليكانىڭ قاراماعىندا. بۇرىن قازاقستاننان قانشا التىن، كۇمىس، پلاتينا، ت.ب. اسىل كەندەر شىقسا، توننا-تونناسىمەن ءبىر گرامى قالماي ورتالىقتىڭ قازىناسىنا قۇيىلاتىن. قانشا ءوندىرىپ، قانشا اكەتىپ جاتقانىن رەسپۋبليكا باسشىلارى دا بىلمەيتىن سىڭايلى ەدى. ەندى وزىمىزدەن وندىرىلەتىن اسىل مەتالدار وزىمىزدە قالىپ، التىن قورى جاسالاتىن بولدى. التىن قورى جوق مەملەكەت — قاۋقارسىز مەملەكەت.
قازىرگى دۇنيەدە كەڭەستىڭ سومىنان سورلاعان اقشا جوق. ويتكەنى ول التىنمەن نەگىزدەلمەگەن. شەتەلگە شىققاندا كەڭەس ازاماتىنىڭ ءمۇساپىر كۇي كەشەتىنى سودان. قازاقستاندا التىن قورى جاسالعاننان سوڭ پرەزيدەنت نازاربايەۆ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى شىعارماقشى. بۇل ءوز جۇرتىن، ءوز حالقىن الەمدىك قاتارعا قوسۋ جولىنداعى كادام شىعار.
قازاق كسر مينيسترلەر كەنەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە-اق نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سەمەي اتوم پوليگونىن جابۋعا ارەكەت جاسادى. كولبيندى كوندىرىپ، سول كەزدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ساياسي بيۋروعا دەيىن باردى. «ءبىراق كولبين بىرگە بولعانى بولماسا، پوليگون جابىلسىن دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق»، — دەپ ەدى ءبىر سوزىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
— ساياسي بيۋروداعىلار پوليگوندى جابۋ جونىندەگى كەلىسىم بەرمەسە دە، ءبىزدىڭ. نيەتىمىزدى قۇپتاعانداي، جانى اشىعانداي سىڭاي تانىتقان. مىنە، وسى اڭگىمەدەن كەيىن الماتىعا ورالعان سوڭ كولبين مۇنى ءوزىنىڭ «تابىسىنداي» ەتىپ كورسەتىپ، «نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە قارسىلىق ەتپەگەن. ومىردە وسىنداي دا بولادى: ءىستى بىرەۋ ىستەيدى، جەمىسىن باسقا بىرەۋ جەيدى. ءبىراق ادىلەت دەگەن اقىرى ەز يەسىن تابادى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جارلىق شىعارىپ، سەمەي پوليگونىن مۇلدە جاپتىردى.
كۇنى كەشە، سايلاۋ الدىنداعى ساپارىندا سەمەي پوليگونىنا بارىپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەسكەندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پوليگوننىي وكىلدەرىنە جۇمىسسىز قالمايتىنىن مالىمدەدى. ولارعا قىرىق جىل جارىلىس جاساتقان ماسكەۋ ەندى قاراماي، اقشا بولمەي، تاعدىر تالكەگىنە تاستاپ بارادى. قازاقستان پرەزيدەنتى عانا ولاردى ەندى بۇرىنعى جارىلىستاردان كەلگەن زارداپتاردى زالالسىزداندىرۋ باعىتىندا جۇمىسقا تارتپاق. بۋدان بىلاي يادرولىق پوليگون اتام قازاقتىڭ «كىممەن قاراي سان — سونىمەن اگار» دەگەن ءسوزىن ۇستانىپ جاتسا، تىزگىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قولىندا. ورتالىقتىكى — كاپىرلىك بولعاندا، نازاربايەۆتىكى — كىسىلىك.
رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىنداعى ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى. سول سەسسياعا ماسكەۋدەن ءبىر گەنەرال كەلىپ كاتىسىپ، ءسوز سويلەيدى. ايتقانى: سەمەي پوليگونىندا ەكى سىناق وتكىزۋگە قارسى بولماڭىزدار. ەسەسىنە بەس ميلليارد سوم اقشا بەرەمىز دەپ، جاس بالانى كامپيتپەن الداعانداي ارەكەت جاسادى. وعان وبلىس باسشىلارى كادىمگىدەي كونىپ قالىپتى. ءبىراق پرەزيدەنت باستاعان حالىق دەپۋتاتتارى الگى گەنەرالدىڭ كومەيىنە تاس تىققانداي قىلدى.
وسىعان بايلانىستى پرەزيدەنتتىڭ تاعى ءبىر ىستەگەن جاقسىلىعى — قىرىق جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اتوم سىناۋ الاپاتىنان توز-توز بولىپ تاراپ كەتكەن ابىرالى اۋدانى قايتادان قۇرىلىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ارمانى ورىندالىپ، قايتادان باسى قۇرالىپ، اتاقونىس اۋدان تۋىن كايتا جەلبىرەتتى.
تورعاي مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋدە دە پرەزيدەنت قاجىرلى قيمىل تانىتتى. كولبيننىڭ تۇسىندا جابىلعان وسى وبلىستاردىڭ شەككەن قاسىرەتى از بولعان جوق-مۇنداعى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن العاش رەت «ەگەمەن قازاقستان» جاريا ەتتى. بۇعان پرەزيدەنت پەن جوعارعى كەڭەس كۋلاك اسىپ، قيسايعاندى تۇزەتىپ، ىدىراعاندى قۇراپ، وبلىستاردى كايتا اشۋعا پارمەن بەردى.
ۇلى دەرجاۆالىق يمپەريالىق كەردەڭ-كەسىر مىنەزدىڭ ءبىرى — قازاقستان جەرىندە وتىز جىلدان استام ۋاقىتتان بۇرىن كوسمودروم ورناپ، ونداعان كوسموناۆتار عارىشقا ۇشىپ جاتسا دا: وي، ءبىز عارىشكەرلەردى قاي جەردەن ۇشىرىپ جاتىرمىز، قازاق دەگەن حالىق بار ەمەس پە. ەندەشە قازاقتاردى عارىشقا نەگە شىعارمايمىز؟ الەم الدىندا ۇيات قوي دەگەن بىرەۋ بولعان جوق.
وسى سۇراقتى مەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا 1989 جىلى قويعانمىن. ول دا مۇنى قورلىق ساناپ، نامىستانسا دا، ونىسىن سەزدىرمەي:
— بۇيىرسا، بۇل ماقساتقا دا جەتەرمىز، — دەگەن. اقىرى ايتقانى كەلدى. پرەزيدەنتتىڭ پارمەندى تالاپ ەتۋىنىڭ اركاسىندا توقتار دەگەن كازاك ازاماتى عارىشقا دا بارىپ قايتتى. ءبىر عاجابى: ورتالىقتىڭ ۇلى دەرجاۆالىق قاقسالدارى وسىنىڭ ءوزىن كەپ كورىپ، عارىش قازاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرماعانداي: ويباي، كوسموستىق باعدارلاما بۇزىلدى. نازاربايەۆتىڭ قىسىم كورسەتۋىمەن عارىشقا ءبىر كازاك كەزەكتەن تىس ۇشىپ كەتتى! — دەپ بايبالام سالدى.
وتارشىل وزبىرلار پسيحولوگياسى وسىنداي.
ءبىراق نازاربايەۆ دەگەنىنە جەتتى.
ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ وسى كوسمودرومعا بايلانىستى ەندىگى شەشەتىن ۇلكەن ماسەلەسى الدا تۋر. كوسمودرومعا، ونىڭ لەنينسك دەگەن قالاسىنا كوپ سۋ كەرەك ەكەن. سونى ولار قارماقشى مەن جالاعاش اۋداندارىنىڭ جەرىنىڭ استىنان الىپ قۇبىرلارمەن تارتىپ جاتىر. ونسىز دا قۋاڭ جەردىڭ استىنداعى سۋ كەتكەن سوڭ ناعىز توزاق سوندا بولماق. جەراستى سۋىنىڭ ارالمەن تامىرلاس ەمەس ەكەنىن كىم بىلگەن. پرەزيدەنت وسىعان تىيىم سالسا ابىرويى ارتا ءتۇسىپ، ەل مەن جەردىڭ ساۋابىن الار ەدى.
كوسمودروم مىڭداعان گەكتار جەردى الىپ جاتىر. ءبىراق شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەتىندە» جازىلعانداي، بايىرعى اتا-بابا زيراتىنا دا جولاي المايسىڭ. بۋدان بىلاي سول جەردىڭ وتەمى قاسىرەت شەككەن جەرگىلىكتى تەل حالىقتىڭ قاجەتىنە جاراۋى كەرەك.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعاندا ءوز باستاماسىمەن تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قازاقستاندا جەتپىس ءبىر اۋداننىڭ ازىپ-توزىپ ارتتا قالعانىن انىقتادى. ونىڭ وتىزى ارتتا قالۋدىڭ «شىڭىنا» جەتكەن ەكەن. سودان كەيىن ۇكىمەت تاراپىنان وسى وتىز اۋدانعا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جاعىنان وركەندەۋ ءۇشىن كومەك كورسەتىلسىن دەگەن جاپ-جاقسى قاۋلى دا قابىلداندى. قارجى مينيسترلىگىنىڭ باسىنا تارتساڭ اياعىنا جەتپەيتىن، اياعىنا تارتساڭ باسىنا جەتپەيتىن قۇراق كورپەسى مۇرشا بەرمەدى مە، ايتەۋىر نازاربايەۆتىڭ ورنىنا كەلگەن ۇكىمەت باسشىسى بۇل قاۋلىنى ورىنداۋدا جارتىمدى ەشتەڭە تىندىرا الماي كەتتى. شالعايدا جاتىپ ارتتا قالعان اۋداندار دەگەنىمىز، تۇپتەپ كەلگەندە، نەگىزىنەن كازاكتار تۋراتىن اۋداندار. باسقالار سۋ ىشكەندە ولاردىڭ ۋ ءىشىپ وتىرعانى كەلەڭسىز-اق. پرەزيدەنت ءوزى باستاعان يگى ءىستى ەندى ءوز قولىنا الار دەگەن ءۇمىت زور.
استانا جانە استانالىق وبلىس وكىلدەرىمەن سايلاۋ الدىنداعى كەزدەسۋىندە، تاياۋدا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ:
— قازاقستاندا اشتىق بولمايدى، — دەدى.
ينشاللا، ايتقانى كەلسىن.
سويتە تۇرا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدى بايتاق ەل تاعدىرى الاڭداتادى. «قازاقستاننىڭ قارنى توق» دەپ قاراپ وتىراتىن مىنەز وعان جات. ءوزىنىڭ شەتەلدەردەگى بەدەلىن پايدالانا وتىرىپ، نازاربايەۆ لوندوندا قاققان قوڭىراۋ الەمگە جەتسە دەيمىز.
— قانداي «يزم»-دە تۇرمايىق، ايتەۋىر حالىق داۋلەتتى بولسا بولدى، — دەدى.
ءسوسياليزمنىڭ ارتىقشىلىعى جونىندە توم-توم كىتاپ جازعاندارعا — ءبىر-اق اۋىز جاۋاپ.
پرەزيدەنتتىڭ ەش پارتياعا قوسىلماۋى — تالايعا تاعىلىم. بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ، جاعدايىنا جاۋاپ بەرەتىن باسشى ەشقانداي دا بەلگىلى توپتىڭ سويىلىن سوعان كەتپەۋى كەرەك. يدەولوگيادان ەكونوميكانى جوعارى قويۋ ارقىلى عانا قازاقستاندى الەمدىك دەڭگەيگە جەتكىزۋگە بولادى.
— قازاقستان كەپ ۇلتتى مەملەكەت. وعان ۇلتارالىق بەيبىتشىلىك قاسقالداقتىڭ قانىڭداي قاجەت، — دەدى.
ءبىر كۇن ۇرىس كىرگەن ءۇيدىڭ قىرىق كۇن بەرەكەسى كەتەدى. پرەزيدەنت ۇستانار ۇران:
— ءوزىڭ ولمە، وزگەنى دە ولتىرمە!
ال ەندى كازاچەستۆو سياقتى الدەكىمدەر قىلىشىن جالاڭداتىپ جۇرسە مويىنسۇنا بەرۋ دە ىنجىقتىق، قۇلدىق اۋرۋ. پرەزيدەنت بۇل جاعدايدا «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» ەلدىڭ قىرعىنعا ۇشىراماۋىنىڭ، سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ تول تۇرعىندارىن قورلاۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن دانا شەشىم تابا الادى دەپ سەنەمىز.
قازاق حالقىنىڭ باسىنان وسى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە قيلى-قيلى زاماندار ەتتى. يمپەريالاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا وزىنەن ءالسىزدى جاۋلاپ الۋعا قۇمار. باسقىنشىلاردىڭ پسيحولوگياسى وكتەمشىلدىك وزبىرلىققا بەيىم. ولار ءۇشىن سول جاۋلاپ الىنعان جەردىڭ ءتول تۇرعىندارى تۇككە تۇرعىسىز. يمپەرياعا جەر كەرەك، جەردىڭ بايلىعى كەرەك.
ستالين، حرۋششيەۆتار قازاقستاندا وسى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدە پاتشالاردان دا اسىپ ءتۇستى. 1932-1933 جىلدارداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ تۇسىندا قولدان جاسالعان الاپات اشارشىلىقتان، ياعني گەنوسيدتەن ءۇش ميلليون قازاق قىرىلدى. قالعاندارى سولاردىڭ كەبىنىن كيمەس ءۇشىن جانتالاسىپ، جان-جاققا، قازاقستاننان تىسقارى جەرلەرگە ۇدەرە كوشىپ، اۋىپ كەتتى. ەلدەن كەتىرگەن كوممۋنيستىك وتارشىلدار. ەندەشە سول قازاقتاردىڭ الدىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كىناسى شاش-ەتەكتەن. ول كىنادان، ازداپ بولسا دا تازارۋدىڭ ءبىر ءتۇرى — سول قۋعىن-سۇرگىن كورگەن كازاكتاردى، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن اتامەكەنگە قايتارۋ. تۋعان ەلگە وز ەركىمەن كەلەم دەۋشىلەرگە قازاقستاننىڭ شەكاراسى ايقارا اشىلۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن كوشىپ-قونۋ (ميگراسيا) تۋرالى زاڭ كەرەك. بۇل ماسەلە كوپشىلىك تاراپىنان كوپتەن بەرى قويىلىپ كەلە جاتسا دا رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى ونداي زاڭدى قابىلداۋعا اسىعار ەمەس. وسى جايدى كوپتەگەن سايلاۋشىلار پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا امانات ەتىپ ايتىپ جاتىر.
مۇنى شەتەل قازاقتارى دا اماناتتاپ وتىر. قازاقستانعا باسقا ۇلتتاردىڭ ازاماتتارى مىڭداپ، ميلليونداپ كەلۋدەن كەندە ەمەس. قوناق جايلىلىق، مەيمان دوستىقتىڭ دا شەگى بار. ەندىگىمىز داراقىلىق. ەندەشە قازاقستانعا كەلىمسەكتەردى قابىلداي بەرۋدى تىيۋ كەرەك. جوعارعى كەڭەس الدا قابىلدايتىن ازاماتتىق تۋرالى زاڭنان دا قىڭىرلانىپ كەتپەي، ءادىل شەشىم تاپقانى جون. قازاقستاننىڭ ازاماتى دەپ كىمدى ايتامىز — بۇل ۇلكەن ماسەلە. كەز كەلگەن كولدەنەن كوك اتتى رەسپۋبليكامىزدىڭ ازاماتى اتانا بەرسە، ەرتەڭ ەزىمىز قايدا بارىپ سيامىز؟ ونداي ءزىلماۋىر سالماق يىعىمىزعا ءقازىردىڭ وزىندە ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا؟
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن كەڭەس كەزەڭىندە ءتۇڭعىش رەت ورتا ازيا مەن قازاقستان باسشىلارى يگى ءىستىڭ ىرگەسىن قالاپ، ايماقتىڭ الىس-بەرىس، بارىس-كەلىستىڭ، تۋىستىقتىڭ جاراسىمدى ورداسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەندەي بولىپ ەدى. سونىڭ شىنايى جەمىسىن كورسەك دەيمىز. پرەزيدەنتتىڭ ەسىنە وسىنى دا سالعىمىز كەلەدى.
* * *
«ەگەر پايعامبار قاتەلەسسە، ارتىنداعى حالىقتىڭ ءبارى سۇرىنەدى» دەگەن ەرتەدەن كەلە جاتقان كاناتتى سوز بار. پايعامبار دەگەنى ەلدىڭ باسشىسى عوي. سول باسشى قاتەلەسە بەرگەننەن كەڭەس وداعى قانداي حالگە جەتكەنىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز. قازاقستان ءۇشىن دە جاڭا زامان تۋىپ كەلەدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باستاعان رەسپۋبليكا جەتەكشىلەرى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى. جاڭا داۋىردەن تىڭ جول سالۋ ءاردايىم قيىننىڭ قيىنى. وسى قيىن-قىستاۋىڭ جولدا قازاقستاندى سۇرىندىرمەي، اداستىرماي الىپ جۇرەر كىم بار؟ — دەگەندە، كوز الدىڭا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كەلەدى. ونى حالىق تانىدى، دۇنيە ءجۇزى تانىدى. ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك بەدەلى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باستاعان قازاقستان كۇنى ەرتەڭ ءوز بايلىعىنىڭ، بەرەكەلىگىنىڭ، بەيبىتشىلىگىنىڭ، بيىك پاراساتتىلىعىنىڭ اركاسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولىپ تانىلار كۇن دە الىس ەمەس. سوندا قازاقستان بايراعى جەر شارىنىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ تۋلارىنىڭ قاتارىندا ەڭسەسىن بيىكتە ۇستاپ جەلبىرەپ تۇرماق.
بۇل قازاق دەگەن ەلىمىزدىڭ ەجەلگى ارمانى عوي.
You Might Also Like
-
1. «ءقازىر كىمسىز؟» — دەيسىز. توسىن سۇراق. ارينە،'الدىمەن ادام شىعارمىن. ازامات شىعارمىن. «جازۋشىسىز با، دەپۋتاتسىز با؟» جاستار گازەتىنە ماكسيماليزم جاراساتىن بولار...
-
باسقا ەلگە بارىپ، ونى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە كورىپ-بىلىپ، تۇپ-تۇگەل تانيمىن دەۋ، ارينە، ابەستىك.تۇركيانى تۇگەل ءبىلىپ-تانۋ ءۇشىن ەڭ قۇرىعاندا ءبىر جىل، تىم بولماسا قالتايدىكى سياقتى ءبىر اي كەرەك.
